Phan Đắc Lữ
Nhịp cầu cong và con đường
thẳng
Một đời anh đi mãi chẳng về
đâu
Hai
câu thơ trên trong bài thơ Tạm biệt
Huế được Thu Bồn sáng tác năm 1980, in trong tập “Trăm
bài thơ tình nhờ em đặt tên” nghe có vẻ mâu thuẫn với cuộc đời và thơ anh.
Cuộc đời và thơ của một người lính từng xông pha trong khói lửa chiến tranh.
Nhưng nếu ai đã từng gần gũi, tâm sự với Thu Bồn và được đọc những bài thơ anh
sáng tác trong những năm sau cùng sẽ cảm nhận được hai câu thơ trên là một dự
cảm linh nghiệm đầy hoài nghi và trăn trở của đời anh những năm cuối cùng.
Sau
khi lên Tây Nguyên bị đột quỵ trở về, sức khỏe của anh không còn như xưa nữa.
Quanh quẩn vào ra trong ngôi nhà ở suối Lồ Ồ, không còn được tung hoành đó đây,
làm cho anh phiền muộn. Thời gian này anh sáng tác ít, nhưng lúc nào anh cũng
tâm niệm là phải làm một cái gì đó “để đời”, một tác phẩm văn học vượt lên
trên những cái đã có, khác những cái đã có… Nhưng “lực bất tòng tâm”.
Có lẽ, trong thâm tâm, anh cảm nhận được những cái đã có của anh chỉ là những
sản phẩm phuc vụ nhất thời, sau chẳng ai còn nhớ và đọc nữa.
Những
bài thơ anh viết trong ba năm trên giường bệnh, theo tôi, đó là những
bài thơ có thể “để đời” trong lòng người đọc lâu dài. Những bài thơ
đó anh viết theo một phong cách khác trước: tứ thơ mới lạ, ý thơ dồi
dào cảm xúc, lời thơ cô đọng, ít ngôn từ, không có hình ảnh chiến tranh,
bom đạn, hận thù…
Khi
nhận ra mình không thể chiến thắng với định mệnh, quỹ thời gian không
còn được bao lâu nữa, trong bài thơ Tự bạch anh thốt lên một cách
buồn thương:
“tôi đâu còn thời gian để giận hờn buồn
tủi
trái tim
này còn lại chút yêu thương”
Tâm
hồn anh giằng co giữa quá khứ và hiện tại, giữa hư và thực, anh
“đánh đu cùng dâu bể”. Những điều gì chưa hài lòng ở cuộc đời này anh
đổ lỗi cho thượng đế:
“Thượng đế của tôi ơi
Người khó tính nơi
này
Người dễ tính nơi
kia”
(Tự
bạch)
Có
thể đó là tính ẩn dụ trong thơ anh. Tính ẩn dụ trong thi ca cũng
thuộc phạm trù của triết học. Tính triết học trong thi ca làm cho thi
ca thêm sâu sắc
ấn
tượng. Khi bước đến gần bờ hư vô anh mới nhận ra những điều không
thuận thảo trong quá khứ của đời mình:
“Đời là
thơ
Thơ là đời
Nhưng có
khóa
Bạn bè ơi hãy mở cánh tôi
bay”
(Tự
bạch)
Ít
có nhà thơ nào làm cả trăm bài thơ tình tặng vợ và nhờ vợ đặt tên
cho những bài thơ tình nồng nàng yêu thương đó và cũng ít có nhà thơ
nào ở vào tuổi “cổ lai hy” làm thơ tình mượt mà, lãng mạn đến thể.
