M?t cu?n sách hay Bùi Huy Tín v?i Th?c nghi?p Dân báo và Tràng An báo

H� D??ng T??ng

Th�n t?ng ??ng Ti?n (*)

Ch? ?? c?a cu?n s�ch l� doanh nh�n B�i Huy T�n, m?t nh�n v?t n?i ti?ng c?a Vi?t Nam n?a ??u th? k? 20, v� hai t? b�o m� �ng s�ng l?p, l�m ch? nhi?m, c?ng n?i ti?ng kh�ng k�m, nh?ng v� l� do n�o ?� m� c? con ng??i v� s? nghi?p c?a �ng �t nhi?u ?� b? l�ng qu�n trong tr� nh? t?p th? hi?n nay.

T�c gi? s�ch l� nh� nghi�n c?u s? Tr?n Vi?t Ng?c, nguy�n gi�o s? ??i h?c S? Ph?m TPHCM. Trang m?ng c?a ??i h?c n�y (?? ng�y 25/03/2011) cho th?y �ng c� m?t danh m?c 43 t�c ph?m, c? s�ch v� b�i nghi�n c?u khoa h?c tr??c n?m 2001, nh?ng t?i nay �ng v?n nghi�n c?u v� vi?t s�ch, b�o. Ch?ng h?n, ngo�i cu?n ?ang ???c gi?i thi?u (Nxb H?ng ??c 2023), b�o Tu?i Tr? ng�y 23/07/2020 c� b�i ph?ng v?n �ng nh�n cu?n s�ch "G�p nh?t – T�m hi?u l?ch s? Vi?t" (Nxb H?i nh� v?n) m?i ra ??i.

S�ch d�y 280 trang kh? 16x28cm, m? ra v?i L?i gi?i thi?u c?a nh� s? h?c D??ng Trung Qu?c, g?m 6 ch??ng v� m?t Ph? l?c.

Ch??ng 1, theo nh?n x�t c?a �ng D??ng, ch? trong 10 trang (kh�ng k? c? 6 trang h�nh ?nh), ng??i ta ???c bi?t v? "Th�n th? v� s? nghi?p" c?a B�i Huy T�n "nhi?u h?n t?t c? nh?ng g� ?� ???c vi?t (v? nh�n v?t n�y) trong nh?ng ?n ph?m ?� xu?t b?n". Tr??c h?t, �ng l� m?t doanh nh�n th�nh ??t, m?t nh� th?u uy t�n v?i nh?ng c�ng tr�nh x�y d?ng h? t?ng c? s? c?a nhi?u tuy?n ???ng s?t ngay t? ??u th? k? 20, v?i n??c su?i V?nh H?o, nhi?u ??n ?i?n ? B?c v� Trung b?, n?i ti?ng l� ng??i gi�u th? t? ? B?c b?… B?n ??c c� th? xem to�n ch??ng ?� ???c ??ng tr�n Di?n ?�n th? k? t? tr??c khi s�ch ???c xu?t b?n.

Tuy nhi�n, nh? t�n s�ch cho th?y, ?� kh�ng ph?i l� kh�a c?nh ???c t�c gi? nh?n m?nh trong s? nghi?p c?a nh�n v?t r?t ?�ng ???c ghi danh v�o s? s�ch n�y.

Ph?n ch�nh c?a s�ch, c�c ch??ng II – VI, t? trang 23 ??n trang 187, ???c d�nh cho hai t? b�o m� �ng l� s�ng l?p vi�n, ??ng th?i l� linh h?n trong su?t qu�ng th?i gian ??y bi?n ??ng m� ch�ng t?n t?i. T? Th?c nghi?p D�n b�o (g?i t?t l� Th?c nghi?p), t? th�ng 2.1930 ??n th�ng 6.1935, v� t? Tr�ng An b�o v?i phi�n b?n ti?ng Ph�p, La Gazette de Hu?, ra ??i ??u th�ng 3.1935, ba th�ng tr??c khi Th?c nghi?p ?�nh b?n, v� s?ng t?i ??u n?m 1945 tuy b?n th�n �ng B�i Huy T�n "do tu?i cao" ?� ph?i b�n l?i ??a con tinh th?n c?a m�nh v�o gi?a n?m 1942 cho m?t ng??i Ph�p, b� Lucie Saillard.

