B??c vào hi?n t??ng con ng??i

Nguy?n H?u Li�m

R?m th�ng T? �m l?ch, hay l� 18 th�ng 5 n?m nay, 2019, l� ng�y l? Ph?t ??n. C�u chuy?n v? ??c Ph?t Th�ch Ca M�u Ni ??n sinh l� m?t t�c ph?m bi?u t??ng v� ?n d? ngo?n m?c.

Chuy?n k? v?y. ? v�ng ??t mang t�n Jambudvipa, m� ng�y nay ???c bi?t ??n l� b?c ?n ??, 2563 n?m tr??c, l� n?i t?p h?p c?a nhi?u v??ng qu?c l?n nh?. M?t trong nh?ng v??ng qu?c ?� l� Kapilavastu, n?m d??i ch�n n�i Himalayas (Tuy?t S?n), b?c ng?n c?a d�ng s�ng Tapti. Cai tr? qu?c v??ng n�y l� vua Suddhodana thu?c d�ng h? Sakya (Th�ch Ca). H? n�y c� t�n chung l� Gotama. Ho�ng h?u t�n l� Maha Maya (V� Minh L?n). M?t h�m, ho�ng h?u Maya n?m m?ng th?y m?t con voi tr?ng to l?n (th�n t? ??i) ??n b�n m�nh v� ch?a v�i ng� tr?ng v�o b?ng b�. Ho�ng h?u Maya mang thai t? ?�. Khi g?n ??n ng�y sinh n?, Ho�ng h?u y�u c?u ???c ?i ??n th�nh ph? Devadaha. Khi ?i ???c n?a ?o?n ???ng, ngang qua c�ng vi�n Lumbini (L�m T? Ni), Ho�ng h?u tr�ng th?y m?t b�ng hoa tr?ng n? ra t? m?t c�nh c�y c? th? l?n trong v??n. Ng??i d�n ??a ph??ng cho B� bi?t r?ng c�nh hoa m?i n? h�m ?� � v� l� l?n n? hoa duy nh?t sau c? ng�n n?m c�y c? th? ?� t?n t?i ? c�ng vi�n n�y. Ng�y ?y l� R?m th�ng T? �m l?ch, gi?a m�a h� n�ng ?m c?a x? nhi?t ??i. Ho�ng H?u Maya v??n tay tr�i ra ?? ??ng ??n c�nh hoa. T? trong n�ch tr�i, trong gi�y ph�t c�nh tay B� ??ng ??n c�nh hoa, Ph?t Th�ch Ca ??n sinh. Ng�i nh?y xu?ng ??t, b??c ?i b?y b??c. M?i b??c ch�n m� Ng�i ??t xu?ng c� m?t ?�a sen h?ng n? l�n ?�n ch�n Ng�i. Khi ??n b??c th? B?y, Ng�i d?ng l?i, tay ph?i ch? l�n tr?i, tay tr�i ch? xu?ng ??t b?ng ng�n tay tr?, tuy�n b?, “Thi�n th??ng ??a h?, duy Ng� ??c t�n.”

N?u ai ?� ??c kinh C?u ??c, ch??ng S�ng Th?, th� bi?t r?ng ? ?� c�u chuy?n c?ng g?n nh? v?y. ? ng�y th? b?y, Th??ng ?? ng?ng s�ng th? v� ho�n t?t t�c ph?m c?a Ng�i. Kh?i ?i t? s? M?t, s�ng t?o b?ng s? Ba v� t?n t?i v?i s? B?y. Nh?ng ? th?i ??i b�y gi?, � ngh?a huy?n nhi?m trong huy?n tho?i ??n sinh c?a Ph?t Th�ch Ca ?� kh�ng c�n ???c hi?u. ?�y l� m?t chuy?n k? v? sinh m?nh con ng??i tr�n b�nh di?n si�u h�nh. N� ?n d? r?ng t?t c? nh�n lo?i ??u l� con ch�u t? m?t b� m? duy nh?t � “V� Minh L?n.” Ph?t Th�ch Ca, v?i b?y b??c c?a Ng�i khi ch�o ??i, hi?n th�n cho s? v??t th?ng V� minh ?? tr? v? c�i ch�n Ng� nguy�n thu?. K? v??t th?ng V� minh l� b?c ??i gi�c (Buddha). Ph?t Th�ch Ca M�u Ni l� hi?n th�n cho kh? th? chuy?n h�a c?a c� nh�n t? V� minh ??n T?nh th?c. Ng�i l� m?t con ng??i l?ch s? mang g�nh n?ng bi?u d?u v? ngu?n g?c v� c?u c�nh hi?n h?u. N?u kh�ng � th?c ???c ch? ?�ch cho cu?c ??i, v?n l� hi?n th�n c?a duy�n nghi?p trong m?t chu?i d�i v� h?n t? V� minh (Samsara), th� c� nh�n s? m�i m�i l?c lo�i v� ch�m ??m trong v�ng quay b?t t?n c?a Lu�n h?i, m� b?n ch?t ch? l� Kh? ?au (Duhkha).

