J.M. Lotman
L Nguyn d?ch
1. Khi ni?m v?n b?n ? hm ch?a tnh phi sinh c?a n trong t??ng quan v?i khi ni?m ngn ng? (Xem: Ngn ng? tr? thnh ci hi?n th? trong hnh th?c v?n b?n, P. Hartman, Z. Schmidt). Nh?ng n?u ni ch t l v? nh?ng khi ni?m v nh? v?n b?n c?a ngh? thu?t (v?n b?n ngh? thu?t) v v?n b?n v?n ha, th l?i hon ton c ?? c? s? ?? xem v?n b?n l ci c tr??c, cn ngn ng? ch? l hi?n t??ng phi sinh c?a n. K?t lu?n ny l hon ton ?ng ??n c? v? m?t l thuy?t l?n l?ch s? (s? xu?t hi?n c?a cc v?n b?n thu?c lo?i ny thng th??ng c tr??c ngn ng?, v?n b?n ???c sng t?o b?ng th? ngn ng? ch?ng c? th? no c?, ho?c m?t th? ngn ng? cn ch?a ai bi?t). V?i ngh?a nh? th?, v?n b?n khng ph?i l s? hi?n th?c ha c?a m?t ngn ng? no ?, m l c? my s?n xu?t cc ngn ng?.
2. T?? nh?ng g v?a ni co? th? th?y r??ng ti?nh khng ??ng nh?t v? m??t c?u tru?c l quy lu?t c?a v?n b?n (n?u khng ni t?i cc siu v?n b?n v nh?ng v?n b?n c?a cc ngn ng? nhn t?o). Cc lo?i v?n b?n thu?c lo?i chng ta quan tm khng bao gi? l nh?ng v?n b?n ???c t?o ra b?ng m?t ngn ng? ??c nh?t no ?. Chng l k?t qu? ho?c l c?a m?t m kp (m ha nhi?u l?n), ho?c ???c hnh thnh t? hai ti?u v?n b?n (subtexts) ???c m ha b?ng nh?ng ph??ng th?c khc nhau, ??ng th?i, trong m?t t??ng quan no ?, n l m?t v?n b?n th?ng nh?t. Trong hng lo?t tr??ng h?p, chng ta th??ng b?t g?p hi?n t??ng nh?p nhi?u t? bo c?u trc l? vo m?t c? th? v?n b?n, ho?c nh?ng hnh th?c c?ng sinh no ? c?a cc ti?u v?n b?n (subtexts). S? sai l?ch ho?c l?i c? h?c, khi ??c gi? ti?p nh?n chng nh? m?t ph??ng th?c m ha ??c bi?t no ? m anh ta ch?a h? bi?t, s? l tr??ng h?p c bi?t c?a hi?n t??ng ?a t?p, khng thu?n nh?t ni trn.
2.1. T? gc ?? ng? d?ng, k?t lu?n rt ra t? ?i?u v?a ni s? l kh? n?ng ti?p c?n v?n b?n t? hai gic ?? l bnh th??ng trong giao ti?p: a) Ti?p c?n v?n b?n nh? l ti?p c?n thng tin b?ng ngn ng? m ng??i ti?p nh?n ? bi?t; b) Nh? l ti?p c?n thng tin b?ng m?t ngn ng? xa l? (trong tr??ng h?p ny, ngn ng? s? ???c pht hi?n ho?c l b?ng cch d?a vo kinh nghi?m v?n ha – k hi?u h?c c s?n, ho?c l d?a vo vi?c gi?i m v?n b?n m?t cch ty ti?n).
2.2. T? gc ?? ch?c n?ng c?a v?n b?n, ?i?u v?a ni lm l? ra kh? n?ng v? ch?c n?ng kp c?a v?n b?n: a) V?n b?n nh?m vo vi?c truy?n ??t m?t thng tin no n ? c s?n t? tr??c ( ngh?a c tr??c v?n b?n). Trong tr??ng h?p ny, xu h??ng th?ng nh?t cc m v?n b?n s? chi?m ?u th?, ng??i pht v ng??i nh?n cng s? d?ng m?t ngn ng? duy nh?t ? bi?t tr??c. ? m?c ?? cao nh?t ? l s? giao ti?p nh? s? d?ng cc ngn ng? nhn t?o. b) V?n b?n h??ng t?i t?o ra thng tin m?i ( ngh?a khng c s?n, m ?ang t?o ra). Trong tr??ng h?p ny, chi?m ?u th? tuy?t ??i l xu h??ng ph?c t?p ha m?i quan h? gi?a cc ph??ng th?c m ha cc ti?u v?n b?n. ? m?c ?? cao nh?t, ? l v?n b?n ???c t?o ra b?ng ngn ng? tr?u t??ng, kh hi?u, b hi?m.
