T? Mai Tr?n Huy Bch
“I was saddened to learn yesterday that South Vietnamese historian T? Ch ??i Tr??ng
has passed away. I never had the good fortune of meeting T? Ch ??i Tr??ng,
but in recent years we did have a kind of meeting of minds,
and Im forever grateful to him for that experience
(Di ?nh T? Ch ??i Tr??ng trn trang m?ng v? S? ?ng Nam
c?a Gs. Liam C. Kelley, Dept. of History, Univ. of Hawaii
at Manoa, v nh?ng l?i Gs. Kelley vi?t ra khi hay tin TC?T qua ??i).
Ngay t? sau khi hon t?t lu?n n Cao h?c n?m 1964 v?i ?? ti L?ch s? n?i chi?n ? Vi?t Nam t? 1771 ??n 1802, T? Ch ??i Tr??ng ? ???c coi l m?t nh nghin c?u s? xu?t s?c, tm ki?m s? th?t r?t cng phu, c nh?ng nh?n xt tinh t?, ??a t?i nh?ng ki?n gi?i m?i ?i h?i cch nhn cng suy ngh? m?i khi ??ng tr??c cc d? ki?n l?ch s?. Nh?ng tc ph?m xu?t hi?n sau c?a ng c?ng ch?a ??ng nhi?u ?ng gp gi tr? v h?u ch.
ng c?ng ???c s? ch c?a h?c gi?i qu?c t?. Trong cu?n Essays into Vietnamese Pasts (Ithaca, NY : Cornell Univ. Press, 1995), hai h?c gi? K.W. Taylor v John K. Whitmore ch?n in m?t bi c?a Gs. Tr?n Qu?c V??ng v?i r?t nhi?u d?n ch?ng t? nh?ng pht ki?n c?a T? Ch ??i Tr??ng. Li Tana trong Nguy?n Cochinchina : Southern Vietnam in the Seventeenth and Eighteenth Centuries (Ithaca, NY : Cornell Univ. Press, 1998) v George Dutton trong The Ty S?n Uprising : Society and Rebellion in Eighteenth-Century Vietnam (Honolulu : Univ. of Hawaii Press, 2006) li?t k tc ph?m c?a ng trong danh sch cc ti li?u tham kh?o. N?m 2001, t? ??i h?c Michigan t?i Ann Arbor sang California d? m?t cu?c h?i th?o v? Vi?t Nam t?i UCLA, Gs. John K. Whitmore ? nh? m?t ng??i b?n t?i ??a ph??ng (ng??i vi?t nh?ng dng ny) ??a ?i th?m m?t ti?m sch Vi?t Nam ? Orange County. Sau h?n n?a gi? trong khu sch v? S?, nh?ng cu?n ng ch?n mua l hai cu?n m?i xu?t b?n c?a T? Ch ??i Tr??ng: Nh?ng bi d s? Vi?t (1996) v Vi?t Nam, nhn t? bn trong v bn ngoi (1994). Khi ???c h?i c nh?n ??nh ra sao v? T? Ch ??i Tr??ng, Gs. Whitmore ? tr? l?i, ng ta (TC?T) c nhi?u nh?n xt ??c ?o v l th, ??a t?i nh?ng pht hi?n gi tr? ?ng ???c ??c (He makes several original and interesting observations which bring about valuable findings that should be read).
Theo Gs. Liam C. Kelley, gio s? S? t?i ??i h?c Hawaii ? Manoa, n?m 2010 sau khi vi?t xong m?t bi v? tri?u ??i Hng V??ng, ng nh?n ???c 15 trang bnh lu?n t? T? Ch ??i Tr??ng. Ban ch? bin c?a chuyn san Journal of Vietnamese Studies (Berkeley, CA : Univ. of California Press, 2006-) c?ng c nh?ng nh?n xt r?t tch c?c v? b?n bnh lu?n ?y, ? nh? ng??i d?ch sang Anh ng? ?? ??a in cng v?i bi c?a Gs. Kelley trn s? ma H n?m 2012 (vol. 7, issue 2) c?a chuyn san ny.
V nh?ng l? ?y, khi hay tin T? Ch ??i Tr??ng ?? l?i m?t di c?o, d?n sau khi ng t? th? m?i cng b?, nh?ng ng??i theo di vi?c nghin c?u s? Vi?t Nam ??c bi?t quan tm. Sau ngy ng qua ??i, khi nh?ng bng hong, th??ng ti?c ? d?u l?ng ph?n no, nhi?u ng??i mong di c?o ?y ???c ph? bi?n cng s?m cng t?t. Nh? h?o t? cc thn quy?n c?a nh v?n Phng Nguy?n cng lng s?t s?ng c?a m?t s? thn h?u, chng ta ? ???c bi?t n?i dung c?a b?n di c?o ?y.
Di c?o (hay di bt) c?a T? Ch ??i Tr??ng.
? hnh th?c nguyn th?y ch?p qua d?ng PDF, b?n di c?o g?m 13 trang, b?t ??u vi?t sng 31-8-2015, hon t?t ngy 9-9-2015. Trn trang ??u mang m?y ch? vi?t tay c?a T? Ch ??i Tr??ng: Phng ??c ch?i cho vui, 3/10/15. ???c bi?t Phng ? ?y l nh v?n Phng Nguy?n.
