?ánh Nho giáo: ??ng ‘duy tân’ theo ki?u ‘?ào – tr?c’ c?a C?i cách ru?ng ??t

Th�i H?o

L�u l�u l?i th?y n?i l�n nh?ng b�i �?�nh� Nho gi�o v?i tinh th?n ph� ph�n tri?t ?? nh?m t?ng kh?, lo?i b?, t?n di?t, qu�t s?ch�, coi nh? m?t th? k? th� kh�ng ??i tr?i chung v?i v?n minh, ti?n b?. ?� d??ng nh? l� th�i ?? ph? bi?n c?a ???ng th?i ??i v?i Nho gi�o v� v� nh?ng g� ???c cho l� �truy?n th?ng� n�i chung. X�t th?y s? lan truy?n m�nh li?t c?a nh?ng th? sai l?m-c?c ?oan ?y d? l�m ng??i l?m l?c, n�n xin vi?t ra ?�y m?y d�ng.

Tr??c ti�n, t? n�i th� kh�ng b?ng m??n l?i nh?ng b?c th�ng kim b�c c?, ?�ng t�y t??ng t?n nh? Tr?n Tr?ng Kim trong c�ng tr�nh danh ti?ng c� t�n �Nho gi�o�[i] c?a �ng. T?i sao ch?n Tr?n Tr?ng Kim? V� �ng l� m?t h?c gi?, nh� gi�o d?c, nh� nghi�n c?u s? h?c, v?n h?c, t�n gi�o uy�n b�c; v� ??c bi?t l� t?ng l�m th? t??ng c?a ch�nh ph? c?a Vi?t Nam n?m 1945 (g?i l� ch�nh ph? Tr?n Tr?ng Kim). ?� l� m?t ch�nh ph? "th�n Nh?t", ngh?a l� n� r?t g?n v?i con ???ng Nh?t B?n, v� ta c� th? suy ra ???c Tr?n Tr?ng Kim ?i theo h??ng n�o. Xin tr�ch ra ?�y, r?i s? b�n sau.

�V�o cu?i th? k? th? IV ??u th? k? th? V tr??c T�y l?ch k? nguy�n, trong khi ? n??c T�u c� Kh?ng T? ph�t huy ra c�i h?c thuy?t Nho gi�o th� b�n �u T�y c� nh?ng nh� hi?n tri?t ng??i x? Hi L?p nh? b?n �ng H�raclite thu?c ph�i Ioniens c?ng x??ng l�n c�i h?c thuy?t l?y s? bi?n h�a trong v? tr? l�m ch? ngh?a, cho v?n v?t ch? c� ??ng, ch? kh�ng c� t?nh, v� cho ngo�i s? bi?n h�a c?a v?n v?t ra th� kh�ng c� g� l� th?c c?.

Th?a ?y l?i c� nh?ng ng??i nh? Parm�nide v� Z�non d’�l�e thu?c ph�i El�ates x??ng l�n c�i h?c thuy?t ph?n ??i v?i h?c thuy?t c?a ph�i Ioniens, cho v?n v?t ??u l� ?o ?nh c?, ch? c� c�i l� ??c nh?t l� th?c c� m� th�i.

C?ng ??ng th?i v?i hai ph�i ?y, l?i c� Pythagore t? t? ph�i Pythagoriciens, l?y s? h?c m� l?p ra c�i h?c thuy?t ch? ngh?a thi�n ??a v?n v?t nh?t th? (panth�isme) cho v?n v?t c�ng ??ng m?t th? v?i c�i l� ??c nh?t.

Sau nh?ng h?c ph�i ?y, v�o cu?i th? k? th? V tr??c T�y l?ch k? nguy�n, c� Socrate kh?i x??ng ra ??o nh�n sinh tri?t h?c, l?y nh�n s? l�m tr?ng, c�n vi?c ngo�i nh�n s? l� vi?c c?a Tr?i, ng??i ta ch? n�n ch� � v? s? t�m l? ch� thi?n trong ??o lu�n l� ?? l�m chu?n ?�ch cho s? h�nh vi ? ??i. �ng l?y s? m�nh t? bi?t c�i b?n t�nh m�nh (connaistoi toi m�me) l�m c? b?n s? h?c lu�n l�.

V?y ?em nh?ng t�ng ch? c?a c�c h?c ph�i T�y ph??ng m� so v?i t�ng ch? c?a Nho gi�o xem ra Nho gi�o c� t?ng h?p ???c c? nh?ng l� t??ng tr�n kia (s?d, trang 20 – 21).