Bài thơ Hát đi em anh viết tặng
Lý Bạch Huệ, khi chị đi biểu diễn dân ca bên Úc đằm thắm mà nồng nàn:
“Căn phòng mình hồng
lên
Khi em ngồi trang điểm
Ngoài kia sân khấu sáng
bừng
Màng đã mở rồi em
Khúc đàn
bầu réo rắt
Điệu dân ca em nhóm lửa phía chân
trời”
(Hát đi
em)
Ý
thơ rất mới lạ, tân kỳ, pha một chút siêu
thực:
“anh gói
vần điệu câu thơ như gói bánh
Vo vầng trăng cho trong suốt những ngôn
từ”
Trong
bài thơ, anh cảm nhận về chiến tranh qua môt lăng kính khác, một quan
điểm có tính nhân văn hơn:
“Bên kia địa
cầu em hát
Anh nghe đại dương sóng
lặng
Điệu đân ca – sứ giả màu
xanh
Hát nưã đi em xóa hết chiến
tranh”
(Hát đi
em)
Ai
cũng biết anh thiệt thòi về đường con cái: Hai người con trai với đời
vợ trước sinh ra trong chiến tranh, bị ảnh hưởng chất độc da cam, một
người đã mất, một người còn sống nhưng không đủ lớn khôn. Đó là điều
bất hạnh lớn nhất trong đờì anh:
“Mười sáu
trăng tròn lẻ
Có sớm quá không
con
Chất độc da cam
Ba chôn sâu trong lòng
đất
Kỷ niệm đau buồn cuộc chiến đấu của
ba”
Vì
thế, anh rất yêu trẻ. Tình yêu thương ấy anh dồn hết cho đứa cháu
ngoại (con của con gái Lý Bạch Huệ), Hãy lắng nghe hai ông cháu thủ
thỉ với nhau:
“Chiều nay
bếp nhà mình không đỏ lửa
Nồi cơm không
cười
Hoa cải lửa thôi
bay
Ngoại nhớ lắm ngọn mồng tơi
xanh mướt
Rau cần rễ trắng như râu ông già
tuyết
Dền đỏ, dền xanh thơm phức bát
riêu cua”
Bà
ngoại đi vắng. Hai ông cháu ở nhà cùng chờ: ông chờ vợ, cháu chờ
bà:
“Cuốc gọi bờ ao
Cháu
đứng chờ
Bà
ngoại chưa về đâu
Sương mờ như khói
Tội
nghiệp cháu tôi
Cứ khuỳnh chân tựa
cửa
Để
cây si trước nhà râu đỏ… lửa hoàng hôn”
(Chiều
nay bếp nhà mình không đỏ lửa)
Là
một nhà thơ, một người lính, thời trai trẻ từng dọc ngang sông hồ, lúc về già ốm
đau cảm thấy cô đơn, anh luôn luôn hướng tâm hồn mình quay về quá khứ với những
hoài niệm về thời tuổi trẻ, về bạn bè đồng chí, Trịnh Công Sơn mất, anh thương
tiếc vô cùng:
“Trịnh Công Sơn ơi chiều nay tôi
đến
Thiên
kỷ đã giao thừa
Cuộc
du ca đã đến hồi kết thúc
Ngày
tiễn đưa Sơn có triệu bông hồng”
(Bông
hồng lặng lẽ)
Nghe tin nhà thơ Bế Kiến Quốc qua
đời, anh tiễn bạn:
“Chúng ta đi cùng trời chiến
đấu
Lại về cuối đất tiễn
đưa
Dịp may nhớ lại trận Kỳ
Cùng
Biên giới đỏ như màu hoa
gạo
Đồng Đăng ngày ấy hóa Kỳ
Lừa
Tạ
“đụng chén” thịt trâu chết vì trái phá
Hai chú lính nông dân nghèo chí tử
đánh nhau”
(Sông
Thương)
Nhà
thơ có những phút xuất thần để viết nên những câu thơ tài hoa. Bài thơ Ông
già và biển viết tặng Hồ Nghinh tứ thơ mới lạ, ý thơ độc đáo nhưng ngôn ngữ
rất bình dị và trong sáng. Bài thơ như một ánh chớp lóa sáng lên trong đời thơ
anh.
“Có một ông già ngồi múc nước Tiên
Sa
Đổ
vào thau chậu
Rồi sớm mai ông
tắm
Sóng nước tự mình tạo
ra
Lũ trẻ đi ngang qua hồn nhiên cười
giỡn
Chúng có biết đâu núi Chúa ngắm Sơn
Trà”
Hay:
“Xưa ông lái thuyền giờ ông lái
sóng
Hai tay ghìm bờ cho bến bãi đừng
trôi”
(Ông
già và biển)
Còn
một bài thơ nữa – bài thơ anh viết mà chưa kịp đặt tên, chỉ trước ngày anh mất
độ mười hôm. Đó là khi anh biết chắc chắn rằng con đường trần ai của đời anh đã
khép lại để bước sang cõi hư vô. Bài thơ như một lời trăng trối với vợ con, bạn
bè nhân thế. Một lời giãi bày đượm chất hiện sinh. Tôi không đủ lời để bình
luận, chỉ xin chép nguyên văn ra đây để bạn đọc thưởng thức, chiêm nghiệm và cảm
nhận rằng: hai câu thơ trong bài Tạm
biệt Huế mà tôi đã nêu ở đầu bài này, làm cách nhau 23 năm, có phải là lời
dự cảm buồn của một đời thơ tài hoa mà cũng nhiều hoài nghi, trăn
trở:
Bài
thơ chưa đăt tên:
Về
đi em chợ chiều sắp vãn
Nhớ mua cho anh một gói nhân
tình
Non nước cách xa, bạn bè lận
đận
Anh nằm đây trò chuyện với riêng
mình
Dông bão đầy trời và chớp
giật
Cứ vào đây soi sáng “cuộc trường
chinh”
Em thân yêu thời gian còn đuổi
kịp
Nếu không trọn đời cũng xin trọn
kiếp
Làm sao mai thắp nến tiếp bình
minh.