Nhan ?? c?a nh?ng trang ?y l ?? vo ?u? Sau m?y ch? ghi ngy thng, TC?T t? tr? l?i trong hng ch? in nghing ?? nh?n m?nh: ?? v ch? Hu?nh Th? nh Vn vi?t v? Bnh Nam ?? trn t? Nghin c?u L?ch s?. Trn nh?ng trang sau, th?nh tho?ng c nh?ng ch? vi?t tay ln ??u trang hay qua bn l?, ho?c ?? s?a m?t ch? ?nh my sai, ho?c ?? ch thch cho r ngh?a (nh? nh?ng ch? c?a QSQ [c ngh?a Qu?c S? Qun] xen gi?a hng ch? cc sch s? tri?u Nguy?n n?i trang 2), ho?c ?? bnh lu?n (nh? h d?a nhau m lm g? n?i trang 3).
Sau khi ??c k?, chng ti nh?n th?y nh?ng trang ny khng mang tnh cch m?t di c?o (b?n th?o m?t tc ph?m do v? tc gi? qu c? ?? l?i, ch?a ???c xu?t b?n) m mang ??c tnh c?a m?t di bt (nh?ng ngh?, tm tnh c?a m?t ng??i bi?t mnh s?p t? bi?t th? gian g?i l?i ng??i sau) nhi?u h?n. Tc gi? c?ng vi?t trong ?o?n k?t, Ni cho h?, cho h?t nh?ng ?i?u ch?a k?p ni, khng dm ni khi cn s?ng ch?ng? V th? t? ?y tr? xu?ng, xin chnh th?c g?i nh?ng trang ?y l di bt.
Khng k? nh?ng ?o?n ti?t l? cho ta th?y tnh tr?ng s?c kho? trong nh?ng thng cu?i c?a TC?T ho?c n l?i qu kh? ??y gian nan c?a ng, b?n di bt ?? c?p t?i:
1) Bi c?a Hu?nh Th? nh Vn (tn chnh xc l Anh Vn) v? Bnh Nam ??, ??ng trn t?p ch Nghin c?u L?ch s?;
2) Lu?n n PhD c?a Brian A. Zottoli trnh cho ??i h?c Michigan n?m 2011 v?i nh?ng nh?n ??nh sai l?c v? Bnh Nam ??;
3) Nh?n xt c?a Gs. Liam C. Kelley (? ni pha trn) v? tri?t gia, s? gia Kim ??nh. Tuy ??u Cao h?c v Ti?n s? v? s? Trung Hoa, Gs. Kelley d?y L?ch s? ??i chi?u, L?ch s? ?ng Nam , v r?t quan tm t?i Vi?t Nam. ng dng v?n ki?n th?c uyn bc v? l?ch s? v v?n h?c Trung Hoa ?? tm hi?u thm v? qu kh? c?a dn t?c Vi?t. ng c?ng l?p ra m?t trang m?ng ?? gi?i thi?u ??i Vi?t s? k ton th?, Khm ??nh Vi?t s? thng gim c??ng m?c, v L?nh Nam chch qui li?t truy?n (v?i nguyn b?n ch? Hn cng b?n d?ch sang ti?ng Anh). ng c?ng nh?n thm tn b?ng ch? Hn v ti?ng Vi?t l ??? L Minh Kh?i:
https://sites.google.com/a/hawaii.edu/viet-texts/
4) Suy ngh? v bnh lu?n c?a TC?T v? thi ??, ch? tr??ng c?a ng??i c?m quy?n tr??c vi?c trnh by cc s? ki?n l?ch s?.
Trong b?n di bt, tuy TC?T ?? c?p t?i nhi?u chuy?n khc nhau, Bnh Nam ?? v?n t? ra l ni?m m ?nh chnh c?a ng. Sau ph?n m? ??u nh? ? ni trn, ng k?t thc v?i nh?ng hng, Di qu lm sao ?? vo ch? Hu?nh Th? nh Vn ???c?
Trong bi ny chng ti s? trnh by m?t cch khi qut v? Bnh Nam ?? (tn ??y ?? l Gip Ng? nin Bnh Nam ??) cng gi?i thch t?i sao TC?T ? quan tm t?i bi vi?t c?a Hu?nh Th? Anh Vn c?ng nh? lu?n n c?a Brian A. Zottoli. Nh?n xt v? Gs. Kim ??nh cng bn v? thi ??, ch? tr??ng c?a nh c?m quy?n ??i v?i vi?c chp s?, xin ???c nh??ng l?i cc b?c am hi?u cng c th?m quy?n h?n.
Gip Ng? nin Bnh Nam ??
