Thơ Vu Kiên

(Yu Jian 于坚)

Nhà thơ Trung Quốc 

Thân Trọng Sơn

dịch và giới thiệu

 (1954- )

Sinh năm 1954 tại Vân Nam, Tây Nam Trung Quốc, Vu Kiên phải bỏ ngang việc học dưới thời Cách mạng Văn hoá, mười lăm tuổi đi làm công nhân. Chịu ảnh hưởng của thân phụ, vốn ham chộng thi ca cổ điển, ông bắt đầu làm thơ từ những năm giữa thập niên 70. Năm 1980, nhân lúc các trường đại học được mở cửa trở lại, ông vào học Đại học Vân Nam và tốt nghiệp ngành văn học Trung Quốc năm 1984. Hai năm sau, những bài thơ đầu tiên của ông đã xuất hiện trên các tạp chí văn học.

 Vu Kiên kể lại quãng đời này: 

“Khi tôi bắt đầu viết, không có cách gì để công bố tác phẩm của mình được vì không hề có tạp chí văn học nào dưới thời Cách mạng Văn hoá, và không ai có thể viết loại thơ mà tôi đang viết. Thơ được xem như phương tiện tuyên truyền của nhà nước. Thế nên tôi chỉ có thể viết một cách bí mật, đấy chỉ là một sinh hoạt hoàn toàn riêng tư của tôi, và tôi cũng không trông mong kiếm sống với việc này.  Ở xí nghiệp, tôi là thợ mộc, thợ tán đinh, thợ hàn, thợ khoan, và tôi dốc sức làm việc. Sau mười năm, tôi trở thành công nhân lành nghề và có thu nhập khá. Trong suốt thời gian làm thợ, tôi đã đọc và tự học về ngôn ngữ và văn chương, nhờ đó tôi không gặp khó khăn nào khi thi vào trường đại học. Về sau, khi các tạp chí văn học được xuất bản trở lại tôi đã gởi đăng một vài bài thơ của mình, nhưng tôi có ý định sẽ sống với công việc khác, ngoài việc viết lách. Thật tình là tôi không tin mình có thể sống được bằng ngòi bút, nhất là tại Trung Quốc từ sau năm 1949 – viết lách trở thành một công việc nguy hiểm, bất cứ lúc nào nó cũng có thể làm cho cuộc sống nhà văn bị đảo lộn ngay…”

Thời gian này, Vu Kiên đọc rất nhiều. Các tác giả cổ điển ông ưa thích là Vương Duy và Tô Thức, sau mới đến Lỗ Tấn. Ông cũng sớm làm quen với văn học phương Tây, với Shakespeare, Goethe, Whitman, các tác giả Pháp như Balzac, Hugo, Stendhal, Romain Rolland và nhất là các nhà thơ : Rimbaud, Baudelaire, Valéry, Prévert.

Đọc và nghiền ngẫm, nhưng khi sáng tác, ông tự chọn con đường riêng của mình. Ông không để lôi cuốn bởi trào lưu ” thơ mông lung ” (朦胧诗mông lông thi), “mông lung” về nội dung và “cách tân” về hình thức, phát triển đầu những năm 80 thế kỷ trước.

“Thơ tôi khác biệt thơ mông lung, tôi cố tránh lối diễn đạt mơ hồ, tối nghĩa. Theo tôi, viết tối tăm rất dễ. Tôi nhận thức được tầm quan trọng của cách diễn đạt rõ ràng và dễ hiểu. Tôi hiểu sức mạnh của ngôn ngữ, mỗi khi viết, bạn đã tạo ra biểu tượng và ẩn dụ. Mặt khác, viết là thể hiện cái “tâm ” ( 心 ) đối với thế giới. Ngôn ngữ phương Tây thường dịch 心 là trái tim hay là tinh thần, có lẽ khái niệm về 心 không có tương đương. Dẫu sao đây không phải là thứ mà các nhà tâm lý hay nhà phân tâm học có thể giải thích dễ dàng.Thơ của tôi có thể tóm tắt bằng mấy chữ: đời sống thường ngày. Tất nhiên có khía cạnh chính trị khi mô tả thực tại…”

