"Quên Tô Thùy Yên thì quá tệ đấy…" (Hay là Vấn đề ba nhà thơ)

Đỗ Quyên

Chuyện thế này… Bài "Ba nhà thơ Việt tiêu biểu ở Mỹ: Du Tử Lê, Trần Mộng Tú, Lê An Thế" tôi đăng trên FB của mình hôm 23/2 vừa rồi [1], cách đây vài hôm đã được nhà văn Vũ Thư Hiên còm: "Tô Thùy Yên phiêu bạt nơi nào?"

Đọc, khoái, nhưng tôi nín. Nhớ lời thi nhân người Áo T. Adorno sau thảm họa diệt chủng Auschwitz bởi Đức quốc xã mà rằng, dính dấp đến thơ trong đại họa Cô Vy là điều "dã man"!?
Đâu hơn ba tiếng sau: "Quên Tô Thùy Yên thì quá tệ đấy, Đỗ Quyên ạ."
Mượn tiếng không được thất lễ đàn anh văn nghệ, cái chính không thể lỡ duyên với nàng Thơ, mặc xác Cô Vy cú này tôi đáp ngay: "Rất cảm ơn anh ghé thăm và ‘chỉ đạo’ hay về một chuyện nhớn liên quan đến sự giới thiệu tác giả nói chung và thơ hải ngoại nói riêng. Thú vị, em từng tính có vài câu trong tút ấy (vì sao chọn ba bác này, trong khi có hai VIP bự Thanh Tâm Tuyền & Tô Thùy Yên). Ít hôm nữa em làm tút riêng anh nhé?"
Dịch giả tiếng Việt của Bông Hồng Vàng – một bài thơ cực kỳ lớn và quá ư đẹp được thực thi dưới dạng văn xuôi thể ký tiếng Nga: "Mỗi người một ‘gu’. Riêng anh đánh giá rất cao Tô Thùy Yên, còn hơn cả…"

VẤN ĐỀ PHÂN LOẠI
Dù chẳng phải chuyên gia gì, tôi lại đam mê phân loại, giới thiệu, chọn tuyển tác giả và tác phẩm. Đâu chỉ trong văn chương. Mọi lãnh vực, ngóc ngách. (Vừa thêm ba kho bài Đồng Tâm – cụ Kình; Cô Vy và cậu Hồ Duy Hải, chửa hình dung sẽ "phân" sẽ "loại" thế nào. Rõ khổ! Nhưng khổ sao bằng bao nạn nhân chết oan chết nghiệt, bao người thân mang oan mang nghiệt?)
Thật ra cũng có khổ tí. Quen rồi. Như các bà mẹ đông con. Hỏi đẻ có đau không. Đau gì mà đau, đẻ hoài hết đau!
Không chỉ trong ngâm cứu tôi khổ với trò phân loại. Hai tiểu thuyết ra lò trong 4 năm qua xét cho cùng đều bị viết bằng "thi pháp" phân loại tác giả và tác phẩm. Với thơ ngắn không rõ thế nào, chứ thấy nhà phê bình Nguyễn Đức Tùng từng nhận xét "thơ trường ca ĐQ có tính tiểu thuyết". Khen hay chê? Tôi không biết. Chỉ biết thế là trong trường ca của mình cũng có… "phân (loại)"! Hì hì…
Xin nói qua về một thành quả dù chưa thành sách in chính thức: Chuyên luận "Trường ca Việt Nam: Tác giả và tác phẩm" mươi năm qua từng cập nhật trên rất nhiều trang mạng, trong đó Văn Việt đã đi nhiều kỳ. [2] Diễn Đàn (Paris) là nơi cho ý kiến và đăng tải đầu tiên khi bản thảo còn ít ỏi và sơ khai chỉ với 123 tác giả. Bản thảo cập nhật 20/7/2017 Hội Nhà văn Việt Nam đã đề nghị để cho in làm Tài liệu tham khảo (với nhuận bút chỉn chu).
Cụ thể, về số lượng, từ thời Thơ mới tới nay (cập nhật mới nhất 1/5/2020), con số đang có là khoảng 482 tác giả Việt Nam đã viết ít nhất một trường ca hoặc một bài thơ dài mang ý nghĩa tương đương, với tổng số khoảng 1.257 tác phẩm gọi chung là trường ca.
Có một kiểu phân loại các nhà phê bình, nghiên cứu văn học Việt Nam được làm theo cách cũng rất… khổ (công) – "Nhìn nhận nhanh phê bình thơ Việt hậu Đổi mới". [3]
*
Đâu là nguyên cớ của các cuộc chơi trên?
“Từ thời niên thiếu, tôi đã có một ham muốn mãnh liệt hơn hết thảy: Hiểu và giải thích được bất cứ những gì tôi quan sát thấy; Nghĩa là sắp xếp được tất cả những dữ kiện vào các định luật phổ quát nào đó.”
Là lời vĩ nhân vạn vật học Charles Darwin đấy, tôi đã giăng trên mọi thứ viết lách liên quan.
Xin phép thổ lộ: "Ông lớn" đó từng sinh sự với tôi. Hơn 50 năm trước, thi hết cấp II (hệ 10 năm) tôi suýt trượt với môn Sinh vật (hình như 0 hay 1 điểm, sau nhờ khiếu nại lên 3-4 điểm gì đó.) Đề thi Sinh vật là về cách phân loại trong học thuyết Darwin. Thằng học trò lớp 7 là tôi đã liều mạng "bịa" ra một khung bảng gồm nhiều ô mục rồi thảy các lời đáp vô.