Gip Ng? nin Bnh Nam ?? l m?t b? b?n ?? g?m 14 b?c, ???c ?ng chung v?i m?t s? b?n ?? v? cu?i ??i H?ng ??c (nin hi?u th? hai c?a vua L Thnh tng, t? 1470 t?i 1497), cng b? Thin Nam t? ch l? ?? th? c?a ?? B Cng ??o (v? v ghi ch n?m 1686), v m?t s? b?n ?? khc nh? C?nh Th?nh tn ?? ??i Man qu?c (b?n ?? n??c Cao Min th?i C?nh Th?nh), Cao B?ng ph? ton ?? (b?n ?? vng Cao B?ng khi cn g?i l ph?), trong m?t s?u t?p b?n ?? c? l?y tn chung l H?ng ??c b?n ??. Vi?n Nghin c?u Hn Nm ? trong n??c cn gi? ???c b?n chnh. ?ng D??ng v?n kh? ? Tokyo (Toyo Bunko) v tr??ng Vi?n ?ng bc c? ? Paris (Ecole franaise dExtrme-Orient, Paris) gi? ???c hai b?n n?a.
N?m 1962 ? Sign, B? Qu?c gia Gio d?c VNCH ? cho xu?t b?n b? H?ng ??c b?n ?? trong T? sch Vi?n Kh?o c?. Cc b?n ?? ???c in theo vi ?nh (microfilm) c?a ?ng D??ng v?n kh? ? Tokyo. B? sch ???c Gs. Tr??ng B?u Lm ch? bin, phin d?ch v ch thch v?i s? c?ng tc c?a m?t s? nh c?u h?c c danh ti?ng nh? Gs. B?u C?m, nh Hn h?c T? Quang Pht
Cc b?n ?? trong Gip Ng? nin Bnh Nam ?? bao g?m ph?n ??t ?ng Trong d??i s? cai tr? c?a cc cha Nguy?n, b?t ??u t? bin gi?i v?i ?ng Ngoi (khu v?c Qu?ng Bnh) t?i ??ng b?ng sng C?u Long ? pha Nam. Trang ??u c ghi: T? ??ng H?i ch Cao Min gi?i (t? ??ng H?i t?i bin gi?i Cao Min). Trang ??u ?y c?ng mang hng ch?: ??c su?t ?oan Qu?n cng h?a ti?n (??c su?t ?oan Qu?n cng v? dng ln). Trong b?n in n?m 1962, Gs. Tr??ng B?u Lm gi?i thch v? ?oan Qu?n cng ?y l Nguy?n Hong (1525-1613), v? cha Nguy?n ??u tin; nh?ng trn t?p san S? ??a s? 29, xu?t b?n t?i Sign t? thng 1 ??n thng 3 n?m 1975, Gs. Hong Xun Hn ? c?i chnh ? l Bi Th? ??t (1704-1778), Tr?n th? Ngh? An d??i th?i cha Tr?nh Sm. Khi qun Tr?nh ti?n vo l?y Ph Xun n?m Gip Ng? 1774, Bi Th? ??t gi? nhi?m v? Ph t??ng (??c su?t Bnh Nam ??i T??ng qun) trong khi Vi?p Qu?n cng Hong Ng? Phc l Th?ng t??ng (Th?ng su?t Bnh Nam Th??ng t??ng qun). S? ki?n Bi Th? ??t c?ng c t??c hi?u ?oan Qu?n cng khng ???c chp trong ??i Vi?t s? k ton th? v Khm ??nh Vi?t s? thng gim c??ng m?c, nh?ng ???c ghi trong ??i Vi?t s? k t?c bin (t ???c ph? bi?n), Ph? bin t?p l?c c?a L Qu ?n, v thin Nhn v?t ch trong L?ch tri?u hi?n ch??ng lo?i ch c?a Phan Huy Ch.
Trn t?p ch Nghin c?u v Pht tri?n xu?t b?n ? Hu?, s? 109 (s? 2 n?m 2014), khi cng b? tr? l?i Gip Ng? nin Bnh Nam ?? (cng Thin Nam t? ch l? ?? th? c?a ?? B Cng ??o) v?i m?t s? b? tc v ch?nh s?a c?n thi?t, hai nh nghin c?u Tr?n ??i Vinh v Tr?n Vi?t Ng?c ? gi?i thch ??c su?t ?oan Qu?n cng l Bi Th? ??t.
Vi?c ghi v? Bnh Nam ?? tr??c tin nh?m m?c ?ch qun s? (ti?n qun chi?m khu v?c ?ng Trong) nn cc m?c tiu qun s? v hnh chnh, vi?c b? tr cc ??n v? th?y binh, b? binh c?a cha Nguy?n (c? danh hi?u ??n v? cng s? qun ?ng ? m?i n?i), cc ??n l?y, ?i ??t l?a bo hi?u, cc dinh ph? quan tr?ng, l? s? c?a cc ph? huy?n ???c ghi chp kh c?n k? trong n?m b?n ?? ??u tin. B? b?n ?? c?ng ghi v? khi qut v? sng ngi, c?a bi?n, h?i ??o, ni non, m?t s? lng x v ch? ba n?i ti?ng, cng ghi ch v? l? trnh th?y b? v th?i gian c?n thi?t cho m?i l? trnh.