 Vu Kiên mô tả cái thực tại xã hội, chính trị và gia đình đó từ vị trí một người quan sát. “Với tôi, ý tưởng về khoảng cách rất quan trọng. Tôi thích đứng lùi ra. Đấy là khoảng cách tinh thần, không phải là khoảng cách của một ẩn sĩ sống trên núi. Tôi quan sát những gì đang diễn ở góc nhìn cố ý từ bên ngoài “. (Như khi ẩn mình trong nhà bếp, nơi góc khuất, cách bàn ăn hai bước, để quan sát các thực khách). Ông đưa vào thơ những sinh hoạt và vật dụng đời thường, lúc cắt điện, khi mua sắm, căn hộ, siêu thị, bức tường, cái máy giặt…Những yếu tố cụ thể của đời sống như thế được soi rọi trong ánh sáng huyền bí của cội nguồn. Nhìn những sản phẩm thảo mộc trong siêu thị ông thấy cả vụ mùa xanh tươi, nhìn miếng thịt bít tết ông thấy cả con thú đang cựa quậy. Ông mô tả cái cây phải giữ khoảng cách với mọi vật để mời liên tưởng đến chỗ đứng của con người trong thế giới vây quanh: con người không thể thoát ly khỏi môi trường sống.

Một trong những tác phẩm tiêu biểu của Vu Kiên là bài thơ dài Hồ sơ số 0, công bố năm 1954. Bài này có hình thức một hồ sơ hành chính, bao gồm nhiều phiếu mà mỗi phiếu liên quan đến khía cạnh cuộc sống của cá nhân. Ông giải thích:

“Ở Trung Quốc, cuộc đời chúng tôi lúc nào cũng đi theo những hồ sơ, ngay từ lúc nhỏ. Khi bạn thay đổi một nhiệm sở, cấp trên đơn vị mới sẽ nắm lấy hồ sơ của bạn và dựa vào đó mà ứng xử. Tôi đã tìm thấy hồ sơ của tôi lập từ lúc tôi mới lên bốn, và ý tưởng của bài thơ này bắt đầu từ đó. Tôi tự đặt mình vào vị trí của người thiết lập hồ sơ. Tôi nhại theo ngôn ngữ hành chính. Đây là trải nghiệm viết lách đau thương nhất của tôi, nó theo vào những cơn ác mộng tôi từng có. Tôi mất đến hai năm để hoàn thành tác phẩm này”.

Ban đầu bài thơ bị giới phê bình gièm pha nhưng đến nay đã được công nhận là tuyệt tác của thi ca Trung Quốc hiện đại.

 Hãy đọc thử một đoạn:  

“(…) Một loạt những động từ/ chìm trong bóng tối/ không sao tránh khỏi/ nó không thể cựa quậy/ không thể ló ra ngoài sáng//Không thể thấm nước/ không thể bắt lửa/ không một con chuột/ không có vi khuẩn/ không một vi sinh vật// Căn cứ vào đó người ta sẽ xem nó là đồng chí/ cấp giấy tờ cho nó/ phát lương cho nó/ công nhận giới tính của nó// Căn cứ vào đó nó đi làm tám tiếng mỗi ngày/ sử dụng đủ loại giấy/ mực và chất lỏng tẩy xoá// (…) Một tiến trình liên tục tận dụng mực viết/ những chuyển động của một người mẫu mực/ ai đó gọi số 0// Cơ thể nó nhận trách nhiệm/ là số 0 nó quay lại trả lời/ người khác đòi nó tờ giấy// Nhà nó không cựa quậy/ vị trí cuả nó không cựa quậy/ những tia sáng không cựa quậy// Các ổ khoá không cựa quậy/ những chiếc tủ lớn bằng thép không cựa quậy/ chiếc phong bì của nó không cựa quậy (…) “

Hiện nay thơ của Vu Kiên xuất hiện thường xuyên trên các tạp chí và phần lớn tác phẩm đã in trong Vu Kiên Thi Tập do nhà xuất bản Văn học Nhân dân ấn hành từ năm 2000. Ông được trao tặng Giải thưởng văn học Lỗ Tấn năm 2006.

Điều đáng ghi nhận là thơ Vu Kiên đang được phổ biến rộng rãi trên thế giới qua các bản dịch tiếng Anh, Pháp, Ý, Đức, Nga, Nhật, Bồ Đào Nha, Thuỵ Điển, Đan Mạch… Ông được đặc biệt yêu thích tại Pháp, các bản dịch đã xuất hiện từ lâu trên tạp chí Po&sie, nhờ lực lượng dịch giả là sinh viên và giáo sư người Trung Quốc đang sống và làm việc tại nước này. Những dịch giả Sebastien Veg, Li Sinjia, Chantal Chen-Andro đã công bố tác phẩm của Vu Kiên với những nhan đề tiếng Pháp (Dossier 0, Un Vol, Rose évoquée … ) qua những nhà xuất bản lớn như Gallimard, Caractères ngay từ năm 2005 và tiếp tục những năm sau. Mùa thu năm 2014 ông đã sang đọc và giới thiệu thơ trong các sinh hoạt giao lưu tổ chức tại Paris và nhiều thành phố khác (Orléans, Montpellier…)

Ngoài việc sáng tác thơ, Vu Kiên còn là nhà nhiếp ảnh, hoạ sĩ, nhà thư pháp, tác giả kịch bản, đạo diễn phim tài liệu.

