Ti?nh ???ng ?a?i (k? 2)

(tr�ch t? s�ch �L?ch s? c?a t�nh hi?n ??i�, NXN Tri Th?c 2017)

Jaques Attali

Hi?u T�n d?ch

T�y ph??ng ho?a th�? gi??i

Khi ?�? qu�?c La Ma? m�?t ?i s??c ma?nh cu?a no?, nh??ng d�n Hoang da? ma?o x?ng ?? xung quanh chi? khao kha?t tr?? tha?nh ng???i La Ma?, m�?i l�?n La Ma? bi? ho? chi�?m, thi? ho? la?i tr?? tha?nh ng???i La Ma? trong phong tu?c, ng�n ng??, v?n ho?a, t�n gia?o cu?a ho?.

T??ng t??, va?o ?�?u n?m 1989, v??i s?? ch�?m d??t ch�? ?�? x� vi�?t, m� hi?nh ph??ng t�y m?? r�?ng ra toa?n ha?nh tinh. Va? ngay ca? n�?u th�? gi??i ph??ng t�y suy y�?u ?i v�? kinh t�?, theo gia? tri? t??ng ?�?i, thi? t?? nay tr?? ?i ha?ng ti? ng???i nh?? nh??ng ma?n a?nh tr�n toa?n th�? gi??i ?a? ????c ti�?p c�?n v??i nh??ng ca?nh t???ng d? th??a va? nh??ng l�?i s�?ng cu?a n�?n d�n chu? thi? tr???ng. Ho? khao kha?t t�y ho?a mo?i th??, khao kha?t ?n m??c nh? ng???i ph??ng t�y, ????c h???ng nh??ng ti�?n nghi, co? vi�?c la?m, co? nh??ng tha?nh ph�?, nh??ng � t�, nh??ng tro? ch?i, nh??ng ng�i nha?, nh??ng l�?i s�?ng nh? ng???i ph??ng t�y. ?�? ?a?t ????c ?i�?u ?o?, m�?i ng???i s??n sa?ng ch�?p nh�?n nh??ng ?o?i ho?i h??p li? cu?a ti?nh hi�?u qua?. Nh? v�?y, y? nghi?a cu?a t?? �hi�?n ?a?i� va? �hi�?n ?a?i hoa?� tr�n toa?n th�? gi??i tr?? tha?nh y? nghi?a ma? ng???i ta ga?n cho chu?ng ?? ph??ng T�y t?? ?�?u th�? ki? XIX: s�?ng t?? do va? la?m gia?u. H?n n??a, la?m gia?u quan tro?ng h?n la? s�?ng t?? do.

Hi�?n ?a?i la? nh??ng gi? phu? h??p v??i n�?n d�n chu? thi? tr???ng, nh? ca?c quy�?n con ng???i, quy�?n cu?a phu? n??. M�?t qu�?c gia hi�?n ?a?i la? qu�?c gia ?�? cao gia? tri? cu?a kinh doanh va? ?�?i m??i. Va? hi�?n ?a?i la? nh??ng ai c�ng nh�?n ?? phu? n?? nh??ng quy�?n bi?nh ???ng v??i t�?t ca? ?a?n �ng. Va? tre? em tr�n th�? gi??i co? th�? va?o ????c cu?ng nh??ng tro? ch?i vide?o, co? cu?ng nh??ng qu�?n a?o th�? thao nh? tre? em ph??ng t�y. Va? hi�?n ?a?i la? nh??ng n???c co? cu?ng nh??ng b�? ma?y nha? n???c hi�?u qua?, h??p li?, co? kha? n?ng ?�?u tranh ch�?ng ?�?c ?oa?n, ch�?ng tham nhu?ng, ch�?ng t�?i pha?m, va? cai tri? b??ng nha? n???c pha?p quy�?n.

Vi�?c t�y ph??ng hoa? th�? gi??i nga?y nay ?ang ti�?n b???c, va? g�?n nh? kh�ng co?n ai ch�?ng ?�?i n??a. Nh??ng n�?n ?�?c ta?i theo nhau su?p ?�?, ?? ?�ng �u, ?? My? Latinh, ?? ch�u A?.