Theo Phan Huy Ch trong ph?n vi?t v? Bi Th? ??t (thin Nhn v?t ch trong L?ch tri?u hi?n ch??ng lo?i ch), khi th?ng Bi Th? ??t ln ch?c ??i T? m n?m Canh D?n 1770, cha Tr?nh Sm v?n ?? ng tr?n gi? Ngh? An ?? xem xt tnh tr?ng ?ng Trong. Vi?c theo di tnh hnh phng th? c?a Nam h c l? ? ???c Bi Th? ??t kh?i s? t? n?m ?y. Theo ??i Vi?t s? k t?c bin, khi Hong Ng? Phc t?i Ngh? An ngy 11 thng 6 n?m Gip Ng? (19-7-1774), ? bn v?i Bi Th? ??t nh?ng vi?c sai ng??i b m?t l?n vo Nam ?? do thm tnh hnh, v ng?m k?t giao v?i t??ng s? gi? bin gi?i c?a cha Nguy?n. Nhi?u chi ti?t lin quan t?i tnh hnh qun s? c?a ?ng Trong c th? ? ???c ghi nh?n thm t? ? theo l?nh c?a hai v? t??ng ny. C?ng theo ?VSKTB, sau khi Hong Ng? Phc ti?n qun qua sng Gianh, l?y ???c l?y Tr?n Ninh cng nhi?u ??n l?y khc vng Qu?ng Bnh, ?em qun t?i ?ng ? H? X (r?t g?n Ph Xun), th tri?u ?nh ?ng Trong b?t Tr??ng Phc Loan ?em n?p ?? xin hon binh. Theo L Qu ?n trong Ph? bin t?p l?c, cha Nguy?n n?p t? kh?i dng vng 800 l?ng, bi?u Vi?p Qu?n cng 200 l?ng, v xin n?p b?n ??, s? sch (t??ng tr?ng cho vi?c quy ph?c) ?? gi? ch?c c?ng. Bi Th? ??t c m?t s? b?n ?? hnh chnh chnh th?c c?a Nam h tr? nh?t l vo lc ny. Sau khi l?y ???c Ph Xun, ng l?i c thm nh?ng b?n ??, ti li?u cha Nguy?n khng k?p mang theo khi h?p t?p xu?ng thuy?n ch?y vo Nam.
M?t ?i?u ?ng ch l trong b? Gip Ng? nin Bnh Nam ??, n?m b?n ?? ??u tin (t? Qu?ng Bnh, Qu?ng Tr?, Ph Xun t?i Qu?ng Nam) ???c v? kh chi ti?t, v?i g?n ?? cc ??a danh v d? ki?n qun s? quan tr?ng. Nh?ng b?n ?? cn l?i (t? Qu?ng Ngi t?i Gia ??nh) s? l??c h?n. C l? v m?c tiu chnh c?a cu?c bnh Nam n?m Gip Ng? 1774 l th? ph? c?a hai tr?ng tr?n Thu?n Ha v Qu?ng Nam, nn Bi Th? ??t m?i th?c hi?n ???c t?i ?. Nhi?u ph?n c?ng v th?, theo ?VSKTB, n?m Bnh Thn 1776 sau khi Bi Th? ??t ???c c? lm ??i T??ng qun kim Tr?n ph? Thu?n Ha thay Hong Ng? Phc ? qua ??i, Tr?nh Sm ? sai Bi Th? ??t cho ng??i b m?t ?i d la tin t?c cha Nguy?n cng Nguy?n V?n Nh?c, v v? ??a hnh vng Ty S?n, Gia ??nh dng ln. Nh?ng ngy 11 thng 8 n?m ?y (23-9-1776), Tr?nh Sm l?i tri?u Bi Th? ??t v? kinh, c? Ph?m Ng C?u vo thay. Gip Ng? nin Bnh Nam ?? khng ???c c?i ti?n thm n?a.
Theo nh nghin c?u Tr?n Hong V? trn t?p ch V?n ha, L?ch s? An Giang s? 120 (thng 3-2015), b?n ?? s? 14 cho vng ??ng b?ng sng C?u Long khng ph?n ?nh tnh tr?ng mi?n ??t ny n?m Gip Ng? 1774. Cu?i th? k? 18, vng Gia ??nh – ??ng Nai ? thnh m?t mi?n ??t tr ph v?i nh?ng ??a danh nh? Si Cn, Long H?, H Tin, Nng N?i ??i ph?, M? Tho ??i ph? (???c m? mang t? 1679). B?n ?? s? 14 c?a Bi Th? ??t khng c nh?ng ??a danh ?y, nh?ng l?i ghi nh?ng danh hi?u l? tai nh? x H Tm, c?a N??c L?n, c?a T?c K? Hai v? tr N?c N?n thnh v N?c Thu thnh trong b?n ?? cho th?y t?m b?n ?? ny ???c v? tr??c n?m 1690, khi nh?ng ngi thnh ?y cn c ngh?a: vng ??t hai v? vua Cao Min chia nhau cai tr? theo s? c?t ??t c?a cha Hi?n Nguy?n Phc T?n n?m Gip D?n 1674. Theo nh nghin c?u Tr?n Hong V?, b?n ?? s? 14 v? ??ng b?ng sng C?u Long l b?n ?? m?t vng ??t Bi Th? ??t ch?a t?ng ??t chn ??n:
https://sites.google.com/site/vhlsangiang/cac-bai-nghien-cuu/giapngonienbinhnamdovoilichsukhanhoangmiennam
Nh?n xt ?y chnh xc: trong cu?c bnh Nam n?m Gip Ng? 1774, ??c su?t ?oan Qu?n cng ch?a v??t qua ?o H?i Vn. ng ???c trao nhi?m v? ? l?i gi? Ph Xun khi Hong Ng? Phc ?em qun vo Qu?ng Nam ??i ??u v?i Nguy?n Nh?c. ng ? dng m?t s? b?n ?? trong nh?ng b?n ??, ti li?u thu ???c c?a cc cha Nguy?n, b? tc b?ng nh?ng s? ki?n ng bi?t thm, cho r?ng s? thm ?y l c?n thi?t.