THƠ

(Nhiều bài không có nhan đề, chỉ đánh số)

239 (HAI BÀN TAY KHÔNG)

Hai bàn tay không            mang tới một bài thơ

Tôi bước vào phòng khách           nhân sinh nhật chủ nhà

Đẩy cánh cửa              cởi giày ra

Tất cả quý ông quý bà              đều quay đầu lại

Như những con khỉ được thuần dưỡng           đang chờ đợi

Từ hai bàn tay             hệt như nhà ảo thuật

Tôi sẽ rút ra quà tặng               cho chủ nhân

Một đoá hồng         điếu xì gà         một hộp quẹt

Một búp bê           hay là những viên kẹo

Thậm chí            một chiếc xe

Họ đã chuẩn bị những             tiếng hoan hô

Những          “Ồ đẹp quá!”

Và tôi chợt hiểu ra            rằng ở đây

Món quà của tôi không còn coi được

Làm sao giải thích cho chủ nhà mặt mày rạng rỡ

Rằng mừng sinh nhật tôi đã mang tới một bài thơ

Thật hết sức thiếu lịch sự        cổ lỗ        rẻ tiền        kỳ quái

Quá đỗi buồn cười          bủn xỉn        không ai nghĩ ra

Rằng dưới mắt mọi người bài thơ của tôi

Chẳng khác gì kẻ ti tiện         đạo đức giả

Có thể khiến họ thét lên

Kinh tởm.

1

Khi khởi đầu là một con thỏ

Ta biết rõ rằng đằng sau là con sói hung dữ

Nhưng ta tự nhủ vở kịch phải có hồi kết thúc

Ta còn có thời gian

Ta có thể nán lại xem

Chờ lâu hơn nữa

Đến lúc có lẽ là, lạ lùng thay,

Một xe tăng xung kích chạy ngang sân khấu

Và rồi, con sói hung dữ hiện ra đó

Ta đành phải đi ra

Nhưng không nhìn thấy hồi đầu nữa

Không còn con thỏ nữa

Và kết cục duy nhất của tôi là con sói hung dữ.

93 (CHIỀU NAY NHỮNG ĐÁM MÂY )

Chiều nay những đám mây cuộn vòng như tóc trên đầu Beethoven

Chiều nay trên sân khấu chiếc màn kéo lên dưới bàn tay của hoàng hôn

Một chiếc dương cầm đỏ khổng lồ

Choán chỗ từ Nộ giang đến núi Cao Lê Cống

Từ đáy sâu nước phun lên những giọt trong

Trên cành cây chim chóc rỉa nhổ lông

Con báo vàng bỏ lại móng vuốt ở cửa phòng    con rắn ngóc đầu

Tảng đá nới lỏng vòng ôm tảng đá     trong rừng vỏ cây tối sầm

Từ trên cao sao trời căng tai           mọi sinh vật đều lắng nghe

Diễn tấu đi! Ôi bàn tay bất tử!

79

Xuất phát từ khoảng sáng

Chúng ta đi về phía bóng tối

Không bao giờ ngược lại.

90

Tựa như một khúc uốn trên mặt đất

Tựa như một đoạn thẳng giữa hai điểm

Suốt ngày đêm dòng sông vỗ bập bềnh

Suốt ngày đêm con rắn nước nín thinh.

88

Những bánh xe răng cưa của dòng sông

Đã ngừng lại giữa những tảng đá

Điều này có nghĩa là

Chỉ có Trời mới hiểu.

80

Trong bóng tối

Ta vẫn đi theo những con đường quen thuộc

Như dòng máu biết rõ trái tim

Chúng ta biết, từ chốn sâu thẳm tối tăm,

Tự tổ chức chính mình

Hay hạ gục một đối thủ

Nhưng trong ánh sáng

Khi trước mặt ta mọi thứ đều bày rõ

Chúng ta phải bó tay bó chân.

