La Khắc Hòa và Trần Mạnh Hảo: có phải là sự hiểu lầm?

Nguyễn Đức Tùng

Một người bạn email cho tôi hỏi về trường hợp lời bình của GS La Khắc Hòa, tức Lã Nguyên, đối với bài “Đây Thôn Vĩ Dạ” của Hàn Mặc Tử và lời bình của nhà thơ Trần Mạnh Hảo đối với… lời bình ấy, vừa được đăng trên facebook mấy hôm nay. Vì vậy tôi vào đọc facebook của anh Hảo và các comments bên dưới. Tôi ngạc nhiên thấy anh Hảo cho đến nay vẫn chưa nhận ra việc đọc nhầm của mình, đối với một câu văn, và những bạn bè hay độc giả của anh ấy vẫn không ai chỉ ra.

Tôi không biết vì lý do nào. Tôi nghĩ rằng một độc giả có chút lương tâm hay một người bạn trung thực của anh Hảo, nếu nhận ra, thì phải lên tiếng trong trường hợp này. Tôi sẽ trích một phần nguyên văn và sau đó là lời nhận xét.

Phần 1: Trích nguyên văn của nhà thơ Trần Mạnh Hảo:

CÓ PHẢI “ĐÂY THÔN VĨ DẠ” CỦA HÀN MẶC TỬ CŨNG LÀ THƠ ĐIÊN, LÀ “CHUỖI PHÁT NGÔN THÁC LOẠN” NHƯ ÔNG GS.TS. LÃ NGUYÊN ĐÃ PHÁN!

Trần Mạnh Hảo

Nếu với một cái “tít” như trên, bạn đọc chắc chắn sẽ kinh ngạc hỏi, rằng ai đã nói về bài thơ “Đây thôn Vĩ Dạ” của Hàn Mặc Tử với những lời lẽ khiếp đảm thế. Hay là “tay Hảo” này bịa ra cái kết luận rùng rợn kia làm đầu đề để câu khách rẻ tiền, rồi sau lại đổ cho ma nói?

Thưa, nói đâu dẫn chứng đó, có ngay tên tác giả của những kết luận trên chính là PGS TS Lã Nguyên, viết nơi phần kết, trong bài ông bình giảng mẫu bài thơ “Đây thôn Vĩ Dạ” dùng cho học sinh trung học cả nước “học tủ”, để thi tốt nghiệp và thi đại học, cao đẳng, in trong cuốn “GIẢNG VĂN CHỌN LỌC VĂN HỌC VIỆT NAM – VĂN HỌC HIỆN ĐẠI” (NXB Đại học Quốc gia Hà Nội-2001), như sau: “Thể hiện khát vọng về sự đồng điệu, Hàn Mặc Tử đã tạo ra một công trình nghệ thuật đạt tới sự hài hòa lý tưởng: “Đây thôn Vĩ Dạ”, là tốc ký tâm trạng, nhưng nhạc thơ chưa vượt trước lời thơ, phá vỡ logic ngữ nghĩa thông thường, khiến tiếng nói trữ tình thành chuỗi phát ngôn thác loạn. Vì thế lời thơ trong sáng, tao nhã mà vẫn giản dị. Lấy tình làm điểm tựa để vẽ cảnh, nhưng tình chưa tràn ra ngoài cảnh, biến cảnh thành những hình hài méo mó, dị dạng, giống như bóng dáng của yêu ma. Được tắm đẫm trong cảm hứng lãng mạn, cuộc sống trần thế trong “Đây thôn Vĩ Dạ” hiện lên lung linh, kỳ diệu mà không kỳ bí. Kinh nghiệm của cái tôi cá nhân Hàn Mặc Tử chưa vượt vòng kiểm soát của kinh nghiệm cá nhân ta. Với “Đây thôn Vĩ Dạ”, Hàn Mặc Tử vẫn đứng vững giữa mảnh đất của thi ca lãng mạn, chưa bước qua địa hạt của chủ nghĩa tượng trưng, siêu thực. Cho nên, diễn đạt theo cách của Hoài Thanh, bài thơ “Vẫn là một sức đồng cảm mãnh liệt và quảng đại. Nó ra đời giữa những vui buồn của loài người và nó sẽ kết bạn với loài người cho đến ngày tận thế”.