??n sinh c?a Th�ch Ca M�u Ni kh�ng ??t bi?n minh b?ng m?t b?n th? lu?n t? ph�a Tr�n v?n mang t�nh tuy?t ??i, m� l� m?t l� gi?i th?c nghi?m ? ph�a D??i, ??n t? trong b?ng ch?ng c?a b?i c?nh nh�n sinh. ? ?�y, kh�ng c� m?c kh?i, kh�ng c� �n hu? c?u ?? t? m?t b�nh di?n linh thi�ng b�n ngo�i c� nh�n mu?n t?nh th?c. “Nirvana” (Ni?t B�n) kh�ng ph?i l� m?t ??i th? cho t? duy, � ni?m hay ng�n ng?. “N�” l� s? “kh�ng-c�n-n?a” trong li�n h? ??n c�i Ta nh? b� v� v�ng Lu�n H?i nghi?t ng�. Khi so s�nh v?i ?n gi�o hay l� c�c t�n gi�o c?a truy?n th?ng Abraham g?c Do th�i (Judaism, Christianity v� Islam) th� ??o Ph?t l� con ???ng ng??c chi?u. H�y ngh? ??n ng??i ?ang leo v�ch n�i hi?n h?u ?? l�n ???c ??nh cao gi?i tho�t, hay Th??ng ??. C�c ??o c?a ?n gi�o hay Do th�i c?ng hi?n cho t�n ?? m?t chi?c gi�y th?ng �n hu? t? cao. B?n h�y n?m l?y b?ng ??c tin ?? ???c c?u. C�n Ph?t gi�o l� ti?ng chu�ng t?nh th?c, b?ng k? lu?t c� nh�n, th�c gi?c h?n h�y b�m ch?t l?y v�ch n�i, t?n d?ng h?t s?c l?c c?a m�nh ?? leo l�n. C?u r?i l� gi?i tho�t. V� n� ch? c� th? ??n t? ch�nh m�nh � v� b?n kh�ng ai kh�c m� l� m?t kh? th? t?nh th?c, m?t v? Ph?t s? th�nh. ??ng t? “th�nh Ph?t” tr? th�nh m?nh l?nh hi?n sinh � ??ng th?i l� n?n t?ng b?n th?, kh�c v?i truy?n th?ng ?n gi�o v� Abraham v?n c?n c? tr�n m?t ??i t??ng nh�n th?, a Being, t?c l� Ch�a Tr?i. Ng??i tu Ph?t, ? m?i n?c leo tr�n g�nh n�i hi?m ngh�o, ??c tin c?a h? ???c minh ch?ng b?ng tr?c nghi?m th�n x�c v� t�m th?c ?� vu?t qua. Kh�ng ai kh�c c� th? u?ng cho c?n kh�t c?a m�nh. C�y l�a tr? b�ng v� ??m h?t b?ng ch�nh n�. T�n gi�o, ??o h?c, v� ngay c? ??c Ph?t l�c c�n t?i th? c?ng ?� nh?n m?nh ??n t�nh ng? ng�n r?ng, “Ta c� th? d?t con l?a ??n d�ng su?i, nh?ng ch�nh con l?a ph?i u?ng n??c cho n�.” Khi l�n ???c ??nh n�i gi?i tho�t, c� nh�n s? th?y gi� tr? cu?c ??i n?m trong n?ng � v?t l?n v?i kh? ?au trong t?nh th?c. C�u chuy?n ??n sinh c�n nh?c nh? th�m l� do v� ho�n c?nh cho s? ra ??i c?a Ph?t. Ng�i sinh ra th? gian gi?a m�a h� ch�y l?a �i d?c, v� minh c?a m?t � ch�u nheo nh�c; Ch�a Jesus gi�ng sinh gi?a ?�m ?�ng sa m?c Trung ?�ng l?nh gi� tr?ng v?ng ??i s?ng tinh th?n. C? hai B?c ?� hi?n th�n ?? ho�n t?t c? tr�nh T?o h�a.