13

Tôi nhìn thấy đoá hồng

Điều này có nghĩa

Là tôi thấy đoá hồng

Trên cành của nó

Tôi nhìn thấy đoá hồng

Điều này có nghĩa là

Chẳng phải một thiếu nữ

Trong phòng trang điểm

Đấy là hai khái niệm

Hoàn toàn khác biệt nhau

Khi bạn thấy đoá hồng

Cái bạn thấy chính là đoá hồng

Khi bạn thấy một thiếu nữ

Cái mà bạn thấy

Là cặp vú tròn

Hoặc bờ vai cũng rất gợi cảm

Chỉ có đôi mắt một thạc sĩ văn chương

Mới nhìn mà không thấy cái vú

Mới nhìn mà không thấy bờ vai thiếu nữ

Mới tưởng cô thiếu nữ trên đại lộ mùa hè

Là đoá hồng với những cái gai.

61

Kiến trúc sư của nhà thương điên

Là

Một người tử tế

Tinh thần minh mẫn

Đã từng xây

Hàng nghìn nhà ở

Nhiều

Chỗ đi tiểu và trung tâm thương mại

Với những kết cấu

Gạch đá

Thuỷ tinh và sắt thép

Giống nhau

Những vật trang trí giống nhau

Những không gian xanh giống nhau

Những ống thoát nước và khí đốt

Giống nhau

Nhà thương điên

Là một công trình bình thường

           được xây bởi một người bình thường.

Anh ta phải rút lui

Tuân phục kế hoạch

Tận dụng thời khắc

Trở thành người tử tế

Ngủ bình thường

Ăn bình thường.

Nhưng anh ta chẳng bình thường

Anh vào ở bên trong

Và đã có ý nghĩ khác thường

Biến căn phòng mà người tử tế xem là bình thường

Thành căn phòng điên số 204

Với những bức tường, điên, gia cố chất dẻo, và những lan can, điên, bằng thép,

Những khung kính tô màu vòi nước điên

Những máy thu thanh điên những thắt lưng da

Những bóng đèn điên 60 watt

Những ghế xếp điên bằng kim loại và bồn tiểu điên bằng sứ

Một phòng khách rộng điên với tiền sảnh

Một ông bố điên

         đọc nhanh cả đống nhật báo điên

Một miếng vải lau nhà điên

          cào vào lớp xi măng

Tóm lại con người này điên rồi

Và phải bị đem nhốt

Vào căn phòng bình thường kia.

71

Con đường của cái chết

Không phải là con đường trong đêm tối dẫn đến chiếc quan tài và lò hoả táng

Nhưng lát đầy những khổ thơ tuyệt vời

Giống như

Những giấc mơ của chiếc tổ

Trong ánh sáng biến thành những phi trường.

6

Cái cây

Giữ khoảng cách với bầu trời

Giữ khoảng cách với một cây khác

Giữ khoảng cách với một loại trái khác

Giữ khoảng cách với một thứ đất trồng khác

Giữ khoảng cách với nguồn nước khác

Giữ khoảng cách với những loài chim

Cây phải giữ khoảng cách với mọi vật

Bởi chỉ cần nó nhích một bước

Là đánh mất bầu trời

Đánh mất mặt đất

Đánh mất dòng nước

Đánh mất chim muông

Và mất cả chỗ đứng

Và chết luôn.

PHÍA NAM RỒI PHÍA TÂY

Phía Nam rồi phía Tây

Trên những tảng đá xám

Những con nhện mùa đông trườn lên

Hoặc là trên thân hình đen của những con nhện

Những tảng đá xám trườn lên.

CÁC DĨ ĐẦU

Phía bắc Vân Nam bên đường quốc lộ

Một tấm biển ghi địa danh Các Dĩ Đầu

Ôi Các Dĩ Đầu

Chẳng ai biết đây là nơi đâu

Chỉ thấy dưới tấm biển

Một con đường bị mưa gió bùn lầy phá hỏng

Rồi đế guốc và chân trần giẫm phẳng.

89

Trong khoảng không cao và xanh

Hẳn phải có con chim đại bàng đang bay

Vào lúc nó nghĩ đến điều này

Cái vật đang bay

     Là con chim quạ.

12 (CON ĐƯỜNG DẪN ĐẾN NƠI KIA)

Con đường dẫn đến nơi kia không cần phải băng qua

Sắt thép

Chất dẻo hay ni lông

Không cần phải đi theo

Những lối nhỏ

Hay là đại lộ

Không cần phải đi ngang

Các bàn trang điểm của phụ nữ

Và những cốc bia của đàn ông

Không cần đến hộ chiếu

Giày dép

Hay là xăng

Tôi biết là con đường này trên trái đất

Xưa kia

Không hề có giới hạn

Nhưng giờ đây muốn đi đến nơi kia

Mà không phải bước      

Trên những ống dẫn khí đốt hay trong những phòng kế toán

Tôi chỉ có những bài thơ

Thay cho đôi chân.