VẤN ĐỀ BA NHÀ THƠ
Nhân vật khơi mở của bài là Tô Thùy Yên thi nhân. A, không thấy ai nêu lên mặt báo rằng tên thật của ông cũng sang cả đáo để: đã Đinh (họ nhà vua) lại còn Thành Tiên nữa. Đinh Thành Tiên. Song thân của tiền bối quả có tầm nhìn khi sinh hạ đứa con sẽ trở nên một tác gia – có thể hơi ngoa ngữ (nhất là với độc giả, thường là trẻ, ở trong nước mà ít có dịp đọc thơ này hiểu người ấy – được làm "vua" trở nên "tiên" trong vài chủ đề của nghệ thuật thi ca Việt Nam hiện đại.
Đó là ý thức hiện sinh/bản ngã trên cõi đời như một con người. Là thân phận Việt trong binh đao tao loạn như một tráng sĩ. Là tính nhân bản và triết lý thi ca như một hành giả. Còn nữa… Là một thư viện tuy nhỏ gọn nhưng bền chắc mà mềm mại lưu danh sự mềm mại mà bền chắc của tiếng Việt…
*
Giữa các phương pháp nghiên cứu, biên khảo thì Phân định (phân loại, nhận định) là một cách vừa cổ vừa tân.
Trong đó, phân loại (nói thế thuận tai hơn là phân định) theo cơ số 3 là hình thức gọn ghẽ nhất, và nếu làm đúng làm hay thì nhanh nhất, hiệu quả nhất.
Dường như chưa thấy nhà nghiên cứu nào đề xướng và chuyên tâm với hướng Phân loại theo cơ số 3, nâng nó lên thành "phương pháp luận"? Tôi cũng mầy mò thử làm trong một số đề tài, vụ việc… (Nhưng thật tình, đấy vẫn bị là phó sản từ các tìm hiểu ôm đồm, to tát. Dư ế tư liệu, bị hối thúc bài thì nhích kho "khủng" ra làm cho nhẹ bài sớm việc. Thế nên đang có cả kho ngổn ngang các "Phân loại 3" đầu cua tai nheo.)
"Ba nhà thơ Việt tiêu biểu ở Mỹ" dài rộng không quá ba bàn tay, vốn là sở đoản viết ngắn của tôi. Trông thế thôi, nó đã trải qua nhiều cung bậc mươi năm qua. Nhà thơ Đặng Hiền đã còm với chẩn đoán đúng về "bịnh táo bón" ở một bài phê bình.
*
Bây giờ là hồi đáp cho lời phê của nhà văn Vũ Thư Hiên:
Những nhận định về ba nhà thơ kể trên đại diện cho các nhà thơ gốc Việt ở Mỹ từng là một phần ở bài tiểu luận "Văn học Việt ở ngoài nước trong vài năm qua" [4] từ năm 2010 được đăng ở rất nhiều báo chí in, trang mạng trong-ngoài nước.
Tại đó, kể cả khi dẫn danh sách (mà danh sách ở một bài tổng quan thường tượng trưng, không chặt chẽ và nhất là khó khách quan, toàn diện), tôi cũng không xướng tên hai cây đa cây đề Thanh Tâm Tuyền (năm 2006 về hẳn với cõi Thơ) và Tô Thùy Yên (cũng mới đến chốn ấy giữa năm ngoái 2019).