Th?c nghi?p ???c kh?o s�t trong b?n ch??ng II-V. Ch??ng II tr�nh b�y chung v? t? b�o, h�nh th?c v� nh?ng n?i dung ch�nh, ???c ghi tr�n m?ng-s�t : "C? quan h?u �ch v? ???ng ph? th�ng, v? vi?c truy?n b� h?c thu?t, t? t??ng v� �m t�n, v? vi?c nghi�n c?u v� t? ch?c m?i vi?c c?a v?n gia Th?c nghi?p" (tr.27), v� nh? t�c gi? ch? ra, d� kh�ng c�ng b? nh?ng r� r�ng t? b�o t? cho m�nh nhi?m v? Khai d�n tr� v� Ch?n d�n kh� c?a Phan Ch�u Trinh. Ngo�i nh?ng b�i v? kinh t?, b�o c� nhi?u b�i l??c kh?o v? c�c qu?c gia tr�n th? gi?i, v� ?�ng ch� � l� ?� ??ng to�n b? b?n d?ch cu?n V?n ph�p tinh l� (De l’Esprit des Lois) c?a Montesquieu. B?n d?ch c?a Ki?m Thu ???c ??ng trong 133 s? b�o, li�n ti?p t? ng�y 9/12/1927 ??n 30/6/1928. Theo t�c gi?, "Th?c nghi?p v?n l� ti?ng n�i c?a gi?i c�ng th??ng nghi?p, c?a c�c nh� t? s?n b?n x?", nh?ng t? n?m 1925 ??n 1930, nhi?u s? ki?n ch�nh tr? quan tr?ng ?� di?n ra tr�n ??t n??c, v� t? b�o ?� d�nh nhi?u b�i v? cho ch�ng.

C? th?, ch??ng III th?ng k� c�c b�i v?  chung quanh phong tr�o ?�i tr? t? do cho nh� ch� s? Phan B?i Ch�u b? Ph�p b?t c�c ? Trung Qu?c v� ??a ra to� ?? h�nh x�t x? (ng�y 23/11/1925). "Trong hai th�ng r??i, t? ng�y ch�nh quy?n ??a nh� �i qu?c ra to� ?? h�nh (t? (…), 34 s? b�o Th?c nghi?p ??ng tin t?c to� �n, ph?n �nh d? lu?n trong to�n qu?c c�ng c�c b�i x� lu?n c?a ??c gi?, c?a ??ng nghi?p, Th?c nghi?p ?� tr? th�nh t? b�o quan tr?ng nh?t, ?�ng g�p nhi?u nh?t cho phong tr�o ?�i tr? t? do cho Phan B?i Ch�u".  T�c gi? c?ng nh?n m?nh t?i lo?t b�i t??ng thu?t c?a Nh??ng T?ng Ho�ng Ph?m Tr�n, ??ng li�n ti?p trong 4 s? b�o, v?i g?n 13 c?t b�o, kho?ng 5.500 ch? , v� tr�ch ??ng m?t s? ?o?n c?a nh� b�o m?i 21 tu?i n�y trong g?n 3 trang s�ch (t? tr.58 t?i 60).

Ch??ng IV gi?i thi?u ho?t ??ng c?a Th?c nghi?p tr??c v� trong nh?ng ng�y l? tang Phan Ch�u Trinh. Tr??c, "nh? m?t ti�n c?m"; t? b�o ?� d�nh 6 s? trong th�ng 1.1926 ?? ??ng hai b�i di?n thuy?t (??o ??c v� lu�n l� ?�ng t�y, Qu�n tr? v� D�n tr? ch? ngh?a). T? ng�y 26/3/1926, khi ???c tin c? Phan qua ??i cho ??n ng�y 31/3, l? tang ???c ti?n h�nh ? S�i G�n, r?i nh?ng l? truy ?i?u ???c t? ch?c kh?p n??c, kh�p l?i l� l? truy ?i?u trong hai ng�y 8 v� 9/4 ? H� N?i, Th?c nghi?p li�n ti?p c� b�i t??ng thu?t v� ??ng l?i nh?ng b�i ?i?u v?n ti�u bi?u. Cu?n s�ch c?ng ??ng l?i ba b�i ?i?u v?n,  c?a Phan B?i Ch�u (trong l? truy ?i?u t?i Hu?), Ng� ??c K? v� B�i K? trong l? truy ?i?u t?i H� N?i.