?? v ch? Hu?nh Th? nh Vn vi?t v? Bnh Nam ??
TC?T m? ??u v k?t thc b?n di bt b?ng nh?ng l?i nh?c t?i bi vi?t c?a Hu?nh Th? Anh Vn (m ng g?i l nh Vn). Chng ta c?n tm hi?u n?i dung bi vi?t ?y.
Bi c?a HTAV (thu?c Trung tm B?o t?n Di tch C? ? Hu?) ???c ??ng trong m?c Trao ??i ki?n trn t?p ch Nghin c?u L?ch s? xu?t b?n ? H N?i, s? 342 (s? 11 n?m 2004), t? trang 70 t?i trang 76, v?i m?t ph?n c?a Ch thch ???c in ? cu?i trang 69. ?ng ngh?a c?a Trao ??i ki?n, ?y l m?t bi HTAV vi?t ?? ??a ra nh?ng nh?n xt v gp c?a b sau khi ??c bi gi?i thi?u b? Gip Ng? nin Bnh Nam ?? c?a David Bulbeck v Li Tana, ???c in trong cu?n Southern Vietnam under the Nguy?n (Mi?n Nam Vi?t Nam d??i th?i Nguy?n), do Li Tana v Anthony Reid ch? bin (Singapore : Institute of Southeast Asian Studies, 1993). Mu?n hi?u bi c?a HTAV m?t cch ??y ?? h?n, ta c?n duy?t qua bi c?a D. Bulbeck v L. Tana tr??c.
Bi gi?i thi?u Gip Ng? nin Bnh Nam ?? trong cu?n sch v?a k? c nhan ?? b?ng ti?ng Anh, Maps of Southern Vietnam, c. 1690. ?y l bi th? 5 trong m?t tuy?n t?p g?m 10 bi bin kh?o, k s?, v phin d?ch ti li?u v? mi?n ??t ?ng Trong, do L. Tana v A. Reid ch?n l?c, d?ch, v gi?i thi?u. Nhan ?? b? tc c?a t?p sch l Documents on the Economic History of Cochinchina (?ng Trong), 1602-1777 (ni chung, t? ??u th? k? 17 t?i cu?c n?i d?y c?a Ty s?n, g?n cu?i th? k? 18). Nh?ng bi khc trong t?p sch ny g?m k s?, h?i k v? ?ng Trong c?a m?t s? nhn v?t ng??i Nh?t, ng??i Php, ng??i Trung Hoa (m?t ph?n thin H?i ngo?i k s? c?a nh s? Thch ??i Sn), phin d?ch nh?ng ?o?n quan tr?ng trong Ph? bin t?p l?c, ??i Nam th?c l?c ti?n bin, cng nh?ng b?ng ??i chi?u gi c? ?? trnh by v? sinh ho?t kinh t?.
Bn c?nh vi?c ch?p in l?i cc b?n ?? c? v?i nh?ng ch thch ???c d?ch v di?n gi?ng sang ti?ng Anh, hai tc gi? cn cung c?p nh?ng thng tin c?n thi?t trn nh?ng b?n ?? ???c trnh by l?i theo ph??ng php v? b?n ?? hi?n ??i ?? ng??i nghin c?u d? nh?n th?c h?n.
Khi gi?i thi?u b? b?n ?? ny, D. Bulbeck v L. Tana ? c?n c? vo cu?n H?ng ??c b?n ?? xu?t b?n ? Si Gn n?m 1962, v do ? ch?u ?nh h??ng c?a Gs. Tr??ng B?u Lm khi cho r?ng ?oan Qu?n cng l Nguy?n Hong. C?ng nh?n th?y nhi?u chi ti?t trn b?n ?? ch? c th? xu?t hi?n sau th?i Nguy?n Hong, hai tc gi? v?n khng tm ???c m?t gi?i thch th?a ?ng v? nin ??i c?a b? b?n ??, v cho r?ng nh?ng b?n ?? ?y ???c th?c hi?n trong kho?ng t? 1687 t?i 1690 (The evidence from the maps themselves dates their origin to between 1687 and 1690) tuy gi?a nh?ng n?m ?y khng c n?m no l n?m Gip Ng? c? (1687 l m?t n?m ?inh Mo, 1690 l m?t n?m Canh Ng?).