Khi b??c ch�n v�o ??i, Th�ch Ca M�u Ni kh�ng “t? ch�nh m�nh mang v�o h?u th? (being) b?ng h�nh ?nh bi?u hi?n qua c?m gi�c c?a ch�ng ta; m� kh�c h?n, Ng�i hi?n th�n t?t c? s? th? c?a v? tr? cho ch�ng ta qua nh?ng h�nh ?nh ?�.” T�i di?n � c?a Hermes M. Trismegistus, m?t huy?n nh�n Ai C?p, tr�ch b?i Coomaraswamy trong The Door in the Sky, 1977. Theo Coomaraswamy, d?n t? m?t v?n b?n Hoa ng?, “Khi ta c?m nghi?m ???c nh?ng th? t??ng tuy?t v?i v� t�nh ch?t di?u v?i c?a ??c Ph?t th� ta s? th?y nh? ch�nh Ng�i hi?n ra cho ta m?t t�nh th? huy?n nhi?m si�u tho�t. N�i Hy M� tuy?t tr?ng ph?, c�c ch? th?n xu?t hi?n trong c�c t?ng m�y; hoa bay ng?p c? khung tr?i; nh?c thinh kh�ng rung ti?ng. Khi ta th?y ???c v? huy ho�ng c?a ng�i L?i (Body of the Word) trong Chuy?n Ph�p Lu�n, ta tr�nh ???c t�m ???ng l?c l?i. Khi nghe ???c l?i Ng�i qua kinh t? b?c ??i Tr�, ta ??n ???c thi�n ???ng th? B?y.” Th�ch Ca M�u Ni l� m?t nh�n th? mang s? t�nh bi?u tr?ng cho nh?ng b?n ng� ?ang b? v??ng v�o v�ng l??i hi?n th�n � c?a c�i hi?n t??ng tr�ng tr�ng m� ta g?i l� “con ng??i.”

C�i Ta n�y, do ?�, l� m?t h�nh ?nh, m?t chi?c b�ng, m?t ph??ng ti?n cho c�i kh�ng-c�n-l�-Ta. “H? k? n�o th?y Ph�p th� s? th?y Ta” (Yo kho Dhammam passati mam passati). L? thay, th�nh Thomas Aquinas c?ng ?� n�i, He who sees the Word sees Me (Ai th?y ???c L?i s? th?y Ta) khi �ng gi?ng v? ng�n t? c?a T�n ??c. Khi ta th?y ???c L?i, t?c l� tr?c nh?n ???c � ni?m gi?i tho�t qua con m?t tr� tu?, th� ta s? v??t qua ?nh t??ng c�i Ta. L�c ?�, l? huy?n b� v� nhi?m m?u c?a Ta s? hi?n ra ??p tuy?t v?i. Gi� tr? v� c?m nh?n m? thu?t, v� v?y, kh�ng n?m trong h�nh ?nh ???c tr�nh b�y � m� l� m?t g?i �, m?t t?nh th?c v? m?t c�i ??p cao h?n. V� c�i ??p cao kh�c kh�ng th? l� th?c n?u n� kh�ng ???c hi?n th�n qua h�nh ?nh c?a c�i ??p gi�c quan. Tuy nhi�n, h�y c?n th?n ? ?�y. Kh�ng c� m?t t�nh li�n h? nh�n qu? n?i li?n th?m m? ch�n th?c v?i ngh? thu?t bi?u d?u. C?ng nh? th? cho ng�i L?i c?a ??o Ph�p. Kh�ng c� m?t ch�n l� n?m ??ng sau ng�n t?. Ch�nh ng�n ng? kinh s�ch t? ch�ng l� ch�nh Ph�p � kh�ng v? � ngh?a li�n ??i, c?ng kh�ng v� nh�n qu?, ho?c l� s? v?n h�nh c?a v?n ph?m hay logic � m� m?i l?i kinh l� m?t ti?ng chu�ng cho n?ng l?c t?nh th?c. B?i v?y, nh� Ph?t c� truy?n th?ng t?ng kinh r?t d�i, t?c l� ??c to nh?ng c�u chuy?n v? ??c Ph?t, v?i nh?ng c�u v?n ?�p v?i c�c ?? t?, ?? t? trong ng�n t?, gi?a �m v?ng l? nghi, ng??i ??c kinh th?y ???c c�i Ta hi?n ra. H?nh ph�c thay cho nh?ng ai bi?t ??c kinh v� k? ?� s? nh�n th?y ???c ch�nh m�nh.

