?i tìm m?t quy lu?t ??o ??c hoàn v?

Nguy?n H?u Li�m

(Gi?i thi?u Thuy?t C�ng l?i � T�c ph?m c?a John Stuart Mill, ??ng ??c Hi?p d?ch, Domino Books & Nxb V?n h�a v?n ngh? 2019)

It is better to be a human being dissatisfied than a pig satisfied.

(Th� l�m m?t con ng??i kh�ng ???c th?a m�n c�n h?n l� l�m m?t con l?n m� ???c th?a m�n.)

John Stuart Mill

Tr�n tr?ng gi?i thi?u v?i ??c gi? b?n d?ch ti?ng Vi?t c?a Utilitarianism, m?t t�c ph?m kinh ?i?n v? l� thuy?t ??o ??c c?a John Stuart Mill (1806 – 1873), m?t nh� tri?t h?c v� m?t nh� kinh t? ch�nh tr? h?c ng??i Anh.

Utilitarianism, ? ?�y ???c d?ch l� �Thuy?t C�ng L?i�. C?m t? �C�ng L?i,� theo d?ch gi? ??ng ??c Hi?p, ?� ???c s? d?ng r?ng r�i trong s�ch b�o ti?ng Vi?t ngay t? ??u th? k? XX. �t nh?t th� ?i?u n�y c?ng ?� ???c ghi nh?n nh? m?t h�a th?ch ng�n ng? trong c�c t?p s�ch nh? �X� h?i lu?n� v� �L??c s? c�c h?c thuy?t kinh t?� (???c xu?t b?n trong nh?ng n?m 1925 – 1928) c?a Phan ??ng L?u � m?t nh�n v?t c?ng s?n th? h? ??u ti�n � m?i ???c t?p h?p l?i trong cu?n s�ch �Phan ??ng L?u: Th�n th?, s? nghi?p v� s?u t?p t�c ph?m� v� ???c NXB Tri Th?c ?n h�nh trong n?m 2017 g?n ?�y. ?�y l� m?t c�ch th?c chuy?n ng? c?n c? v�o � ngh?a c?a h?c thuy?t, trong khi t? Utility th� ti?ng Vi?t th??ng ???c d?ch l� �Ti?n �ch�. V?y, Utilitarianism c� th? d?ch l� �Thuy?t Ti?n �ch�, hay nh? ? ?�y, �Thuy?t C�ng L?i� khi n?i dung c?a h?c thuy?t n�y ch? tr??ng ?�nh gi� ??o ??c b?ng l?i �ch m� n� c� th? t?o ra cho x� h?i.

Thuy?t C�ng L?i ???c Mill vi?t theo th? Anh ng? c? ?i?n ? ??u th? k? 19, v?i m?t ph??ng c�ch h�nh v?n r?t kh� ??c. Nhi?u ?o?n v?n r?t d�i, ch? t? v� c�c thu?c t? th??ng ?an c�i tr?n l?n v�o nhau v?i nhi?u nh?ng h�m ngh?a kh�c nhau. Ngay c? nh?ng gi�o s? tri?t h?c ? Hoa K? nhi?u l�c c?ng v?p ph?i sai l?i khi phi�n gi?i � ngh?a c?a t�c ph?m n�y sang ti?ng Anh ng�y nay. Chuy?n ng? sang ti?ng Vi?t l?i c�ng kh� kh?n h?n. Nh?ng ? ?�y, d?ch gi? ?� ho�n t?t b?n d?ch m?t c�ch chu ?�o, b?ng m?t v?n phong d? hi?u, nh?ng v?n ch?t ch? v� gi? ???c th? tr?ng di?n ??t c?a nguy�n t�c.

B?i c?nh l?ch s? c?a Thuy?t C�ng l?i

Cu?n Thuy?t C�ng L?i c?a Mill (1863) l� m?t trong hai t�c ph?m c? b?n, t? ngu?n g?c l?ch s? ??n n?i dung h?c thuy?t, c?a tr??ng ph�i ??o ??c h?c n�y. Tr??c s�ch n�y l� cu?n Gi?i thi?u nh?ng Nguy�n t?c c?a ??o ??c v� L?p ph�p (Introduction to the Principles of Morals and Legislation, 1789) c?a Jeremy Bentham (1748 – 832), m?t tri?t lu?t gia v� l� m?t l�nh t? c?a phong tr�o c?i c�ch x� h?i v� ph�p ch? ? Anh v�o cu?i th? k? 18 – ??u th? k? 19. Cha c?a John Stuart Mill l� James Mill (1773 – 1836) v?n l� m?t c?ng s? c?a Bentham. Khi ch�ng trai tr? Mill l?n l�n, c?ng gi?ng nh? cha m�nh, ?� ??c v� tham kh?o h?c thuy?t C�ng L?i m� Bentham ?? ra, v� vi?t cu?n Utilitarianism n�y ?? c? v� v� ?ng h? cho h?c thuy?t c?a Bentham. Ngo�i t�c ph?m ng?n n�y, Mill c�n vi?t cu?n B�n v? t? do (On Liberty, 1859) c? v� cho t? do c� nh�n, nh?t l� v? hai ph??ng di?n t? t??ng v� ng�n lu?n, v� V? s? ?�n �p Ph? n? (On the Subjection of Women, 1869) trong ?� Mill ch? tr�ch v� ph� ph�n n?ng n? vi?c ph? n? Anh qu?c b? gi?i h?n t? do trong vai tr� x� h?i v� qu?c gia, v� m?t s? t�c ph?m kh�c v? ch�nh tr? v� x� h?i.