Ai trong chúng ta cũng đều biết, và hầu như thuộc bài thơ vỏn vẹn có 12 câu “Đây thôn Vĩ Dạ” của Hàn Mặc Tử. Đây là bài thơ tức cảnh sinh tình, mượn tình ngụ cảnh trong sáng nhất của tác giả. Bài thơ mượn nỗi vui buồn, hư ảo, mê đắm của cảnh vật thiên nhiên tuyệt vời Vĩ Dạ mà kín đáo bày tỏ mối tình chớm nở với “em áo trắng” xa xăm nào đó trong rạo rực, đợi chờ, e ấp, bâng khuâng… Bài thơ phảng phất vẻ đẹp của một tâm hồn đang yêu vốn từng cô đơn, bơ vơ; nay thấy thấp thoáng trong sương khói bóng hình thôn nữ áo trắng như nắng, như trăng mờ ảo, quyến rũ khách liêu trai, gợi mối tình nhân ảnh. Dường như Hàn Mặc Tử đã thông qua Vĩ Dạ, mượn cả đất trời mê hoặc kia mà tỏ tình cùng nàng tiên nữ áo trắng khói sương?

Dù có lặn sâu xuống chín tầng câu chữ bài thơ, cũng tuyệt nhiên không tìm ra “tiếng nói trữ tình” này một chút gì cái gọi là “chuỗi phát ngôn thác loạn” như ông Lã Nguyên viết trên. (Nguyễn Đức Tùng nhấn mạnh). Tìm trong bài thơ đến mòn con mắt cũng chẳng thấy một chút cảnh nào là “những hình hài méo mó, dị dạng giống như bóng dáng của yêu ma” như Lã Nguyên đã thấy. Hay là khi giảng bài thơ “Đây thôn Vĩ Dạ”, Lã Nguyên đã bị thơ hay cướp mất hồn, mê đi mà bình nhầm sang một số bài thơ có mầm mống điên loạn khác của Hàn Mặc Tử chăng?

Theo mạch văn bình giảng “Đây thôn Vĩ Dạ” mà xét, ta thấy Lã Nguyên chưa mê mà vẫn tỉnh, vẫn bám sát từng câu thơ trong bài, như khi ông viết sau: “… Khổ đầu “Đây thôn Vĩ Dạ” đã thổi ra khí lạnh của chút thoáng buồn man mác, bâng khuâng. Đến khổ thơ thứ hai, chút thoáng bâng khuâng, man mác buồn ấy hóa thành đám mây đen phủ kín tâm hồn thi nhân: “Gió theo lối gió mây đường mây / Dòng nước buồn thiu, hoa bắp lay”. Đó là một thế giới rất khác. Có gió, mây nhưng mây gió phân lìa, chia ly. Có sông nước, nhưng “dòng nước buồn thiu”. Có hoa, lá nhưng chỉ là hoa bắp, một thứ hoa màu xám, vô duyên, nhè nhẹ lay động…”.
Lã Nguyên mới bình 6 câu thơ đầu của bài thơ, đã thấy ông chưa hiểu nổi ngay nghĩa đen của chúng. Ta hãy cùng đọc khổ thơ đầu: “Sao anh không về chơi thôn Vĩ / Nhìn nắng hàng cau nắng mới lên / Vườn ai mướt quá xanh như ngọc / Lá trúc che ngang mặt chữ điền”. Nghĩa đen nổi trên mặt phẳng từng câu thơ trên là một niềm náo nức “về chơi”, một ban mai tươi vui “nắng mới lên”, màu sắc cỏ cây nồng nàn, hoan hỉ “xanh như ngọc”, một nét đẹp chân quê giản mộc “Lá trúc che ngang mặt chữ điền”… Khổ thơ cả nghĩa đen, lẫn nghĩa bóng toàn là niềm vui, háo hức, non tươi, phản chiếu một tâm hồn mở toang cửa cô đơn ra đón nhận cuộc đời. Thế mà lạ thay, Lã Nguyên dựa vào ngữ nghĩa nào để nhìn thấy luồng “khí lạnh thổi ra chút thoáng buồn man mác, bâng khuâng” từ khổ thơ đầu này?
Có lẽ do Lã Nguyên đã “thổi khí lạnh” của sự không hiểu được thơ nơi mình ra làm ám khí, ám hết vòm trời hồn thơ “Đây thôn Vĩ Dạ”, nên mới thấy “đám mây đen phủ kín tâm hồn thi nhân “trong hai câu: “Gió theo lối gió mây đường mây / Dòng nước buồn thiu, hoa bắp lay”? Cả hai câu thơ đều ở thể “động”; nghĩa đen của chúng: tả trời quang mây, gió nhẹ, hoặc gió đã, đang đi theo lối riêng từ lúc nào, và mây cũng khuất vào chốn riêng tư đâu đó; nghĩa bóng có thể hiểu rằng “anh” với “em” vốn từ hai chân trời khác nhau đến đây, rồi lại đi mỗi người mỗi ngả; nhưng mây gió dẫu chia lìa đấy mà cũng xum họp đấy, tan hợp, hợp tan chỉ ngay trong phút chốc mà thôi?