[�]

Song c? b�nh t?nh m� x�t, gi? s? ?em b�c l?t c�i v? v?n t? c?a T�y v� ?�ng kh�c nhau ?i, r�t l?y c�i tinh th?n c?a Nho gi�o v� c�c h?c thuy?t c?a T�y ph??ng ?� n�i tr�n kia, th� th?y c�i t? t??ng c?a nh�n lo?i d?u ?�ng T�y m?c l�ng, c� l?m khi c?ng rung ??ng theo m?t nh?p t??ng t? nh? nhau, v� th??ng hay g?p nhau tr�n m?t con ???ng v?y. Ch? kh�c nhau ? th?c ti?n m?i ph??ng c� m?t phong th?, c� m?t t?p qu�n, cho n�n s? h�nh ??ng kh�ng ???c t??ng h?p. Nh?ng s? kh�c nhau ?y h� ch?ng ph?i l� thi�n l� l?u h�nh bi?n h�a, t�y th?i m� ?i?u h�a cho v?n s? c�c ??c k? s? hay sao? Kh�c l� kh�c h�nh th?c ? b? ngo�i, ch? tinh th?n ch? ??ng ? trong th??ng c?ng l� m?t m� th�i. V?y b?t k? ?�ng h?c hay t�y h?c, n?u ta bi?t l?y c�i tinh th?n m� suy x�t m?i s? v?t, ?t l� ta bi?t r� c�i t�ng ch? c?a c�c th�nh hi?n ??u ch� ? s? l�m cho cao ph?m gi� c?a nh�n lo?i. C�c nh� t�n h?c n??c ta hi?n nay t??ng kh�ng n�n v?i v�ng cho c�i h?c c? l� d?, ch? n�n suy x�t cho k?, xem c�i hay c�i d? do t? ?�u ?? t�m c�ch b?i b? th�m v�o th� ch?c s? h?c v?n t??ng lai c?a ng??i m�nh ?t c� th? ti?n �ch v?y (s?d, trang 26).

[�]

X�t ra cho k?, s? b? c? theo m?i c?a ta hi?n th?i b�y gi?, kh�ng ph?i l� kh�ng c?n c?p, nh?ng v� ng??i m�nh n�ng n?i, kh�ng suy ngh? cho ch�n, ch?a g� ?� ?em ph� ho?i ?i c?, th�nh th? c�i x?u c�i d? c?a m�nh th� v? t?t ?� b? ?i ???c m� l?i l�m h?ng m?t c�i ph?n tinh t�y ?� gi? cho x� h?i c?a ta ???c v?ng b?n h�ng m?y ngh�n n?m nay. Ph�m ng??i ta mu?n b? c�i c? ?� h?m n�t, t?t ph?i c� c�i m?i t?t h?n, ??p h?n, ?? thay v�o. Nay ta ch?a c� c�i m?i m� ?� v?i v�ng b? c�i c? ?i, th�nh ra ?? n�t c?, m� kh�ng c� c�i g� thay v�o ???c. ?y l� c�i t�nh tr?ng n??c ta ng�y nay l� th?, kh�c n�o nh? chi?c thuy?n ?i ra gi?a bi?n, ?�nh m?t ??a b�n ch? nam, kh�ng bi?t ph??ng h??ng n�o m� ?i cho ph?i ???ng, c? l�nh ?�nh m�i, kh�ng kh�o l?i b? s�ng gi� va v�o ?� v? tan m?t c?� (s?d, trang 15).

Nh?ng ?i?u tr�ch tr�n ?�y, n?u ai ?� ??c nh� duy t�n – khai s�ng l?n nh?t th? k? 20 c?a Vi?t Nam � Phan Ch�u Trinh � th� th?y g?n nh? �ng c?ng n�i y nh? th?.

Nh?ng b?c th?c gi?, tr� tr�m thi�n h?, l?n l?n v�o t� ra t?i v� m?t l�ng canh c?i ?? cho ??t n??c ?i ???c theo con ???ng d�n ch?, m� h? c� c�i s? ch?m r�i, ?i?m t?nh ?? x�t ?o�n v� suy t??ng ??n th?; nay nhi?u ng??i c�n l�m b�m, � ? nh?ng r?t hay h� h�o v?t b? m?i th? nh? th? � m�nh c� th? b?t c? thi�n h?. S? n�ng n?i th� hay sinh ra v? cu?ng.