? giai ?o?n cu?i th? k? 18 – ??u th? k? 19, ? Anh qu?c, c?ng nh? kh?p �u ch�u, b�nh ??ng giai c?p v� gi?i t�nh v?n ch?a ???c c�ng nh?n m?t c�ch ph? qu�t. V� th?, h?c thuy?t C�ng l?i c?a Bentham v� Mill ???c xem nh? l� c? s? t? t??ng c�ch m?ng cho phong tr�o tranh ??u cho b�nh ??ng c?a nh�n d�n Anh qu?c l�c ?�. Mill v?n ch?ng l?i ch�nh s�ch n� l? kh?p n?i, nh?ng khi ?? c?p ??n v?n ?? ch? ngh?a th?c d�n, nh?t l� c?a Anh qu?c ? ?n ??, th� Mill, v?n l� m?t nh�n vi�n c?a C�ng ty ?�ng ?n c?a Anh (British East India), l?i cho r?ng ch�nh s�ch c?a ?? qu?c Anh ? ?n ?? l� m?t th? lo?i �benevolent despotism� (??c t�i l�m ph??c) v� cho r?ng ?n ?? l� m?t qu?c gia man r?, ch?a khai h�a, do ?�, kh�ng th? �p d?ng nguy�n t?c b�nh ??ng c?a Anh qu?c cho d�n ?n ???c. Mill c�n cho r?ng nh?ng ai l�n �n vi?c ?? qu?c Anh cai tr? th� b?o ng??i ?n th� k? ?y kh�ng hi?u g� v? v?n ?? ?� c?.

Thuy?t C�ng l?i nh?n m?nh ??n nguy�n l� d�n ch? khi coi m?i ng??i, b?t k? giai c?p, gi?i t�nh, tr�nh ??, ??u ???c ?�nh gi� ngang nhau, khi c?u x�t l?p ph�p v� ch�nh s�ch qu?c gia v� x� h?i. Bentham ?� ??a ra c�u kh?u hi?u n?i ti?ng, �Everyone to count for one, no one to count for more than one�. (M?i ng??i ???c coi nh? l� m?t, kh�ng ai ???c coi h?n l� m?t). Thuy?t n�y nh?n m?nh r?ng h?nh ph�c v� l?c th� c?a m?i c� nh�n ??u b�nh ??ng. Do ?�, khi ho?ch ??nh ch�nh s�ch, hay ?? xu?t l?p ph�p, ph?i xem x�t h?u qu? c?a t?ng v?n ??. V� nguy�n t?c c? b?n ph?i l�, h?nh ph�c nhi?u nh?t cho nhi?u ng??i nh?t (greatest happiness to the greatest number of people).

?�y l� m?t th? lo?i ??o ??c h?c d?a tr�n nguy�n l� h?u qu? (consequentialism). N� ??ng th?i c?ng l� m?t h?c thuy?t h�nh vi tr�n c? b?n c?u c�nh lu?n (m?c ?�ch lu?n, m?c ?�ch cu?i c�ng, m?c ?�ch t?i h?u = teleology). H�y x�t l?y h?u qu? t?i c�ng ?? ?�nh gi� h�nh ??ng hay ch�nh s�ch. Kh�ng c� h�nh ??ng hay ch�nh s�ch n�o t? n� mang t�nh ??o ??c hay v� ??o ??c khi t�ch r?i n� ra kh?i nh?ng h? qu? m� n� t�c ??ng v� ?nh h??ng ??n. Mill, c?ng nh? Bentham v� c�c tri?t gia kh�c c?a ch? thuy?t n�y, ?� ch? tr�ch h?c thuy?t ??o ??c deontology (deon = b?n ph?n) c?a Immanuel Kant (1724 – 1804) v?n n�u l�n nguy�n l� ??o ??c r?ng, �H�y h�nh ??ng nh? th? r?ng nguy�n t?c h�nh ??ng c?a ng??i s? ???c ch?p nh?n nh? l� m?t b? quy t?c lu?t l? cho t?t c? m?i c� nh�n c� l� tr�. Mill ph?n bi?n nguy�n l� deontology n�y c?a Kant r?ng, m?t k? x?u, c� th? h�nh ??ng t?i �c v� c?ng s? ??a quy t?c sai l?m c?a t?i �c n�y l�n nh? l� quy chu?n cho nh�n lo?i. Do ?�, x�t v? h?u qu?, th� Kant ?� th?t b?i v?i nguy�n l� b?n ph?n nh? th?.