D. Bulbeck v L. Tana c l?u tm t?i n?m Gip Ng? 1774, ni ra ? l n?m qun Tr?nh t?n cng xu?ng mi?n Nam, th?ng qun Nguy?n (Indeed 1774, the year when the Tr?nh armies moved southwards from the Red River delta and defeated the Nguy?n, was a year of Gip Ng?). Hai tc gi? c ??t gi? thuy?t v? n?m 1774, v?i suy xt r?ng nh?ng b?n ?? c th? ???c sao chp t? tr??c, nhan ?? Gip Ng? c th? ch? mu?n ni n?m qun Nguy?n ?em n?p cho qun Tr?nh nh? ???c nh?c t?i trong Ph? bin t?p l?c (The title Gip Ng? nin Bnh Nam ?? might seem to fix the date at 1774. Or they could have been copied beforehand, because the title might merely signal when the maps were presented by the Nguy?n to the victorious Tr?nh, as recorded by a direct reference in Ph? bin t?p l?c). Nh?ng v ch?a bi?t t?i Bi Th? ??t, v?n tin ?oan Qu?n cng ch? c th? l Nguy?n Hong, hai tc gi? ch?a t?i ???c m?t k?t lu?n d?t khot.
B?n ?? trong Gip Ng? nin Bnh Nam ?? ???c David Bulbeck v Li Tana v? l?i theo ph??ng php m?i.
Trong bi Trao ??i ki?n trn t?p ch Nghin c?u L?ch s?, HTAV tm t?t bi gi?i thi?u c?a D. Bulbeck v L. Tana, nh?c l?i m?t s? th?c hi?n h?u ch c?a hai tc gi? ny, k? c? vi?c cung c?p thng tin trn nh?ng b?n ?? ???c v? l?i theo ph??ng php m?i. B nh?n xt, Nhn chung, ?y l m?t cng trnh nghin c?u cng phu v chi ti?t c?a hai tc gi? David Bulbeck v Li Tana. Cc tc gi? ? dy cng s?u t?m, ??i chi?u thng tin, ??c bi?t l vi?c th? hi?n l?i cc b?n ?? theo ph??ng php hi?n ??i. Tuy nhin, b c?ng nu nh?n xt: Hai tc gi? ch?a lm th?a mn ???c th?c m?c, nin ??i Gip Ng? trong tn b? b?n ?? l n?m no. B c?ng nh?c r?ng n?m 1690 do D. Bulbeck v L. Tana ??a ra l m?t n?m Canh Ng? ch? khng ph?i Gip Ng?.
HTAV c?ng nh?c t?i m?t cch s? l??c gi? thuy?t c?a D. Bulbeck v L. Tana v? n?m 1774, cng d?n l?i ?o?n v?n nhan ?? Gip Ng? c th? ch? n?m qun Nguy?n n?p b?n ?? cho qun Tr?nh nh? ???c ?? c?p t?i trong Ph? bin t?p l?c.
T? kh lu, nh? ??c k? Ph? bin t?p l?c c?a L Qu ?n, T? Ch ??i Tr??ng ? bi?t n?m Gip Ng? trong tn b? b?n ?? chnh l Gip Ng? 1774, v ?oan Qu?n cng chnh l Bi Th? ??t ch? khng ph?i Nguy?n Hong. ng ? ni ln ?i?u ?y trong Th?n, ng??i v ??t Vi?t (Westminster, CA : V?n Ngh?, 1989). Khi ??c bi c?a HTAV tm l??c bi c?a D. Bulbeck v L. Tana, ng t? ra b?c b?i khi th?y hai nh bin kh?o c t?m vc qu?c t? ? bi?t t?i cu?c bnh Nam n?m 1774, nh?ng v ch?a bi?t Bi Th? ??t chnh l ?oan Qu?n cng nn v?n ch?a nhn ra ???c m?t s? th?t theo ng th?y l qu ??n gi?n. Ch?a ???c tr?c ti?p ??c bi c?a D. Bulbeck v L. Tana (ch? qua bi Trao ??i ki?n c?a HTAV), TC?T l?i th?c m?c, N?y ?u ra con s? 1774 trong bi c?a HTAV? Ni?m b?c b?i ?y gia t?ng sau khi ng ??c b?n lu?n n PhD c?a Brian A. Zottoli.
Ni chuy?n ch? ngh?a v?i Ti?n s? M?
(nh? ci sai l?m c?a ng ta v? Bnh Nam ??)
TC?T cho bi?t ng ch? c b?n lu?n n c?a Brian A. Zottoli, Reconceptualizing Southern Vietnamese History from the 15th to 18th Centuries : Competition along the Coasts from Guangdong to Cambodia do m?t ng??i b?n g?i cho. ?y l b?n lu?n n ?? l?y PhD v? S? t?i ??i h?c Michigan n?m 2011. Trong lu?n n ny, Brian A. Zottoli khng ch?p nh?n l?i gi?i thch ???c coi l truy?n th?ng,d?a theo nh?ng ti li?u c?a cc s? gia tri?u Nguy?n, coi cc cha Nguy?n c vai tr chnh y?u trong vi?c m? mang b? ci ?? dn Vi?t bnh tr??ng v? ph??ng Nam. ng ??a ra vai tr m?t gia t?c h? M?c c ?nh h??ng l?n ? Qu?ng Nam, tin r?ng h? M?c ny l h?u du? c?a v??ng tri?u M?c ? ngoi B?c. ng c?ng nh?c t?i s? pht tri?n men theo b? bi?n, cng vai tr c?a nh?ng ng??i Trung Hoa chuyn s?ng ven bi?n, khng nh?t thi?t l nh?ng ng??i Minh h??ng b? Trung Hoa v trung thnh v?i nh Minh. Tm l?i, ng mu?n ??t h?n l?i quan ni?m, mu?n quan ni?m tr? l?i (reconceptualizing) v? cu?c Nam ti?n c?a dn t?c Vi?t.