Trong nh?ng nh�n v?t duy t�n l?ng l?y h?i ??u th? k?, ?�u c� ai mu?n ?? x??ng kh�i ph?c Nho gi�o, h? ??u m?t l�ng h??ng v? T�y, nh?ng h? hi?u l� ph?i b?t ??u t? ?�u v� l�m th? n�o. Duy ch? c� ?i?u l?c b?t t�ng t�m, kh�ng th? ng?n ???c d�ng th�c c?a c?n d�u b?.

Phan Ch�u Trinh n�i: �T? n�y ??n gi? t�i ch? tr�ch lu�n l� c?a ta, khen ng?i lu�n l� c?a �u T�y, ch?c anh em nghe l? tai, cho t�i l� ng??i b?i ??o Kh?ng M?nh ch?ng? Xin th?a r?ng t? khi t�i hi?u ???c ch�t �t ??o ??c c?a Kh?ng M?nh th� t�i r?t s�ng b�i l?m. V?n bi?t ??o Kh?ng M?nh hay th?t nh?ng b�y gi? ta bi?t ki?m n?i ?�u? Qua T�u ?em v? ch?ng? Ki?m trong c�c s? s�ch Vi?t Nam n�y ch?ng? T??ng th?p ?u?c t�m c?ng kh�ng th?y n?a, l� v� n??c Nam, n??c T�u b? m?t ??o ?y ?� l�u r?i�.

R?i �ng l?i n�i: �C� ng??i h?i lu�n l� ta m?t th� ta c� ?em lu�n l� c?a �u ch�u v? ta d�ng h?n c� ???c kh�ng? T�i xin tr? l?i r?ng: kh�ng. M?t n??c lu�n l� c? ?� m?t l� n??c kh�ng c� c? s?, nay b?o ?em lu�n l� m?i v? th� bi?t ??t v�o ?�u? V?n bi?t ph�p ch?p c�y c?a ng??i T�y t�i t�nh th?t, nh?ng nay ?em m?t c�y r?t t??i t?t nh? c�y lu�n l� ? c�c n??c b�n �u T�y kia m� ch?p v?i m?t c�y ?� c?n c?c nh? c�y lu�n l� ? n??c Vi?t Nam ta th� t??ng kh�ng t�i n�o sinh hoa t??i, qu? t?t ???c .

Mu?n cho s? k?t qu? v? sau ???c t?t ??p, t??ng tr??c khi ch?p c�y c?ng n�n b?i b? cho hai b�n c� s?c b?ng nhau ?�. T�i di?n thuy?t h�m nay l� c?t � mong anh em n�n c?u ch?a l?y c�y lu�n l� c? c?a ta, r?i s? ?em ch?p n?i v?i c�y lu�n l� c?a �u ch�u v?y� (??o ??c v� lu�n l� ?�ng – T�y, 1926).

Xin l?u �, Nho gi�o hay Ph?t gi�o, L�o Gi�o, Balamon gi�o�, t�m l?i l� ?�ng ph??ng, s? kh�ng th? hi?u ???c n� n?u b? m?t ?i c�i ph?n �h�nh nhi th??ng�, c�i tr?c gi�c qu�n chi?u. Kh�ng hi?u ???c c�i �l�� ?� c?a n� th� ch? to�n th?y nh?ng m�u thu?n, c? h?, l?c h?u. V� th? l� ph�n b?a.

??n ?�y, t? d?ng l?i nh? ??n n�o l� c?i c�ch ru?ng ??t, n�o l� c?i t?o c�ng th??ng, n�o l� ??t ph� ??n ch�a, n�o l�, n�o l�� M�i l� m?t d�n t?c mang d�ng m�u ??p ph�, �?�o t?n g?c, tr?c t?n r?�, su?t ng�n ??i ch?y theo thi�n h?. R?t l?i, th�nh m?t gi?ng d�n l? k? nh?t h�nh tinh: t�m m?i m?t kh�ng ra c�i g� ?? g?i l� �b?n s?c� c?.

??ng l?p l?i c�i sai l?m ?y n?a. C?n tr?ng, khi�m nhu m� h?c h?i. Mu?n ???c nh? Nh?t, H�n th� ph?i h?c c�i t�nh ?y c?a d�n Nh?t, H�n tr??c ?�.

T.H

[i] Tr?n Tr?ng Kim, Nho gi�o, Nxb V?n h�a – Th�ng tin, 2008