Ngay ca? Gia?o h�?i cu?ng tr?? v�?, i?t nh�?t la? m�?t b�? ph�?n: gia?o hoa?ng Jean Paul II vi�?t n?m 1998 trong th�ng ca?o Fides et ratio (???c tin va? Li? tri?) m�?t c�u l�n a?n nh??ng th�? ki? th??c hi�?n ch�? ?�? gia?o hoa?ng va? ng???c ?a?i ca?c nha? ba?c ho?c. �???c tin, bi? m�?t ?i ph�?n li? tri? […] r?i va?o nguy c? l??n la? suy thoa?i tha?nh m�?t huy�?n thoa?i hay m�?t th?? m� ti?n.�

Chi? co? th�? gi??i A R�?p la? v�?n co?n ph�?n na?o ch�?ng la?i.

Ngh�? thu�?t ???ng ?a?i, c???i nha?o ti?nh hi�?n ?a?i

Nh??ng ng???i ti�?n phong nga?y ca?ng phu? du. Ho? co? chung t�?t ca?: chu? nghi?a t??ng ?�?i, s?? pha tr�?n, s?? gi�?u nha?i, kitsch (v� vi? ng??a m??t) va? vi�?c s?? du?ng nh??ng bi�?u t???ng cu?a xa? h�?i �?u tri?.

?�?i v??i m�?t ng???i ti�?n phong, trong ngh�? thu�?t cu?ng nh? ?? nh??ng n?i kha?c, ti?nh hi�?n ?a?i th�?m chi? kh�ng co?n ???t ra n??a. Ba?n th�n t?? na?y t?? nay co? th�m m�?t nghi?a x�?u: la? hi�?n ?a?i, trong tr???ng h??p t�?t nh�?t, la? tr?? la?i nh??ng n?m n?m m??i. Trong ngh�? thu�?t, ta?c ph�?m h??p th??i trang nh�?t chi? co? th�? la? �???ng ?a?i�, bi? v???t qua ngay t?? khi no? ????c ??a ra.

Ngh�? thu�?t ???ng ?a?i ?�? chi? tr???c h�?t �ngh�? thu�?t hi�?n ?a?i ????c la?m ra ngay b�y gi??�, nh? v�?y no? t?? ph�n bi�?t v??i ngh�? thu�?t hi�?n ?a?i, ?a? tr?? tha?nh m�?t th?? canon clos (chu�?n khe?p ki?n), gi??i ha?n trong nh??ng ta?c ph�?m ra ???i trong khoa?ng 1880-1960.

Va?o ?�?u nh??ng n?m sa?u m??i, ?a? co? s?? ph�n bi�?t ro? ne?t gi??a hai thu�?t ng?? na?y: t?? �???ng ?a?i� chi? co?n du?ng ?�? chi? nh??ng ngh�? si? co?n s�?ng. Va? h?n n??a, chi? nh??ng ai kh�ng co? m??t trong m�?t tra?o l?u tr???c ?o? m?i ????c nh�?n da?ng la? ???ng ?a?i.

?? th??i ?i�?m na?y, vi? nh??ng ngh�? si? ???ng ?a?i co?n ?ang s�?ng, ?a? b??t ?�?u la?m vi�?c t?? sau chi�?n tranh, ca?c nha? ba?n ?�?u gia? tranh ?a? cho?n n?m 1945 la?m m�?c ph�n bi�?t gi??a ngh�? thu�?t hi�?n ?a?i va? ngh�? thu�?t ???ng ?a?i. ?�?n h�m nay v�?n co?n th�?, tr?? nha? Chirstie l�?y n?m 1960 la?m n?m ?�?u cu?a ngh�? thu�?t ???ng ?a?i, va? go?i th??i ki? 1945 – 1960 la? �ngh�? thu�?t nh??ng n?m 1950�.