Trong l?ch s? Ph?t gi�o, v� trong � ngh?a c?a ??o Ph?t, ch? c� Th�ch Ca M�u Ni l� v? Ph?t hi?n th�n. Nh?ng ph?i ch? ??n n?m tr?m n?m sau Ph?t qua ??i, t?c l� cho ??n ??u th? k? th? nh?t c?a t�y l?ch, th� Ph?t Th�ch Ca m?i ???c tr�nh b�y qua nh�n d?ng con ng??i. C?ng theo Coomaraswamy th� cho ??n th?i ?�, c�c t�n gi�o ?n ?? m?i b?t ??u s? d?ng th�nh t??ng nh�n th? (anthropomorphic iconography). Tr??c ?�, mu?n tr�nh b�y m?t h�nh ?nh v? ??c Ph?t, c�c h?a s? ch? v? l�n nh?ng d?u ch�n, hay l� c�y B? ??, ho?c l� v�ng b�nh xe chuy?n Ph�p. Ph?t Th�ch Ca l� t?ng h?p c?a t?t c? nh?ng kh? n?ng t?nh th?c m� trong ?� bao g?m Ph?t c?a ti?ng g?i (�m) t�nh y�u, Qu�n Th? �m, ??i Th? Ch� c?a � l?c tinh t?n, A Di ?� c?a �nh s�ng tri ki?n. C�n bao nhi�u v? Ph?t kh�c, t? Ph?t y t? (D??c s?), Ph?t h? x? (Di l?c), Ph?t n?i ch?n (?i? t?ng). Sau khi Ph?t Th�ch Ca ???c tr�nh b�y qua h�nh ?nh con ng??i th� c�c v? Ph?t kh�c c?ng d?n d?n xu?t hi?n qua h�nh ?nh v� nh�n d?ng kh�c nhau. N�i kh�c ?i, c�c v? Ph?t trong truy?n th?ng Ph?t gi�o l� c?a m?t ngh? thu?t bi?u tr?ng cho c�i ??p th? t??ng � khi m� con ng??i th?y v� hi?n th?c h�a ???c kh? th? linh thi�ng, t?c l� gi?i tho�t, c?a ch�nh m�nh b?ng nh?ng h�nh t??ng nh�n th? kh�c nhau. M?i l?n m?t h�nh ?nh c?a m?t v? Ph?t ???c bi?u tr?ng l� m?i l?n t?ng v? Ph?t t??ng ?ng ??n sinh. T? trong t?ng h?t b?i, c�nh hoa, th? th?t c?a mu�n lo�i, trong m?i � t??ng c?a c� nh�n, m?i s�t na chuy?n h�a l� m?t th?i kh?c m� Ph?t t�nh ra ??i n�ng ?? ti?n h�a chung cho t?o h�a ra kh?i m�a h� gi?a bi?n l?a kh? ?au Lu�n H?i.

M?i ??n sinh l� m?t n?c chuy?n ti?p t? nh�n sang qu? m� trong ?� th? t??ng c?a qu? ?� ???c quy?t ??nh t? b?n t�nh c?a nh�n. Nh?ng khi ???c sinh ra l� l�c c�i nh�n ???c ti�u th?, ?� ???c gi?i h�a ra kh?i ti?m n?ng n?i t?i � ??ng th?i c�i qu? ?� b? r?i v�o v�ng h?u h?n ?? ph?i ch?m d?t b?ng c�i ch?t. V� cu?c ??i c?a Th�ch Ca M�u Ni c?ng ph?i tr?i qua nh?ng kh� kh?n trong v�ng sinh t? v?i th�n ng??i. Hu?ng chi nh? ch�ng ta, ??ng d??i nh?ng ??ng c?p th?p k�m v? qu? b�o, s? sinh ra l�m ng??i l� m?t hi?n t??ng nghi?p th�n ?� ghi ch�p s?n t? mu�n ki?p. M?i c� th? t? trong n� dung ch?a c? nh�n l?n qu?. Ng??i l� nguy�n nh�n v� c?ng l� h?u qu? cho ch�nh ng??i. N�i nh? th?, b? qua �m h??ng bi ai, kh�ng c� ngh?a l� con ng??i kh�ng th? tho�t kh?i hi?n t??ng l�m ng??i ch�nh h?n. L�m sao m� m?t h? t??ng, c�i g?i l� t?-ng� c� nh�n, l?i c� th? gi?i ph�ng ???c ch�nh m�nh ra kh?i sinh t? lu�n h?i?