Mill, c?ng nh? Bentham, v� tr??c ?�, l� c�c tri?t gia ??o ??c kh�c c?a ng??i Anh nh? Francis Hutcheson (1694 – 1764) v� William Paley (1743 – 1805), ??u n?m trong truy?n th?ng tri?t h?c empiricism (kinh nghi?m lu?n, hay th?c nghi?m lu?n, hay ch? ngh?a kinh nghi?m). Gi� tr? c?a nguy�n t?c, hay h�nh ??ng, ch? c� th? ???c ?�nh gi� tr�n c? s? kinh nghi?m. V� gi� tr? c?a t?p th?, c?a qu?n ch�ng, c?ng ??ng, nh? l� m?t t?ng th? ??ng nh?t c?a nh?ng c� nh�n b�nh ??ng, l� c? b?n cho m?i ?�nh gi� v? nguy�n t?c ??o ??c.

Nguy�n T?c C�ng L?i l� g�?

?� l� nguy�n t?c Ti?n �ch (utility) qua c�ng th?c �H?nh ph�c l?n nh?t� cho nhi?u ng??i nh?t. Nguy�n t?c n�y c� th? c�ng th?c h�a qua nhi?u c�ch. Bentham, ng??i ?i ti�n phong, ?� gi?i th�ch r?ng, �Nguy�n t?c ti?n �ch c� ngh?a r?ng n� s? ??ng thu?n hay ph?n b�c m?t h�nh ??ng, tr�n b?t c? ph??ng di?n n�o, c?n c? n?i c�u h?i r?ng h�nh ??ng n�y s? gia t?ng hay l�m gi?m s�t h?nh ph�c c?a nh?ng ai b? ?nh h??ng�. B?i v� m?i h�nh ??ng ??u c� th? g�y ra nhi?u h? qu?, x?u hay t?t, ho?c c? hai, v� th?, Henry Sidgwick (1838 – 1900), m?t tri?t gia n?i ti?ng kh�c thu?c tr??ng ph�i n�y n�u l�n r?ng, khi ngh? ??n h?u qu? x?u hay t?t, h�y t�nh to�n ?? c� ???c m?t con s? ?o l??ng cu?i c�ng, g?i l� �h?nh ph�c l?i� hay �ti?n �ch l?i� (net happiness, net utility). Nguy�n t?c n�y c� th? ???c c�ng th?c h�a theo d?ng th?c m?nh l?nh, �H�y h�nh ??ng khi t�c h�nh c?a n� s? ?em l?i h?nh ph�c cao nh?t cho nhi?u ng??i nh?t�. Nh? v?y, nguy�n t?c n�y ?�i h?i s? ?�nh gi� m?i h�nh ??ng tr�n h?u qu? h?nh ph�c, kh�ng nh?ng t? b?n ch?t c?a h�nh ??ng n�y, m� c�n ph?i ???c so s�nh v?i nh?ng h�nh ??ng kh�c c� th? ???c thi h�nh trong c�ng m?t ho�n c?nh.

C�u h?i ph?i ???c n�u l�n ? ?�y l�, H?nh ph�c l� g�? C? Bentham v� Mill ??u ??nh ngh?a h?nh ph�c b?ng ti�u chu?n kho�i l?c, hay hoan l?c (pleasure). ?�y kh�ng ph?i l� l?n ??u m� h?nh ph�c ???c ?o l??ng b?ng ni?m hoan l?c. Tri?t h?c ??o ??c c?a Aristotle (384 – 322 TCN), ???c bi?t ??n l� lu�n l� ??c h?nh (virtue ethics), c?ng l?y h?nh ph�c l�m c? s? cho c?u c�nh (hay l� m?c ?�ch t?i h?u) c?a cu?c ??i v� h�nh ??ng. Ch? thuy?t duy l?c (hedonism; hedon = pleasure) hay Epicureanism c?ng cho r?ng cu?c s?ng l� vi�n m�n nh?t khi n� mang nhi?u hoan l?c, c? th? x�c l?n tinh th?n. Hoan l?c v� h?nh ph�c g?n li?n v?i nhau v� b?t kh? ph�n. Nh? Bentham c� n�i, �Thi�n nhi�n ?� ??t ?? nh�n lo?i d??i s? cai ch? c?a hai ch? nh�n �ng, ?au ??n (pain) v� kho�i l?c (pleasure)�. Theo Bentham, Mill v� c?ng nh? Aristotle, t?t c? nh?ng th? kh�c m� con ng??i ta theo ?u?i, mong m?i, nh? danh v?ng, s? gi�u c�, s?c kho?, quy?n l?c, ??u ch? l� ph??ng ti?n hay c�ng c? cho h?nh ph�c m� th�i. V� th?, H?nh ph�c v� Hoan l?c, t? ch�nh n�, l� ?i?u t?t, l� ch? ?�ch, l� ch�n l� cho cu?c ??i.