M�?t ca?i m�?c nga?y tha?ng chi?nh xa?c ?�i khi ?i tr???c ?�? ?a?nh d�?u s?? kh??i ?�?u: n?m 1961, n?m ra ???i b??c Merda d�artista (C??t ngh�? si?) do ngh�? si? ??ng ta?c Y? Piero Manzoni[1], m�?t n?m 29 tu�?i th??c hi�?n, ng???i ti�?n phong cu?a l�acte povera (ngh�? thu�?t nghe?o) va? l�art conceptuel (ngh�? thu�?t y? ni�?m ), (v�?n ?�? la? C??t ngh�? si? ????c ba?o qua?n trong nh??ng ?i�?u ki�?n c�?n th�?n �nguy�n si kh�ng th�m th??t� trong nh??ng h�?p ba?o qua?n ba m??i gram, made in Italy (sa?n xu�?t ta?i Y?), va? ????c ba?n v??i gia? va?ng theo nghi?a ?en, b??ng ca?ch tham kha?o gia? tri? ????c ?i?nh ha?ng nga?y ?? thi? tr???ng ch??ng khoa?n cu?a kim loa?i ma?u va?ng ?o?.)

Ca?i y? t???ng na?y (n�?u ng???i ta co? th�? no?i th�?) ????c l�?y la?i qua? nhi�?u l�?n, cho ?�?n ta?c ph�?m s??p ???t Cloaca (L�? huy�?t[2]) n?m 2000 cu?a ngh�? si? Flandre Wim Delvoye[3] (tr?ng ba?y ?? ba?o ta?ng Ngh�? thu�?t ???ng ?a?i ?? Lyon n?m 2003) m�?t thi? nghi�?m trong ?o? nhi�?u ?�?u b�?p n�?i ti�?ng cu?a ngh�? thu�?t �?m th??c Pha?p ????c nh�?n va?o n�?u nh??ng mo?n ?n ?�? nu�i m�?t ca?i ma?y bi�?t ti�u hoa? va? ba?i ti�?t, m�?i e?tron (me? c??t) cu?a no? ????c cha?o ba?n cho c�ng chu?ng v??i gia? m�?t nghi?n n?m tr?m euro.

M�?t m�?c nga?y tha?ng kh??i ?�?u kha?c cu?a Ngh�? thu�?t ???ng ?a?i co? le? la? n?m 1964, n?m sa?n ph�?m cu?a ho?a si? My? Andy Warhol, nh??ng tranh in lu?a tr�n bao bi? ra ???i (Ca?c h�?p Brillo).[4]

B??t ?�?u t?? n?m 1972 ?�i khi ng???i ta no?i v�? �ti�?n phong, v�? �ngh�? thu�?t ?i?ch th??c� ho??c �ngh�? thu�?t s�?ng ?�?ng� ma? ch?a no?i v�? �ngh�? thu�?t ???ng ?a?i�. Cu?ng n?m ?o?, trong ta?c ph�?m cu?a mi?nh The De-Definition of Art (Pha?n ?i?nh nghi?a v�? Ngh�? thu�?t) nha? ph� bi?nh ngh�? thu�?t My? Harold Rosenberg[5] vi�?t: �T?? chi�?n tranh ?�?n nay, ca?c vi�?n ba?o ta?ng ngh�? thu�?t My? nga?y ca?ng tr?? n�n ti�?n phong, v�? nhi?�?u m??t chu?ng ?i tr???c ca? ba?n th�n ngh�? thu�?t trong vi�?c theo ?u�?i ca?i m??i.� �ng no?i th�m �M�?t b??c tranh ho??c m�?t b??c t???ng ???ng ?a?i la? m�?t loa?i nh�n ma?: m�?t n??a la? ch�?t li�?u ngh�? thu�?t, m�?t n??a la? l??i� �ng go?i de?-de?finition cu?a ngh�? thu�?t la? m�?t s?? th�?t thoa?t v�? y? nghi?a, no? a?nh h???ng nhi�?u ?�?n kha?i ni�?m ngh�? thu�?t cu?ng nh? kha?i ni�?m ta?c ph�?m ngh�? thu�?t: ?a?nh gi?a? th�? na?o v�? ph�?m ch�?t ngh�? thu�?t cu?a ca?c ?�?i t???ng khi kh�ng co?n nh??ng ti�u chu�?n cu?ng nh? qui pha?m ?�? ?�?i chi�?u?