Ch??ng V, n�i v? vai tr� c?a Th?c nghi?p ??i v?i v? kh?i ngh?a Y�n B�y v� nh?ng s? ki?n ti?p theo,"k�o d�i h?n 7 th�ng" k? t? ng�y cu?c kh?i ngh?a n? ra (10/2/1930). Tuy nhi�n, n?u ? ??u trang 92, t�c gi? cho bi?t trong th?i gian ?y t? b�o ?� ??ng "83 b�i v� tin n?u kh�ng k? tin 84, ng�y 9/3/1931", th� trong "th?ng k�" ti?p theo �ng ch? k? ra (t�t b�i b�o v� t�m t?t n?i dung) 69 b�i, trong ?� 68 b�i ??u l� t? 10/2/1930 ??n ng�y 7/7/1930 r?i nh?y sang b�i th? 69 l� b?n tin ng�y 9/3/1931. M?y d�ng sau ?� (tr.152), �ng c?ng nh?c l?i : "V?y l� t? ng�y 10/2/1930 khi cu?c kh?i ngh?a b?t ??u cho ??n ng�y 9/3/1931, th?i gian h?n m?t n?m v?i 321 s? b�o, Th?c nghi?p D�n b�o ?� ??ng t?t c? 69 b�i v� tin v? cu?c kh?i ngh?a Y�n B�y v� c�c t?nh ? B?c K?…". B? qua kh�c bi?t v? nh?ng con s? ?y (d� v� l� do g�, c?n ???c ch?nh s?a trong l?n t�i b?n t?i), ng??i ??c c� th? th?y qua nh?ng t??ng thu?t c?a b�o (tr�n s�ch l� t�m t?t nh? ?� n�i, d�i ng?n kh�c nhau) di?n bi?n c?a cu?c kh?i ngh?a, ph?n ?ng c?a nh� c?m quy?n Ph�p – ch? y?u l� ?�n �p, b?t b? v� x? ph?t n?ng n?, v?i  r?t nhi?u �n t? h�nh -, c?ng nh? tinh th?n b?t khu?t c?a nh?ng nh� c�ch m?nh m� t�n tu?i ???c ghi l?i. V�i b�i ?�ng ch� �: b�i T??ng tr�nh vi?c bi?n ??ng ? Y�n B�y tr�n s? b�o ra ng�y 8/3/1930, t??ng thu?t phi�n to� ?? h�nh th? nh� ? Y�n B�y tr�n s? b�o ng�y 29/3/1930, v?i c�c c�u tr? l?i to� c?a Nguy?n Th�i H?c, Ph� ??c Ch�nh, Nguy?n Th? B?c…, hay b�i C� Giang t? t?  tr�n s? b�o ng�y 22/6/1930. C� th? n�i nh? t�c gi? cu?n s�ch: Th?c nghi?p D�n b�o ?� l�m ???c m?t c�ng vi?c l?n l� vinh danh c�c ng??i con h�o h�ng c?a d�n t?c, kh?c s�u h�nh ?nh c?a h? trong l�ng ??c gi?… (in ??m trong s�ch, tr. 254). ?�y c?ng l� ch??ng d�i nh?t trong s�ch (64 trang).