Hoan l?c kh�ng ph?i l� m?t kh�i ni?m ??ng nh?t. N� bao g?m l??ng v� ph?m, nhi?u th? lo?i, nhi?u m?c ??, v� ?a d?ng. Aristotle th� cho r?ng h?nh ph�c ???c ?o l??ng b?ng t?m m?c m� kh? th? t�nh c� nh�n ???c ph�t huy ? t?m m?c cao nh?t. H?nh ph�c cho anh nh� n�ng l� ???c m�a, cho ??a tr? l� ?? ch?i, sinh vi�n l� ?i?m cao, ch�nh tr? gia l� quy?n l?c. Hoan l?c v? th?m m?, tinh th?n kh�c v?i kho�i l?c th�n x�c, nh?c th?. Nhi?u ng??i ch?p nh?n ?au ??n th�n x�c ?? c� ???c hoan l?c tinh th?n � nh? c�c m�n th? thao, hay theo ?u?i l� t??ng t�n gi�o ch?ng h?n. Mill ?�nh gi� hoan l?c kh�c v?i Bentham ? ch? r?ng, theo Mill, hoan l?c hay kho�i l?c mang t�nh ??ng c?p, v� c�i quan tr?ng l� ? ph?m ch?t (quality) ch? kh�ng ph?i c??ng ?? (intensity) hay s? l??ng (quantity). V?y th� l�m th? n�o ?? ?o l??ng, hay l??ng ??nh ???c h? qu? c?a hoan l?c t? m?i h�nh ??ng? ?�y l� c�u h?i ?� t?ng ???c d�ng l�m c? s? tranh lu?n gi?a c�c tr??ng ph�i ??o ??c h?c cho ??n h�m nay.

?i v�o c? th? c?a ch?n l?a v� h�nh ??ng: H�nh vi Ti?n �ch c� nh�n (Act) ??i v?i ??o ??c ph? qu�t (Rule)

H�y l?y m?t th� d?. Anh Nguy?n V?n C?, l�i xe kh�ch tr�n ???ng cao t?c, b? c?nh s�t giao th�ng ch?n l?i ph?t v� l� do vi ph?m gi?i h?n t?c ??. N?u anh l�m theo ?�ng quy tr�nh lu?t ph�p th� c�ng an giao th�ng, th� d?, s? th�u b?ng l�i xe, ph?i l�n kho b?c nh� n??c ?? n?p ti?n ph?t, phi?n ph?c, t?n c�ng v� th?i gian. Anh mu?n h?i l? anh c�ng an m?t s? ti?n ?? ???c cho qua v� ???c gi?i quy?t cho ?i nhanh ch�ng. Tr�n c? s? thuy?t C�ng l?i, anh s? ?�nh gi� h�nh vi c?a m�nh nh? th? n�o? H?i l? l� v� ??o ??c, l� sai tr�i, l� vi ph�p. Nh?ng c� ai quan t�m ??n h�nh vi c?a anh C? ?�u! ?i?u ch?c ch?n l� anh C? v� ng??i c�ng an giao th�ng c? hai s? ???c th?a m�n. M?t b�n ???c tho�t n?n, m?t b�n ???c ch�t ti?n. Ch? s? h?nh ph�c gia t?ng cho c? hai � v� kh�ng ai thi?t h?i hay ?au kh? c?? V?y th� theo nguy�n t?c Ti?n d?ng (Expediency) v� Ti?n �ch (Utility), anh C? n�n h?i l? c�ng an? Tuy nhi�n, ? ?�y, thuy?t C�ng l?i ?�i h?i anh C? ph?i t? v?n v� suy ngh? r?ng, n?u h�nh vi h?i l? c?a anh ta ???c ??a l�n th�nh quy th?c cho m?i ng??i t�i x? v� c�ng an giao th�ng th� h?u qu? cho x� h?i s? nh? th? n�o? C�u tr? l?i l� qu� r� r�ng. (Tuy nhi�n, ch�ng ta bi?t r?ng, t? kinh nghi?m s?ng, ? Vi?t Nam, t�i x? th??ng xuy�n ch?n Ti?n d?ng (Expediency) t?i ch? cho c� nh�n h?n l� ch?n nguy�n t?c ??o ??c ph? qu�t. V� th? v?n ho� lu?t ph�p giao th�ng ? Vi?t Nam ?� b? xu?ng c?p, b? b?ng ho?i nghi�m tr?ng).