Thiển ý tôi, nhị vị nghiêng về dòng văn học miền Nam trước và cả sau 1975, từ thành tựu tác phẩm; nội dung – nghệ thuật sáng tác; và ảnh hưởng. Ngay khi tại thế ở ngoài hình chữ S, dáng vóc của hai thi nhân vẫn lớn, tỏa bóng trên nền văn học Việt ngoài nước; và với Tô quân còn vang danh giữa thi đàn quốc tế. Nhưng trên căn bản hương hoa "quá khứ"; nhất là qua những sáng tác mới ở ngoài này, người ta khó nhận ra cái gọi là bản sắc cộng đồng Việt hải ngoại để có thể nêu lên làm đại diện. Khác với trường hợp Du Tử Lê.
Việc điều nghiên văn học theo ba đối tượng có cơ sở văn hóa của nó.
Dân gian ta đã bảo rồi, "Vững như kiềng ba chân"; "Quá tam ba bận"; "Một cây làm chẳng nên non/ Ba cây chụm lại nên hòn núi cao.” Trung Quốc thì “Ba chúng ta là một Gia Cát Lượng”.
Văn minh Đông phương coi số 3 biểu thị phong lưu, may mắn… Trong tiếng Trung Hoa, thấy bảo đọc nó giống như các từ “ra đời”, “tiến triển”… Phong tục Tây phương: số 3 nói về sự sáng tạo và sung sướng, hòa đồng và khách quan.
Ở văn xuôi, bộ ba tiểu thuyết là đỉnh cuối cùng với các văn tài ôm mộng để đời. A, nhưng bên thơ hơi khác, thử nêu ra cho các nhà thể loại học mệt đầu: Có lẽ thể thơ ngắn nhất của Trung Hoa là tứ tuyệt bốn câu; với Việt Nam ta lục bát trần xì hai câu; còn xứ Nhật lại lừng danh nhân loại với Haiku ba câu (đám trẻ trâu chọc là "ba que xỏ lá thơ". Hi hi..)
Trong khoảng, ví dụ, 20-30 tác giả vừa hợp gu cá nhân vừa trúng tiêu chí chung, thỉnh ra ba tấm gương luôn là bài toán không lời đáp "chuẩn không cần chỉnh". Phải lấy các tiêu chuẩn theo kiểu Mặt trận Tổ quốc, nam phụ lão ấu; quân dân chính đảng; dân tộc vùng miền; nhãn quan chính trị; rồi mới tới các yêu cầu văn học: thi pháp sáng tạo, nội dung tư tưởng, nghệ thuật ngôn ngữ… Khó lắm! Khổ lắm!
Nâng lên đặt xuống, với nhánh thơ người Việt ở Hoa Kỳ trong 15 năm qua: Bộ ba Du Tử Lê – Trần Mộng Tú – Lê An Thế vẫn là một kịch bản khả ái và khả dĩ với tôi.
Có một "lăn tăn" ngay từ hồi đó, nay vẫn "tăn lăn": ba nhà bác trên đều thuộc dòng thế hệ di dân thứ nhất, tuổi tác bác nào bác nấy rậm như rừng lại đều là dân gốc Bắc di cư. Đã tính thỉnh Phan Nhiên Hạo – thế hệ thứ 2, xuất xứ viết lách, khuynh hướng sáng tạo và hình thức di dân khác hẳn. Thế rồi tầm ảnh hưởng với cộng đồng trong-ngoài văn học, độ liên tục sáng tác… lại đặt ra. Khổ cái thân tôi, ham "phân" ham "loại" làm chi?
Đa tạ "cảnh giới Tô Thùy Yên" đến từ Vũ Thư Hiên.