Phần 2: Nhận xét của tôi:

Mời các bạn đọc lại câu văn mở đầu của Lã Nguyên, theo sự trích đoạn như trên:
“Đây thôn Vĩ Dạ”, là tốc ký tâm trạng, nhưng nhạc thơ chưa vượt trước lời thơ, phá vỡ logic ngữ nghĩa thông thường, khiến tiếng nói trữ tình thành chuỗi phát ngôn thác loạn. Vì thế lời thơ trong sáng, tao nhã mà vẫn giản dị. Lấy tình làm điểm tựa để vẽ cảnh, nhưng tình chưa tràn ra ngoài cảnh, biến cảnh thành những hình hài méo mó, dị dạng, giống như bóng dáng của yêu ma.”

Sau đây, sự quan tâm của chúng ta chỉ giới hạn trong đoạn văn này.

Những người nào mới đọc lướt qua, đọc vội, hoặc do nhiều định kiến , sẽ nghĩ rằng Lã Nguyên có ý nói “Đây thôn Vĩ Dạ” của Hàn Mặc Tử là “phá vỡ logic ngữ nghĩa thông thường, khiến tiếng nói trữ tình thành chuỗi phát ngôn thác loạn.”

Thật ra nếu bạn đọc kỹ, câu văn ấy có ý ngược lại. Để cho dễ hiểu tôi xin đưa vào một số chữ ở trong ngoặc đơn để dẫn giải: “ĐTVD, là tốc ký tâm trạng, nhưng nhạc thơ chưa vượt trước lời thơ, (vì nếu nhạc thơ vượt trước lời thơ thì sẽ dẫn đến chỗ) phá vỡ logic ngữ nghĩa thông thường, khiến tiếng nói trữ tình thành chuỗi phát ngôn thác loạn.”

Cũng như vậy: “Lấy tình làm điểm tựa để vẽ cảnh, nhưng tình chưa tràn ra ngoài cảnh, (vì nếu tình tràn ra ngoài cảnh thì sẽ dẫn đến chỗ) biến cảnh thành những hình hài méo mó, dị dạng, giống như bóng dáng của yêu ma.”

Chỉ có hiểu như thế thì mới dẫn đến câu văn tiếp theo sau đây của Lã Nguyên (lung linh, kỳ diệu mà không kỳ bí):

“Được tắm đẫm trong cảm hứng lãng mạn, cuộc sống trần thế trong “Đây thôn Vĩ Dạ” hiện lên lung linh, kỳ diệu mà không kỳ bí. Kinh nghiệm của cái tôi cá nhân Hàn Mặc Tử chưa vượt vòng kiểm soát của kinh nghiệm cá nhân ta. Với “Đây thôn Vĩ Dạ”, Hàn Mặc Tử vẫn đứng vững giữa mảnh đất của thi ca lãng mạn, chưa bước qua địa hạt của chủ nghĩa tượng trưng, siêu thực. Cho nên, diễn đạt theo cách của Hoài Thanh, bài thơ “Vẫn là một sức đồng cảm mãnh liệt và quảng đại. Nó ra đời giữa những vui buồn của loài người và nó sẽ kết bạn với loài người cho đến ngày tận thế”.

Như vậy là do hiểu lầm văn bản của Lã Nguyên, anh Hảo đã đọc ra nghĩa ngược lại, ít nhất là đối với đoạn văn mở đầu và quan trọng nhất.

Trong trường hợp này tuy lỗi là ở người đọc nhưng người viết cũng không phải hoàn toàn innocent. Vì sao? Vì trong lý luận và phê bình, câu văn trước hết cần trong sáng, mạch lạc, trước khi cần hay và bay bướm… vân vân. Nói một cách chặt chẽ, câu văn ấy của Lã Nguyên không sai về ngữ pháp, nhưng hơi tối nghĩa, có thể dẫn tới những đọc lầm và hiểu lầm.

Quả nhiên, trong trường hợp nhà thơ Trần Mạnh Hảo, và độc giả ủng hộ anh, sự đọc lầm này đã xảy ra.

Tôi nhấn mạnh đọc lầm vì tôi tin là thoạt tiên người đọc Trần Mạnh Hảo không hề có ý xấu gì đối với người viết Lã Nguyên, nếu không anh đã không đưa nguyên văn soi ra dưới ánh sáng mặt trời, và tiếp tục đăng lại nó ở những diễn đàn khác nhau. Chữ đã in ra thì không chạy vào đâu được. Cái đúng và cái sai vĩnh viễn nằm chờ bạn ở đó.

Vì tin như thế, tôi viết mấy dòng. Tôi cũng tin là nó có ích cho độc giả và cho tác giả Lã Nguyên, mặc dù tác giả có thể không cần đến sự “minh oan” này, và nó cũng có ích cho nhà thơ Trần Mạnh Hảo, mặc dù có thể vào lúc này anh chưa nhận ra.

Nguyễn Đức Tùng (15 tháng 3 năm 2019)

Comments are closed.