Th�m m?t th� d? kh�c. C� L? ??ng, m?t ng??i con g�i thu?c nh� tr�m anh th? phi?t, mu?n k?t h�n v?i ng??i m�nh y�u, anh M?c Chua, m?t thi s?, ngh�o kh?, xu?t th�n t? m?t gia ?�nh n�ng d�n v� s?n. Gia ?�nh c?a c� ?� ch?n ???c m?t ng??i ch?ng t??ng lai, anh L� Gi�u, con trai c?a m?t gia ?�nh gi�u c�, danh v?ng, ?�ng v?i quan ni?m m�n ??ng h? ??i. Theo thuy?t C�ng l?i th� c� L? ??ng ph?i ch?n l?a h�nh ??ng n�o: V� ch? hi?u v?i cha m? m� l?y ch?ng ??i gia, hay v� t�nh y�u m� l?y ch?ng thi s? ngh�o? N?u l?y ch?ng ??i gia, th� s? c� nhi?u ng??i hoan h?, vui m?ng, t? cha m? ??n b� con c� b�c. N?u l?y thi s? ngh�o, c� v� ng??i y�u s? tho? m�n ???c t�nh y�u, nh?ng c? ??i gia ?�nh s? th?t v?ng, ?au bu?n. N?u x�t v? l??ng, nh? Bentham ?� c? v�, th� h�nh ??ng c?a c� ph?i c?n c? tr�n s? nhi?u c?a h?nh ph�c mang ??n � t?c l� l?y ch?ng ??i gia. Nh?ng c� v� ch�ng thi s? s? kh? ?au. Nh?ng l�m sao c� th? ?�nh gi� m?c ?? v� b?n s?c h?nh ph�c, hay kh? ?au, m� c� L? ??ng ph?i ch?n l?a cho m�nh? H?nh ph�c c?a c� khi l?y ng??i m�nh y�u s? mang c??ng ?? (intensity) cao h?n l� gia ?�nh c� c� ???c n?u c� l?y ??i gia. V� c�n nhi?u c�u h?i kh�c, c? hi?n t?i, l?n t??ng lai � l�m sao ?? bi?t h? qu? n�o s? x?y ra v� theo b?n s?c n�o? Bi?t ?�u khi l?y thi s?, c� s? gi�p ch?ng m�nh thay ??i t? duy, bi?t ?i v�o con ???ng th?c t? l�m ?n, ngh? nghi?p, v� do ?� c? hai ng??i ch�nh h? s? t? v??n l�n, v??t th?ng ho�n c?nh, t? m�nh x�y d?ng t??ng lai h?nh ph�c, kh�ng l? thu?c v�o gia ?�nh ch?ng. Hay l�, theo m?t ???ng h??ng kh�c, l?y ??i gia, d� l�c ??u kh�ng y�u, nh?ng khi ?� c� con c�i, c� s? s?ng v?i ch?ng trong t�nh ngh?a v? ch?ng, v� c?ng th?y r?t h?nh ph�c khi ?� l�m cho cha m? ???c h?nh ph�c, h�nh di?n v? m�nh. Ta c� th? n�u l�n r?t nhi?u v?n ??, c�u h?i cho nhi?u tr??ng h?p c? th? nh? th?.