(Bài thơ chưa đặt tên, viết ngày
1-6-2003)
Những
bài thơ cuối đời của Thu Bồn có thể xem như một bước ngoặt trong đời thơ anh.
Một di cảo thơ anh để lại cho mai sau. Ta có thể nói mà không sợ ngoa rằng: Thu
Bồn là một trong những nhà thơ lớn của nền thi ca đương đại của Việt
Nam.
Kỷ
niệm 10 năm ngày mất của
Nhà
thơ THU BỒN
17/6/2003 –
17/6/2013
Ông già và
biển
(Kính
tặng đồng chí Hồ Nghinh
Có một ông già ngồi múc nước Tiên
Sa
Đổ vào thau chậu
Rồi sớm mai ông tắm
Sóng nước tự mình tạo ra
Lũ trẻ đi ngang qua hồn nhiên cười
giỡn
Chúng có biết đâu núi Chúa ngắm Sơn
Trà
Xưa đỉnh Ô Rây vun trồng mơ
ước
Có một ngày về gội tắm nước Trường
Giang
Nay sông đã cạn rồi
Còn lại biển
Sóng bao dung nhưng trò đời ai
biết?!
Lỡ bước sầy chân là biển nuốt phăng
đời
Xưa ông lái thuyền giờ ông lái
sóng
Hai tay ghìm bờ cho bến bãi đừng
trôi
4-2003
Thu
Bồn
“Nhan
đề bài thơ này do nhà thơ Thu Bồn nói
miệng tại bệnh viện Nguyễn Trãi
trước khi hôn mê”
Chiều nay
Nhà
mình không đỏ lửa
(tặng
cháu ngoại)
Chiều nay bếp nhà mình không đỏ
lửa
Nồi cơm không
cười
Hoa cải lửa thôi
bay
Ngoại nhớ lắm ngọn mồng tơi
xanh mướt
Rau cần rể trắng như râu ông
già tuyết
Dền đỏ,
dền xanh thơm phức bác riêu cua
Gà gáy
thức
Báo hiệu ngày tần
tảo
Ngoại dậy
sớm
Nhen từng con chữ
Để nuôi
thơ
Những lời thơ như bữa cơm tiền
sử
Có cả rau mơ rau đắng rau
chua
Lời thơ ngoại sực mùi dân
dã
Làm sao cháu
hiểu
Loại rau cải trời Ngoại nặng nợ với
đất đai
Cuốc gọi bờ
ao
Sương mờ như
khói
Cháu đứng
chờ
Bà ngoại chưa về
đâu
Tội nghiệp cháu
tôi
Cứ khuỳnh chân tựa
cửa
Để cây si trước nhà râu đỏ…lửa
hoàng hôn
Suối Lồ Ô
1-2003
Thu
Bồn
Hát đi em
(Tặng
vợ đi hát dân ca bên Úc)
Căn phòng mình hồng lên
Khi em ngồi trang điểm
Ngoài kia sân khấu sáng bừng
Màn đã mở rồi em
Khúc đàn bầu réo
rắt
Điệu dân ca em nhóm lửa phía chân
trời…
Anh gói vần điệu câu thơ như gói
bánh
Vo vầng trăng cho trong suốt những ngôn
từ
Ký ức quê hương bập bùng lửa
đỏ
Trái đất này hoang vắng
Anh ngồi đếm sao
rơi
Bên kia địa cầu em hát
Anh nghe đại dương sóng lặng
Làn điệu dân ca – Sứ giả màu
xanh
Hát nữa đi em xóa hết chiến
tranh
Trái đất hồng lên
ấm như căn phòng em ngồi trang
điểm
Suối Lồ Ô
1-2003
Thu
Bồn
Tự
bạch
Nhìn qua kẽ hở thi ca
Ngoài kia chợ trời xanh đẹp
quá
Đôi lúc muốn ra chơi
Nhưng sợ nghẽn lối về
Thượng đế của tôi ơi
Người khó tính nơi này
Người dễ chịu nơi kia
Thơ hãy nhớ đây là trần thế
Sổ tiết kiệm ta còn gửi chốn thiên
đường
Tôi đâu còn thời gian để giận hờn buồn
tủi
Trái tim này còn lại chút yêu
thương
Đời là
thơ
Thơ là
đời
Nhưng có
khóa
Bạn bè ơi hãy mở cánh tôi bay….
Suối
Lồ Ô 1-2003
Thu
Bồn