Nh?ng ch??ng VI, gi?i thi?u Tr�ng An b�o v� phi�n b?n ti?ng Ph�p c?a n� m?i cho ng??i ??c th?y nhi?u h?n v? ?am m� l�m m?t t? b�o h?c thu?t c?a B�i Huy T�n. T�c gi? cho bi?t tuy Tr�ng An b�o ra ??i 15 n?m sau Th?c nghi?p, nh?ng �ng ?� ?p ? n� ngay t? khi th�nh l?p nh� in ??c L?p ? Hu? n?m 1920 : ??ng th?i v?i vi?c cho ra ??i t? Th?c nghi?p ? H� N?i �ng ?� t�u l�n vua (Kh?i ??nh) l� "n�n l?p m?t b�o qu�n ? Kinh ?� nh?ng c�c quan t? ra ng?n ng?i v� cho r?ng c� qu� �t ??c gi?" (tr.15).  Nh?ng, c?ng ? Hu? n?m 1927 c? Hu?nh Th�c Kh�ng ?� cho ra ??i t? Ti?ng D�n, huy ??ng ???c nhi?u tr� th?c t�n tu?i nh? ?�o Duy Anh, H?i Tri?u, V� Nguy�n Gi�p, Nguy?n Ch� Di?u� v� ch? ??ng ???c v? t�i ch�nh nh? s? ?ng h? r?ng r�i c?a nhi?u c? ?�ng. V� theo t�c gi?, khi Th?c nghi?p s?ng ng?c ngo?i trong hai n?m cu?i, "c� th? l� do ng??i s�ng l?p B�i Huy T�n ?ang g?n b� v?i Hu? v� mu?n ra m?t ? Hu? t? b�o m� m�nh ?p ? t? l�u" (tr.155). Tuy ch? ???c t�m g?n trong m?t ch??ng so v?i 4 ch??ng d�nh cho Th?c Nghi?p, Tr�ng An b�o ???c gi?i thi?u m?t c�ch t?ng qu�t h?n, v?i nhi?u th�ng tin h?n v? n?i dung v� c�ng vi?c c?a to� b�o. Ch?ng h?n, trong su?t 4 ch??ng II-V, ng??i ta ch? bi?t Th?c nghi?p do hai nh� c�ng th??ng h�ng ??u ? B?c k? l�c ?� l� B�i Huy T�n v� Nguy?n H?u Thu s�ng l?p, "v?i s? c?ng t�c c?a m?t tr� th?c, �ng B�i ?�nh T�" (tr. 23). Kh�ng c� t�n ch? b�t, c?ng t�c vi�n c?ng ch? m?t ng??i ???c n�i t?i nhi?u l?n l� Nh??ng T?ng qua lo?t b�i t??ng thu?t phi�n to� x? Phan B?i Ch�u – v� m?t ch� th�ch (tr.47) cho bi?t �ng ?� vi?t cho Th?c nghi?p 25 b�i trong n?m 1924, 52 b�i trong n?m 1925, kh�ng c� th�m th�ng tin n�o kh�c. M?t t�n tu?i l?n c?a l�ng b�o Vi?t Nam th?i ?� l� Phan Kh�i, ??c gi? c?ng ch? bi?t l� �ng "c?ng ?� t?ng c?ng t�c v?i Th?c nghi?p" trong ph?n gi?i thi?u Tr�ng An b�o m� �ng l� ch? b�t. ? ?�y, b�n c?nh Phan Kh�i, t�c gi? c?ng k? t�n "m?t ??i ng? bi�n t?p v� c?ng t�c h�ng h?u" g?m nh?ng ng??i nh? Ho�i Thanh, Nam Tr�n, Tr?n Thanh M?i, Thanh T?nh, L?u Tr?ng L?, L� Tr�ng Ki?u, Phan Khoang, B�i �i, Phan Th? Nga… (tr.169). Cu?c tranh lu?n gi?a Ho�i Thanh v?i H?i Tri?u trong 4 s? b�o v� "di?n ?�n ngh? thu?t v? ngh? thu?t hay ngh? thu?t v? nh�n sinh" v?i L� Tr�ng Ki?u v� L?u Tr?ng L? c?ng ???c ghi l?i. T�c gi? c?ng kh�ng qu�n nh?c l?i nh?ng b�i b�o quy?t li?t "ph? ??nh" Nam tri?u c?a Phan Kh�i, v� nh�n ?�, kh?ng ??nh nguy�n t?c l�m b�o c?a ch? nhi?m B�i Huy T�n l� t?t c? c�c b�i b�o tr�n Tr�ng An, b?t c? l� do ai vi?t, �ng l� ng??i ch?u tr�ch nhi?m v� ??ng t�nh v?i t�c gi? : "�ng Phan Kh�i vi?t nh?ng b�i n�i ??ng ch?m ??n c�c nh� tai m?t, nh?ng ch�ng t�i c� b?ng l�ng th� c�c b�i ?y m?i ???c ??ng ch?. N�i m?t c�ch kh�c, th�i ?? �ng Phan Kh�i tr�n b�o Tr�ng An t?c l� th�i ?? c?a b�o Tr�ng An v� th�i ?? c?a t�i v?y" (tr.163, in ??m trong s�ch). M?t th�i ?? ??y tinh th?n tr�ch nhi?m m� d? nhi�n ng??i ta kh�ng c�n c� th? th?y ? c�c b�o "c�ng chung m?t t?ng bi�n t?p" hi?n nay !