Trong hai tr??ng h?p c?a anh Nguy?n V?n C? v� c� L? ??ng n�u tr�n, thuy?t C�ng l?i ?� ??t hai ng??i v�o nguy�n t?c th? nh?t c?a c�i g?i l� Act Utilitarianism (C�ng l?i H�nh ??ng): r?ng h? s? ch?n h�nh ??ng n�o, m� trong b?i c?nh ?�, s? ?em ??n nhi?u h?nh ph�c, l?c th�, ti?n �ch, cho nhi?u ng??i nh?t. V?y, theo Bentham v� Mill, h?i l? v� l?y ch?ng ??i gia c� th? l� ch?n l?a mang gi� tr? ??o ??c t?i ?u cho h? (?i?u n�y th� c? Bentham v� Mill ch?c s? kh�ng ch?p nh?n). Tuy nhi�n, n?u h? suy ngh? (theo Kant) r?ng, n?u ng??i ta ai c?ng h?i l? cho xong chuy?n, ho?c ph? b?c t�nh y�u ?? k?t h�n v� y?u t? kinh t?, ??a v? x� h?i, v� chi?u l�ng cha m?, b� con, th� ?�u c�n g� l� lu?t ph�p? ?�u l� gi� tr? t�nh y�u, t? do, t? ch?, nh�n ph?m c� nh�n, c?a nh?ng ng??i nh? anh C? v� c� ??ng? ?�y l� l�c m� hai ng??i ph?i ch?n theo c�ng th?c th? hai, g?i l� Rule Utilitarianism (C�ng l?i Quy t?c) ?? gi? ??nh r?ng h�nh ??ng c?a m�nh c� th? ???c ??a l�n l�m m?u th?c cho ??o ??c x� h?i hay kh�ng. V� th?, t? trong m?i h�nh ??ng, l� thuy?t C�ng l?i ?� ?i v�o nh?ng ch?n l?a m�u thu?n, n?u nh? kh�ng ??a ra m?t tr?t t? ?u ti�n cho gi� tr?, cho c�c th? lo?i h?nh ph�c, kho�i l?c ???c ch?p nh?n m?t c�ch kh�ch quan v� ph? qu�t. ?�y ch�nh l� m?i xung ??t gi?a nhu c?u ??i th? t�nh ??i v?i c� th? t�nh trong m?i ho�n c?nh c?a ch?n l?a v� h�nh ??ng � nh?t l� ? Vi?t Nam hi?n nay.

Khuy?t ?i?m v� th?c t? l� thuy?t

T? khi Bentham v� Mill, v� sau ?� l� Sidgwick, ??a ra nguy�n t?c ??o ??c C�ng l?i, ?� c� nhi?u tri?t gia ?ng h?, tu ch�nh, c?ng nh? ch? tr�ch, ph� ph�n, b�c b?. Mill, trong cu?n n�y, c?ng ?� tr? l?i m?t s? nh?ng ti?n ?? tranh bi?n ?�. C�u h?i H?nh ph�c l� g�? L�m sao ?? t�nh to�n ???c h?u qu? khi h�nh ??ng, khi b?n ch?t con ng??i l� v� minh, ??y khuy?t ?i?m, v� b? ?i?u ki?n h�a b?i nhi?u y?u t? kh�c nhau? C� th?t ch?ng H?nh ph�c l� c�i ?�ng m?u c?u. Mill bi?n lu?n r?ng: H�y nh�n v�o th?c t?. B?ng ch?ng cho gi� tr? c?a thuy?t C�ng l?i l� s? th?t hi?n nhi�n m� ai c?ng th?y. Nh�n lo?i, b?t c? ? ?�u v� n?i n�o c?ng m?u c?u H?nh ph�c, v� ch? c� H?nh ph�c m?i l� m?t c?u c�nh, m?t m?c ?�ch t?i h?u, t?i th??ng t? ch�nh n� (intrinsic value), m?i th? kh�c, d� ???c mong mu?n, nh? ti?n b?c, danh v?ng, quy?n l?c, s?c kho?, c?ng ch? l� ph??ng ti?n ?? ?em ??n h?nh ph�c m� th�i.

?i?u n�y th� Mill r?i v�o m�u thu?n: C�i m� nh�n lo?i mu?n ch?a ch?c l� c�i m� nh�n lo?i n�n theo ?u?i. N�i nh? David Hume (1711 – 1776) r?ng ta kh�ng th? suy ra c�i �ph?i nh? th?� (ought) t? c�i �?ang l� nh? th?� (is). B?i v� c�ng vi?c c?a Mill ? ?�y l� mu?n thi?t l?p m?t quy lu?t �ph?i l�� mang t�nh m?nh l?nh ??o ??c cho con ng??i kh?p n?i, cho con ng??i ph? qu�t, �ng kh�ng th? l?y c�i �?ang l�� m� �ng quan s�t t? th?c nghi?m ?? r�t ra quy t?c ??o ??c �s? ph?i l�.� Khi ch�ng ta th?y m?t th?c tr?ng, v� d?, ? n�ng th�n, b?n tr? n�t trai th�ch ch?i v?i b�n ??t, ?i?u ?� kh�ng c� ngh?a r?ng b�n ??t l� c�i m� b?n tr? n�t trai n�n theo ?u?i. Hay l� khi c? nh�n lo?i ch?y theo ti?n b?c, ?i?u ?� kh�ng c� ngh?a l� t�nh tr?ng n�y mang t�nh m?nh l?nh ??o l�.