33

Nền móng xi măng của siêu thị ẩn sâu 10 m dưới mặt đất

Sao cho những trái táo đã chế biến, và thịt bò, đã đông lạnh,

Khỏi từ các kệ hàng rơi xuống.

Nhưng nếu như siêu thị

Chẳng là gì khác một địa điểm trên mặt đất

Trên bề mặt vững chãi đã khử trùng

Thì những cây táo sẽ không mọc được

Trên những gian hàng trang trí màu mè

Và sẽ không còn ai

Vô tình đến một khúc quanh

Nhìn thấy được nơi xa

Dưới chân núi, về phía nam,

Một con bò cái, một chú cừu non,

Đang cúi gầm, gặm cỏ.

100

Mặt trời buổi chiều

Chiếu qua những đồ đạc

Lấn vào góc sâu của gian phòng

Soi rõ chén dĩa trong tủ chạn

Khiến muối và tiêu bóng nhoáng trong bếp lò

Làm sáng tỏ những mảnh vuông đỡ lấy chiếc bàn

Mặt trời đã sắp xếp lại sắc màu nơi kho chứa

Và chỉ thoáng chốc trong cõi tối tăm

Tôi tìm thấy lại chiếc thìa bạc

Đánh mất đã từ lâu.

76

Trung tâm đã nổ         uy quyền cũ đã lỗi thời

Trong phòng khách hỗn độn          côn trùng lúc nhúc dưới những đèn chiếu

Tôn ti bị đảo lộn              Trong bóng tối nhà thơ

Ngồi ở hàng cuối.

Thượng đế đã nghỉ hưu            thần thánh đi định cư nơi khác

Trật tự chưa lập lại             hỗn mang chưa phục hồi

Một mình, tay cầm đèn:             nhà thơ

Vầng dương trên bầu trời              rực rỡ là tính từ của nó

Trái đất ở phía dưới             mọi sự vật vây quanh

Người ta gọi là độ sâu        những gì ẩn giấu trong bùn

Tên gọi đúng duy nhất của con người là dân lao động        Còn kịch sĩ

Chỉ những người nhìn thấy vườn hồng trong nông trang

Nhưng nơi căng tin không còn món ăn nào để mang đi

Này nhà thơ         bậc thang giá trị của anh phải dựa trên địa lý.

72

Con báo đen

Như viên đá đen

Che giấu trong bóng tối

Hai viên kim cương xanh.

Đứng sau tay vịn đám đông xuất sắc

Vây lấy nó

Đổ vào nó bao lời chì chiết

Khạc nhổ lên người.

Không hề lay chuyển

Nó khinh dễ nền văn minh

Như viên kim cương trong bóng tối

Coi thường cái cổ của nữ vương.

17

Có một hạnh phúc tôi chưa bao giờ cảm thấy

Một hạnh phúc Hitler chưa bao giờ cảm thấy

Ông ta chỉ biết ra lệnh cho tướng lĩnh

Tôi chỉ biết miệt mài viết lách

Mà trong hai chúng tôi không ai cảm thấy

Niềm vui của chiếc máy giặt

Mà cái trục xoay không gỉ

Thấy quần áo nào cũng

Dơ bẩn

Thấy quần ngắn của cô gái

Lấm lem

Thấy khăn tay của bé sơ sinh

Hôi thối

Thấy quần lao động của anh công nhân

Cố che những cáu ghét

Thấy cái áo đầm dạ hội

Đáng đem ra giặt sạch.

Tình cảm đó được chia sẻ

Bởi toàn thể nhân loại

Thế cho nên

Với những người hoàn hảo

Y phục đủ sắc màu

Và mọi kiểu cắt

Lụa phương đông hay vải lanh phương tây

Tất cả đều được ném vào

Trong khung chậu

Của máy giặt

Cả ngày đêm

Xoay tròn

Trong mọi nhà

Sông có thể cạn

Các chính phủ có thể sụp đổ

Nhưng không bao giờ

Cuộc chiến Stalingrad có thể làm cho

Cái máy giặt

Vốn không hề phân biệt bộ đồng phục với chiếc khăn tay

Có thể ngừng quay.

(Thơ trích từ chinois-classique.blogspot.com )