TC?T t? ra d d?t trong vi?c tranh lu?n v?i b?n lu?n n c?a Brian A. Zottoli. Tr??c h?t, do tnh tr?ng s?c kh?e c?a ng t? cu?i thng 8-2015: n?m ch? ch?t c?m ch?c trong tay, th?y m?i m?t, l? ?? tr??c cc d?u hi?u [c?a ci ch?t] ch?m ch?m ti?n t?i, v?i ci gan ch? cn m?t mi?ng nh? l?i t? ??ng s?ng v, hung h?ng khng g c?n n?i m ni chuy?n ch? ngh?a v?i ti?n s? M? th c?ng h?i ng?n ng?i. ng c?ng t? th v?n Anh ng? khng xu?t s?c, ??c ti?ng Anh, ngy th??ng trn sch trinh thm ch? tr?i, ch? c?n bi?t th?ng no gi?t th?ng no v?y m c?ng ch? ???c vi trang l mu?n bung sch, m?t m?. Tuy nhin, v Brian A. Zottoli c m?t nh?n th?c sai m?t cch tr?m tr?ng v? Bnh Nam ??, nn TC?T l?i th?y c ?i?u ?? ni. ng c?ng nh?n ra c m?i lin quan gi?a chuy?n l?m l?c ny c?a Brian A. Zottoli v?i bi vi?t c?a Hu?nh Th? Anh Vn.
Tr??c h?t, ng pht hi?n ???c m?t s? sai l?m ni chung c?a Brian A. Zottoli. Do v?n Vi?t ng? ch?a ?? v?ng ?? phn bi?t cha Nguy?n Phc Chu v?i cha Nguy?n Phc Ch, do khng bi?t r?ng Ch?m v Chm ch? l hai cch g?i khc nhau cho cng m?t s?c t?c thi?u s? ch? khng ph?i hai nhm dn thi?u s? khc nhau, Brian A. Zottoli ? c m?t s? nh?n th?c l?m. Nh?ng quan tr?ng nh?t ??i v?i TC?T, v? Ti?n s? M? xu?t thn t? ??i h?c Michigan ? l?m l?n m?t cch tr?m tr?ng v? Bnh Nam ??.
Ph?m vi c?a bi vi?t ny ch? l tm hi?u m?i day d?t c?a TC?T quanh b? Gip Ng? nin Bnh Nam ??, chng ti m?n php khng ?i su vo b?n lu?n n c?a Brian A. Zottoli. Ch? xin nu ra ch? sai c?a ng ta lin quan t?i Bnh Nam ??.
V c?ng hi?u ?oan qu?n cng l Nguy?n Hong, Brian A. Zottoli ? hi?u cu T? ??ng H?i ch Cao Min gi?i l l? trnh c?a Nguy?n Hong t?i bin gi?i Cao Min (the itinerary of routes to Cambodia attributed to the ?oan Duke, dated to a gip ng? year) . ng phn tch, ph phn, ch? trch nh?ng ?i?m v l gy ra do s? hi?u sai ?y c?a chnh ng: However, no narrative of Hongs life describes his having contact with Cambodia; even his brief travel to Qu?ng Nam occurred allegedly in 1602, so there is no way a 1594 attribution of this map to Nguy?n Hong can be consistent with his 19th century biography (Tuy th?, khng c cu chuy?n no v? cu?c ??i Nguy?n Hong cho th?y ng c ti?p xc v?i Cao Min, ngay c? hnh trnh ng?n c?a ng ta t?i Qu?ng Nam ???c cho l x?y ra vo n?m 1602. V th?, khng cch no vi?c gn b? b?n ?? ny cho Nguy?n Hong vo n?m 1594 [m?t n?m Gip Ng?] c th? ph h?p v?i b?n ti?u s? c?a ng ???c vi?t ra vo th? k? 19. Trong cu cu?i ny, Zottoli mu?n ni t?i nh?ng v?n b?n v? Nguy?n Hong do cc s? gia tri?u Nguy?n so?n ra v? sau). Hi?u khng ?ng ?oan Qu?n cng l Nguy?n Hong, v hi?u m?t cch sai l?c r?ng b? Gip Ng? nin Bnh Nam ?? m t? hnh trnh c?a Nguy?n Hong t?i bin gi?i Cao Min n?m 1594, Brian A. Zottoli ? l?c ???ng m?t cch ?ng s?!
L m?t trong nh?ng ng??i bi?t r?ng ?oan Qu?n cng khng ph?i l Nguy?n Hong t? r?t s?m, TC?T ch? cn bi?t ku tr?i, ?? vo ?u? ng c?ng nh?n ra m?i lin quan gi?a ng? nh?n c?a Brian A. Zottoli v?i bi vi?t c?a HTAV: khng bi?t r?ng ?oan Qu?n cng l Bi Th? ??t.