?i?u kh� kh?n trong b?n th? lu?n c?a Ph?t gi�o l� ? ?i?m n�y. ?�u l� n?n t?ng cho c�i h? t??ng v? ta? N?u c�u tr? l?i l� v� minh, th� gi�c ng? ch�nh l� b?n th? cho t?-ng�. Trong h�nh ?nh ph�c h?a b?i Hermes M. Trismegistus, v� sau ?� b?i Jacob Boehme, m?t tri?t gia ??c ? ??u th? k? 17, th� h? t??ng n�y t??ng t? nh? m?t ng??i ??ng soi g??ng ?? th?y b�ng m�nh trong ?�. ?nh t??ng v? m�nh ch? l� s? ph?n chi?u v� n� ???c duy tr� b?i � th?c v� s? th?y c?a ng??i soi g??ng. H�nh ?nh trong g??ng soi kh�ng c� th?c t�nh, nh?ng m� n� c� hi?n h?u. V?n ?? b?t ??u khi c� nh�n soi say ??m v?i b�ng m�nh trong g??ng. T? �i d?c v?i b�ng h�nh, T�nh Gi�c (Intelligence) ?�nh m?t ch�nh N� v�o trong ?nh t??ng, v� ban cho ?nh t??ng m?t th?c t�nh, m?t h�nh ti?n t? t�c, ??c l?p v?i ng??i soi g??ng. Chi?c b�ng trong g??ng ?� l� hi?n t??ng “con ng??i” � n� l� ?nh t??ng, “image,” c?a Th??ng ??, nh? trong C?u ??c ?� n�i. N?u ? ?�y ta thay Ch�n T�m cho Th??ng ?? th� b?n th? lu?n Ph?t gi�o ?� c� c�u tr? l?i. Kh?i ?i t? �i d?c, hi?n t??ng “con ng??i” l� m?t ?o t??ng t? t�c m� b?n ch?t c?a n� l� s? kh�ng. Khi ?o t??ng n�y kh�ng c�n, th� t? t�nh ch�n T�m l?i ???c s�ng t?, v� t? ng� c� nh�n s? kh�ng v? ?�u c?. Do ?�, “linh h?n” l� m?t � ni?m sai l?m c? b?n c?a c�c t�n gi�o, v� thi�n ???ng hay ??a ng?c c?ng ch? l� nh?ng con �o ng?p c�m d? hay ?e d?a cho v?ng t??ng v? c�i Ta n�y m� th�i.

***

H?n hai m??i l?m th? k? tr??c, ??c Ph?t ra ??i. Ng�i h�a th�n m�nh v�o trong hi?n t??ng con ng??i, trong c�i ?nh t??ng c?a h? t??ng ?? nh?c nh? ch�ng sinh b??c ra kh?i m�n v� minh bao tr�m ??y b�ng t?i v� m� v?ng c?a tr?n th?. Nh?ng ch�ng sanh ?i theo b??c ch�n Ng�i, “tr�ng th?y ??o huy ho�ng” ?� ?em �nh s�ng ??n cho bao “sinh linh v� s? ?i�u t�n, s?ng u ho�i trong ki?p l?m than.” (Kinh Kh�nh ??n). Ng�i n�i, “Ta ??n kh�ng ?em g� m?i, kh�ng s�ng t?o ch? thuy?t, m� ch? ho�n t?t ng�i L?i c?a ??o Ph�p. Ta ?� th?y, ?� hi?u nh?ng con ???ng ?i qua b?i th�nh nh�n, nh?ng ng??i ?� t?nh th?c. ?� l� con ???ng m� ta c?ng s? ?i theo.” Tr�n b�nh di?n bi?u t??ng v� huy?n tho?i, Ph?t Th�ch Ca ho�n t?t quy tr�nh c?a ??o Ph�p trong s? d?n th�n c?a Ng�i v�o v� ho�n t?t v�ng sinh t? trong c? s? l�m ng??i. T? ?�, ??o Ph?t kh�ng th? l� m?t h? th?ng t�n ?i?u ?� to�n m�n; n� m�i m�i v?n l� s? b?t ??u.

M?ng Ph?t ??n 2563 n?m nay, t�i xin nh?c l?i c�u kinh, “Hi?m thay ta ???c l�m ng??i. L�nh thay, ??c Ph?t ra ??i.”

NHL (San Jose, California)