Bentham v� Mill c?ng kh�ng ph�n bi?t ??ng c?p c?a H?nh ph�c theo ti�u chu?n Kho�i l?c m?t c�ch r� r�ng v� h?p l�. T?c l�, h?c thuy?t C�ng l?i kh�ng c� m?t b?n th? lu?n (ontology) v? kho�i l?c. D� Mill c� ?? c?p ??n s? th? r?ng ph?m ch?t hoan l?c tri th?c, t�m linh hay th?m m?, v� d?, c� gi� tr? h?n l� kho�i l?c th�n x�c, nh?ng c? hai tri?t gia n�y, trong gi?i h?n th?c nghi?m c?a tri?t h?c Anh qu?c, ??u kh�ng ph�n bi?t r� r�ng gi?a kho�i l?c th�n x�c t? c?m quan c? th? (bodily pleasures), so v?i ??ng c?p cao h?n c?a hoan l?c tri th?c (intellectual joy), ??n t?i h?u l� h?nh ph�c, c?c l?c tinh th?n (spiritual bliss). Nh? Th�nh Augustine c?ng nh? B? t�t Long Th? ?� nhi?u l?n nh?c nh? r?ng nh?ng ai ?� t?ng tr?i nghi?m (th?n nghi?m / ??n ng?) m?t kho?nh kh?c c?a gi�c ng? t�n gi�o th� t?t c? nh?ng hoan l?c tr?n gian, k? c? tri th?c v� th�n x�c, ch? ?�ng nh? l� r?m r�c.

G?n ?�y, c�c tri?t gia ??o ??c h?c, theo khuynh h??ng c�ng l?i, nh? John Rawls (1921 – 2002), tr�n g�c ?? l� thuy?t v? c�ng l� v� ch�nh tr?, ch?ng h?n, ??a ra nhi?u c�ng th?c kh�c, m?t trong ?�, nguy�n t?c so s�nh ?? ch?n m?t h�nh ??ng hay ch�nh s�ch t?i ?u, g?i l� Preference Utilitarianism (C�ng l?i ?u ti�n) l� m?t phi�n b?n t??ng ??i kh� ph? th�ng. M?t h�nh ??ng mang gi� tr? cao nh?t v? ??o ??c l� khi b?n s?c, c?p ??, s? ???c ch?p nh?n b?i s? ?�ng, ph?i ???c ?�nh gi� c�ng b?ng tr�n c? s? t? do, nh�n ph?m c� nh�n ???c t�n tr?ng, v� khi ?u ti�n ch�nh tr? v� c�ng l� ???c ??t l�m n?n t?ng ??o ??c v� c?u c�nh � v� d?, hy sinh quy?n l?i c?a giai c?p gi�u c� ?? n�ng ?? giai t?ng c� th?, ngh�o kh?. T? nh?ng l� thuy?t n�y, ??o ??c h?c tr�n m?t g�c ?? n�o ?� ?� tr? th�nh ch�nh s�ch h?c, hay kinh t? x� h?i h?c. Khi �p d?ng nguy�n t?c t�nh to�n, ?o l??ng, nh?n ??nh h?u qu?, th� thuy?t C�ng l?i ?� s? d?ng nguy�n t?c kinh t? Cost-benefit analysis (Ph�n t�ch thi?t-h?n / l?-l�i). V� theo tinh th?n c?a truy?n th?ng tri?t h?c th?c nghi?m Anh qu?c, t?t c? m?i H?nh ph�c, hoan l?c ??u c� th? ???c ?�nh gi� theo ti�u chu?n hi?n kim. L�m sao ?? c� th? ?�nh gi� m?t m?ng ng??i? ?i?u n�y kh�ng kh�. C? y theo ch? s? kinh t? m� suy lu?n. V� d?, ng�nh b?o hi?m nh�n th?, ch?ng h?n, c� th? ??c t�nh gi� tr? m?t m?ng s?ng theo ti?n b?c l� bao nhi�u.

Nhu c?u nghi�n c?u l� thuy?t ??o ??c

H?c thuy?t C�ng l?i, d� ch?a ho�n h?o, nh?ng n� l� m?t tr??ng ph�i ??o ??c h?c c� ?nh h??ng l?n lao trong truy?n th?ng gi� tr? h?c c?a �u M?. B?n ch?t c?a ??o ??c l� m?t ?? t�i ph?c t?p, mang nhi?u y?u t? v?n h�a, t�n gi�o, d�n t?c v� th?i ??i. Kh�ng c� l� thuy?t ??o ??c n�o m� kh�ng t? n� ch?a ??ng nh?ng m�u thu?n, khuy?t ?i?m khi ???c ph�n t�ch t? nhi?u g�c ?? kh�c nhau.