Ph?n Ph? l?c h?n 100 trang g?m m?t b�i vi?t c?a B�i Huy T�n nh�n "nh? th?p chu ni�n ??c L?p ?n qu�n", L?i ch�o ra m?t t? La Gazette de Hu? k�m b?n d?ch c?a Ph?m Th? Anh Nga v� v�i b�i kh�c n�i v? B�i Huy T�n c?a con g�i (nh� v?n B�i B�ch H�, hi?n ?� qua ??i) c?ng nh? c?a v�i c�y b�t kh�c.

N�i t�m l?i, d� ch?a ph?i l� m?t chuy�n kh?o th?t ??y ?? v? doanh nh�n – tr� th?c B�i Huy T�n v� hai t? b�o m� �ng s�ng l?p, cu?n s�ch l� m?t ?�ng g�p ?�ng qu� c?a t�c gi?, s? gia Tr?n Vi?t Ng?c, v�o vi?c t�m hi?u nh�n v?t l?ch s? c� v? tr� quan tr?ng n�y, m� s? s�ch hi?n t?i cho t?i nay v?n ch?a ch� � v� nh?t l� tr�n tr?ng (ch? c?a �ng D??ng Trung Qu?c) ?�ng m?c. C?ng nh? ??i v?i nhi?u nh�n v?t kh�c c?a th?i k? Ph�p thu?c n�i chung. Kh�ng n�i ?�u xa, ch?ng h?n nh? c�c �ng B?ch Th�i B??i, Nguy?n H?u Thu, Ho�ng Tr?ng Phu, c�ng v?i B�i Huy T�n l� b?n ??i gia c?a B?c K? trong c�u "Nh?t B??i, nh� Thu, tam Phu, t? T�n" m� t�c gi? nh?c l?i nhi?u l?n trong s�ch. Li?u c� th? tin r?ng, c?ng nh? cu?n s�ch n�y, nh?ng t�c ph?m t??ng t? v? c�c nh�n v?t ?y s? s?m v??t qua b? l?c c?a Tuy�n gi�o ?? ??n v?i b?n ??c?

H� D??ng T??ng

(*) T�c gi? Tr?n Vi?t Ng?c ?� g?i t?ng s�ch cho nh� ph� b�nh ??ng Ti?n, nh? ch? BTP mang sang Ph�p v� ch? P. l?i nh? ng??i vi?t b�i n�y g?i xu?ng Orl�ans cho anh. Nh?ng anh Ti?n l�c ?y ?ang n?m vi?n, ?� c� nh� � cho ng??i vi?t m??n ??c tr??c, "l�c n�o kho? t�i s? ??c sau". Sau kho?ng 10 ng�y, s�ch ?� ???c g?i v? Orl�ans tr? l?i anh c�ng v?i b?n th?o ??u ti�n c?a b�i vi?t n�y, kh�ng bi?t anh ?� c� d?p ??c ch?a. Nay Anh ?� ?i xa, xin ??ng b�i vi?t nh? n�y nh? m?t n�n h??ng t??ng nh? t?i Anh.

Ngu?n: https://www.diendan.org/phe-binh-nghien-cuu/gioi-thieu-sach-bui-huy-tin-voi-thuc-nghiep-dan-bao-va-trang-an-bao