K?t lu?n
Khi b?t ??u vi?t nh?ng hng di bt sng 31-8-2015, s?c kh?e c?a T? Ch ??i Tr??ng ? suy st r?t nhi?u. Tr??c ?, ng ? phn vn gi?a hai l?a ch?n: lm vi?c t?i ngy cu?i hay d?ng l?i. Bi?t r tnh tr?ng c?a c? th? mnh, TC?T coi nh?ng trang ?? vo ?u? l nhi?m v? cht v?i ??i tr??c khi d?ng bt. Nh?ng bi?t bao nhiu ?i?u mu?n ni! Tuy v?n khng hi lng v th?y do khng bi?t tc gi? ?ch th?c c?a b? Bnh Nam ??, bao nhiu ng??i ? lng tng quanh chuy?n nin ??i c?a b? b?n ?? ?y, c?ng thm chuy?n ng? nh?n c th? coi nh? ??ng tr?i v?a ???c th?y trong b?n lu?n n c?a Brian A. Zottoli, ng c?ng cn nhi?u chuy?n khc mu?n by t? ki?n. Di qu, lm sao ?? vo ch? Hu?nh Th? nh Vn [vi?t v? Bnh Nam ??] ???c! ?y ?ng l tm tr?ng c?a ng, m?t ng??i c?m bt giu th?c trch nhi?m v l??ng tm. Ng??i x?a ? coi chuy?n v?n ch??ng l t?c lng ?? l?i ngn ??i (v?n ch??ng chi s?, th?n tm thin c?). T? Ch ??i Tr??ng mang ?ng tm tr?ng ?y.
C l? ng s? vui h?n n?u ???c mch cho bi?t r?ng s? ki?n Bi Th? ??t l tc gi? Gip Ng? nin Bnh Nam ?? ? ???c h?c gi? Hong Xun Hn ?? c?p t?i t? 1975 trn t?p san S? ??a s? 29, ? ???c nh?ng ng??i b?n tr? h?n ng nh? nh th?, nh bin kh?o v?n ha Nguy?n Man Nhin vi?t ra t? tr? nh?t thng 3 n?m 2012 khi nghin c?u, phn tch cc ??a danh c?a Khnh Ha, n?i T? Ch ??i Tr??ng sinh ra v l?n ln:
https://tunguyenhoc.wordpress.com/2012/08/01/dia-danh-goc-cham-o-khanh-hoa-nguyen-man-nhien/
C l? ng c?ng vui h?n n?u ???c bo cho bi?t r?ng khi cng b? tr? l?i Gip Ng? nin Bnh Nam ?? trn t?p ch Nghin c?u v Pht tri?n n?m 2014, hai nh nghin c?u Tr?n ??i Vinh v Tr?n Vi?t Ng?c ? gi?i thch ??c su?t ?oan Qu?n cng l Bi Th? ??t.
Nh?ng ng??i bin kh?o ?i sau, Vi?t c?ng nh? qu?c t?, d?n d?n s? bi?t nh? th?.
M?t ng??i ch?a g?p ng bao gi? l Gs. Liam C. Kelley ? by t? lng m?n tr?ng ??i v?i ng: Ti bu?n khi ???c bi?t hm qua nh nghin c?u S? c?a Nam Vi?t Nam T? Ch ??i Tr??ng ? qua ??i. Ti ch?a bao gi? c may m?n ???c g?p ng, nh?ng trong nh?ng n?m g?n ?y, chng ti ? c m?t lo?i g?p nhau trong tr tu?, v ti s? mi mi bi?t ?n ng do kinh nghi?m ?y (I was saddened to learn yesterday that South Vietnamese historian T? Ch ??i Tr??ng has passed away. I never had the good fortune of meeting T? Ch ??i Tr??ng, but in recent years we did have a kind of meeting of minds, and Im forever grateful to him for that experience).
S? cn nhi?u ng??i ??c, v ??c l?i, tc ph?m c?a T? Ch ??i Tr??ng. S? c thm nh?ng ng??i chung nh?n th?c v?i Gs. Kelley v? ng. Khi m??n nh?ng l?i c?a Gs. Kelley (t? ??u bi) ?? k?t thc, ng??i vi?t nh?ng dng ny c?u mong T? Ch ??i Tr??ng ???c an ngh? trong thanh th?n v ni?m vui: ng ? lm xong nhi?m v? m?t ng??i c t? duy, ? c?m bt v?i l??ng tm, v v?i lng ngay th?ng.
T? Mai Tr?n Huy Bch
Ghi ch:
1. Zottoli, Brian A. Reconceptualizing Southern Vietnamese History from the 15th to 18th Centuries: Competition along the Coasts from Guangdong to Cambodia.
(Ph.D. dissertation, University of Michigan, 2011), trang 46.
2. ———————-. op. cit., trang 172.
Ngu?n: http://www.diendantheky.net/2016/05/tu-mai-tran-huy-bich-gop-phan-tim-hieu.html