Ph?n ?�ng ng??i Vi?t ch�ng ta, h?u h?t c� g?c g�c n�ng th�n, ??u ?�nh gi� ??o ??c qua truy?n th?ng v� v?n h�a nh? l� m?t n? n?p v� th�i quen. L?ch s? Vi?t Nam trong c? th? k? qua l� c? m?t qu� tr�nh va ch?m c?a c�c gi� tr? v? ?�ng / sai, ??o ??c / v� ??o ??c, thi?n / �c gi?a c�c lu?ng v?n minh v� v?n h�a kh�c nhau, t? trong l�ng qu?c gia, ??n khi ??i di?n v?i v?n minh b�n ngo�i. Khi m� gi� tr? ??o ??c qua tr?c gi�c b? phai m?, th� ?�y l� l�c m� � th?c v� c?m nh?n ??o ??c ph?i ???c vun ??p b?ng gi�o h�a tr�n c? s? l� tr�.

C� l? ?� ??n l�c ng??i Vi?t ch�ng ta s? ph?i l�m quen, �t nh?t l� tr�n ph??ng di?n l� thuy?t, v?i nh?ng tr??ng ph�i ??o ??c h?c, gi� tr? lu?n c?a th? gi?i, nh?m ?�nh th?c d?y ti?m n?ng l� t�nh trong xung c?m ??o ??c, v? c�i ?�ng / sai, thi?n / �c, hay / d? t? ch�nh trong m?i c� nh�n � ?? ?em �nh s�ng l� tr� soi r� ??ng c? c?ng nh? l�m b?n ?? h??ng d?n cho h�nh vi, nh?t l� trong c�c l�nh v?c c�ng quy?n, kinh doanh, v� ngay c? gi�o d?c v� t�n gi�o. Khuynh h??ng v� kh? n?ng ??o ??c c� nh�n, nh?t l� c?a con ng??i Vi?t Nam trong giai ?o?n n�y � xin ph�p ???c n�i � ph?i ???c gi�o hu?n � nh? Aristotle ?� ph?i nh?c nh? gi?i tr? Hy L?p t? th??ng c? � t? gia ?�nh, ??n lu?t ph�p, h?c ???ng, ??n s�ch v?, nh?t l� c�c t�c ph?m ??o ??c lu?n kinh ?i?n.

B?n d?ch Thuy?t C�ng L?i c?a Mill n�y l� m?t n? l?c ?�ng g�p cho chi?u h??ng v� l� t??ng ?�. Ch�ng ta kh�ng th? ?�nh gi� qu� th?p nh?ng ?nh h??ng c?a l� thuy?t v? ??o ??c t? s�ch v?, nh? ch�ng ta th??ng ?� l�m trong qu� kh?. T�n gi�o, truy?n th?ng ?� cung c?p cho ch�ng ta �t nhi?u nh?ng c?n b?n mang t�nh tr?c gi�c v? ??o ??c, v? gi� tr? � nh?ng t?t c? ?ang b? x�i m�n, b?ng ho?i v� ch? ngh?a th?c d?ng thu?n t�y kinh t?, ti?n b?c ?ang khi?n cho x� h?i v� con ng??i Vi?t Nam l?c m?t h??ng ?i. ?�y l� l�c m� m?t ph??ng c�ch t? gi�o hu?n l?i ??o ??c c�ng d�n b?ng l� thuy?t v� kinh ?i?n tri?t h?c n�n, ho?c, h?n th?, ph?i ???c b?t ??u. M?c d� nh? nh? Mill n�i:

N?ng l?c ??o ??c c?a ch�ng ta, theo t?t c? nh?ng ng??i c� th?m quy?n di?n d?ch n� � nh?ng ng??i v?n ???c m?nh danh l� c�c nh� t? t??ng � ch? cung c?p cho ch�ng ta nh?ng nguy�n t?c ph? qu�t v? nh?ng ph�n x�t ??o ??c; n� th�ch h?p v?i lu?n l�, v?i l� tr� ch? kh�ng th�ch h?p v?i n?ng l?c c?m nh?n (sensitive faculty) c?a ch�ng ta; v� c�i m� ch�ng ta tr�ng ??i, k? v?ng t? n� l� nh?ng h?c thuy?t tr?u t??ng v? ??o ??c, ch? kh�ng ph?i l� s? c?m nh?n v? ??o ??c trong nh?ng t�nh hu?ng ri�ng bi?t c? th?.

Nh?ng �t nh?t l� t? nh?ng t�c ph?m kinh ?i?n nh? cu?n s�ch Thuy?t C�ng l?i n�y c?a Mill, ch�ng ta c?ng s? d?n t�m ra, tr�n c? s? tr� n?ng, m?t s? nh?ng nguy�n l� ph? qu�t v? gi� tr? l�m ng??i.

Trong tinh th?n ?�, tr�n tr?ng gi?i thi?u v?i b?n ??c b?n Vi?t ng? c�ng phu n�y c?a d?ch gi? ??ng ??c Hi?p.

California, th�ng 8, 2018.