Ghi ch: Bo co s? d?n ra cc tr??ng h?p ?a d?ng v? m ha v?n b?n trn ch?t li?u c?a th? Baroque, v?n xui lng m?n v th? tr? tnh c?a Tyutchev.
3. Nh?ng ?i?u v?a ni m? ra cch nhn m?i ??i v?i vi?c nghin c?u so snh v s? tc ??ng qua l?i gi?a cc lo?i v?n ha. Nh?p vo m?t m?i th?ng nh?t v?n ha no ?, khi ho?t ??ng v?i nhau nh? nh?ng v?n b?n, cc lo?i v?n ha khng ch? xch l?i g?n nhau t?o nn s? th?ng nh?t cc h? th?ng m c?a chng, m cn b? chuyn mn ha t?o nn ?? c?ng v? m?t c?u trc ??m b?o cho qu trnh t?o ngh?a bng n?. S? giao ti?p cng ch?t ch? th nhu c?u v? s? ??c ?o, m?i l?, d? th??ng, t?c l ?? c?ng n?i t?i gi?a cc m cng l?n.
Ghi ch: Lu?n ?i?m s? ???c minh h?a b?ng l?ch s? khi ni?m v?n ha l?.
4. Nh?ng ?i?u ? ni cho php rt ra m?t s? d?u hi?u chung v? v?n b?n:
a) V?n b?n no c?ng c s? vnh l?ch, khng ??ng ??u k hi?u h?c. Ngoi ch?c n?ng truy?n ??t thng tin, t?o ra cc ngn ng? m?i, v?n b?n c?ng ho?t ??ng nh? m?t c? my, tr??c khi l?u chuy?n trong v?n ha, r?i vo l?i ?i c?a n, cc v?n b?n s? v??t qua cc ranh gi?i m n?i t?i, s? bi?n thnh cc thng tin m?i. V?n b?n sinh ra cc v?n b?n m?i, do ?, c th? t?o ra s? ngh?ch l: v?n b?n ph?i ?i tr??c v?n b?n v? m?t l?ch s?.
b) V?n b?n no c?ng c m?t c? c?u m nh? ? n ???c xem v?a nh? m?t nhm v?n b?n ??c l?p, v?a nh? m?t v?n b?n duy nh?t no ? ? c?p ?? cao h?n, v v?i t? cch l m?t ph?n c?a m?t s? v?n b?n thu?c trnh t? cao h?n. V?n b?n bi?t l?p ch? l tr h? c?u khoa h?c ??y tnh ??c l?. Xu h??ng v?n b?n b? chia nh? t?i v h?n v h?p nh?t t?i ?a, trong khi v?n l?u gi? ton b? ??ng c?p ranh gi?i m, ???c th? hi?n r trong l?ch s? v?n ha c?a cc khi ni?m v? c?p ?? v?n b?n cao h?n v th?p h?n. M?t m?t th??ng xuyn c s? v?n hnh c?a c? ch? chia tch nh?ng y?u t? tr??c kia v?n d? khng th? chia tch thnh nh?ng ??n v? ring l?, ???c t? ch?c l?i v?i nhau v? m?t c?u trc v c?p cho cc y?u t? c?a k hi?u m?t ngh?a k hi?u ??c l?p, t?c l bi?n cc b? ph?n c?a v?n b?n thnh m?t t?p h?p v?n b?n. M?t khc, ?? m?i thng tin, ? c?p ?? cao nh?t, c th? ho?t ??ng nh? m?t v?n b?n, n ph?i ???c n?i k?t v?i m?t v?n b?n khc ?? chng t?o thnh m?t s? th?ng nh?t ? tr?t t?i cao.
5. T?t c? nh?ng g ? ni bi?n v?n b?n ? b?t k c?p ?? no thnh m?t h? th?ng n?ng ??ng, t?o nn ton b? ta nh v?n ha.
Di?ch t?? nguyn ba?n ti?ng Nga
(Ngu?n: ?. ?. ?????? – ????? ??? ???????????? ???????// ????????? ?????? – 81. ?????? ??????????. – ?., 1981. – ?. 104-105)
L Nguyn
Ngu?n: FB La Kh?c Ha