Trong nh??ng n?m 1980, ca?c thi�?t ch�? li�n quan ?�?n ngh�? thu�?t (ba?o ta?ng, pho?ng tranh, ta?p chi? va? ph� bi?nh, thi? tr???ng ngh�? thu�?t va? y�u c�?u cu?a c�ng chu?ng) ?a? ??a ra nh??ng ?i?nh nghi?a cu?a mi?nh, h�?u h�?t la? kha?c nhau, v�? ngh�? thu�?t ???ng ?a?i.

Nh? ????c ?i?nh nghi?a lu?c ?o?, ngh�? thu�?t ???ng ?a?i bao g�?m ca?c tra?o l?u cu?a ngh�? thu�?t ?a?i chu?ng, chu? nghi?a hi�?n th??c m??i va? ngh�? thu�?t vide?o. Nh??ng mode (th??i th???ng), nh??ng vogue (thi?nh ha?nh), nh??ng tr???ng pha?i, nh??ng ki? thu�?t thay ?�?i h�?t s??c nhanh cho?ng ?�?n m??c g�y r�?i loa?n. Ngh�? thu�?t la? gi?? Th�? na?o la? m�?t ta?c ph�?m? M�?t s?? ki�?n co? pha?i la? m�?t ta?c ph�?m kh�ng? Ai co? quy�?n ???t t�n cho no?? Ba?n th�n ngh�? si? ?? Ca?c chu? pho?ng tranh ?? Ca?c nha? s?u t�?p ?? Ng???i qua?n li? cu�?c tri�?n la?m ?? Nha? n???c ?? Ng???i phu? tra?ch nh??ng s?? ki�?n hai n?m m�?t l�?n ??

Ng???i ta ?i ?�?n ch�? ta?o ra gia? tri? (t??c la? tr?ng ba?y trong ca?c ba?o ta?ng ho??c pho?ng tranh) nh??ng ?�? v�?t ho??c nh??ng th??c t�? thi�?u ph�?m ch�?t ngh�? thu�?t ???c thu? ma? chi? co? vi�?c s??p ???t trong thi�?t ch�? mang la?i cho ?�?i t???ng ngh�? thu�?t. Ng???i ta mu�?n ?em la?i cho chu?ng ti?nh vi?nh c??u, nh?ng th???ng la? v� i?ch. Bao gi?? cu?ng th�?, trong nh??ng th??i ki? h�?n loa?n ng???i ta kh�ng co?n di�?n ta? ca?c s?? v�?t b??ng l??i le? ro? ra?ng n??a, ma? ng???i ta la?m cho ca?c kha?i ni�?m tha?nh m�?p m??. Ng???i ta cu?ng kh�ng no?i ?i�?u gi? cho chi?nh xa?c n??a.

Trong nh??ng n?m 1990, ?�?i v??i ca?c nha? ph� bi?nh ngh�? thu�?t Arthur Danto[6], Hans Belting[7] va? Gianni Vattimo[8] (m�?t ng???i My?, m�?t ng???i ???c va? m�?t ng???i Y?) ?a? ro? ra?ng t?? nay tr?? ?i co? s?? ph�n bi�?t hoa?n toa?n gi??a ngh�? thu�?t ???ng ?a?i va? ngh�? thu�?t hi�?n ?a?i. Arthur Danto th�?m chi? co?n tuy�n ca?o �s?? k�?t thu?c cu?a ngh�? thu�?t�: va?o m�?t th??i ?a?i cu?a �chu? nghi?a ?a nguy�n s�u s??c va? lo?ng bao dung hoa?n toa?n�. ?�?i v??i �ng s?? bi�?n m�?t cu?a ca?c ti�u chi? ngh�? thu�?t la?m cho ng???i ta tin va?o m�?t s?? k�?t thu?c cu?a ngh�? thu�?t. ?�?i v??i Hans Belting L�histoire de l�art est-ell finie? (Pha?i ch?ng li?ch s?? ngh�? thu�?t ?a? k�?t thu?c?), �Ngh�? thu�?t ???ng ?a?i pha?n a?nh li?ch s?? cu?a ngh�? thu�?t ?a? bi�?t, nh?ng no? kh�ng ke?o da?i li?ch s?? na?y�

Th�?t ra c�ng vi�?c cu?a nhi�?u ngh�? si? ???ng ?a?i ?a? thoa?t ra kho?i ca?ch ph�n loa?i nghi�m ng??t tr???c ?�y. Chi? ti?nh ?�?n ti?nh t??c thi? cu?a ta?c ph�?m. Ng???i ta th�?y s?? tr�?n l�?n tri?nh di�?n, land art[9] (ngh�? thu�?t th??c ?i?a) ngh�? thu�?t y? ni�?m, va? de?mate?rialisation (phi v�?t ch�?t ho?a) ta?c ph�?m, ngh�? thu�?t ?i�?n t??, ??a nh??ng v�?t li�?u ???ng th??i, nh??ng ph??ng ti�?n th�ng tin ?a?i chu?ng m??i, s??p ???t. Trong cu�?c xo?a bo? vi? ?a?i nh??ng th�? loa?i truy�?n th�?ng, b�? ma?y t?? ph� pha?n no?, (nh??ng v?n ba?n cu?a ca?c ngh�? si?, nh??ng ba?i ph� bi?nh ngh�? thu�?t, nh??ng ti�?u lu�?n mi? ho?c) t?? nay ?�i khi tham gia va?o tha?nh m�?t ph�?n cu?a ba?n th�n ta?c ph�?m. Ngh�? si? ???ng ?a?i nh�?t la? ng???i ??a ra hi?nh a?nh s�?ng ?�?ng cu?a ba?n th�n anh ta. Chu?ng t�i xin n�u ch??ng ha?n, Marina Abramovic[10], ngao nga?n ng�?i b�n m�?t chi�?c ba?n tr???c m??t ca?c kha?n gia? cu?a cu�?c tri?nh di�?n cu?a ba? ?? New York, ?? MOMA n?m 2010.

Cu�?i th�? ki? XX chi?nh Vi�?n Ba?o ta?ng Ngh�? thu�?t Hi�?n ?a?i ?a? pha?i quy�?t ?i?nh li�?u no? se? �co? ngh�? thu�?t ???ng ?a?i, kh�ng pha?i hi�?n ?a?i, va? nh? v�?y tr?? tha?nh ba?o ta?ng Ngh�? thu�?t Hi�?n ?a?i theo nghi?a nh�?t th??i nghi�m ng??t cu?a thu�?t ng?? na?y, hay no? se? chi? chuy�n s?u t�?p loa?i ngh�? thu�?t la? hi�?n ?a?i theo quan ?i�?m phong ca?ch nh?ng kh�ng co?n la? bi�?u hi�?n cu?a th�? gi??i ???ng ?a?i n??a.�

?? Pha?p, ngh�? thu�?t ???ng ?a?i ????c h???ng l??i l??n t?? m�?t th�? ch�? chi?nh th??c cu?a nha? n???c, nh??ng DRAC (Direction re?gional des Affaire Culturelles � Vu? V?n ho?a ?i?a ph??ng cu?a B�? V?n ho?a Pha?p) 1977, va? FRAC (Fond re?gionaux d�art contemporain,- Quy? ?i?a ph??ng cho ngh�? thu�?t ???ng ?a?i) 1983, nh??ng c? quan na?y co? nhi�?m vu? mua, la?m t?ng gia? tri? va? qua?ng ba? nh??ng ta?c ph�?m ngh�? thu�?t ???ng ?a?i b??ng ti�?n nha? n???c.

Va? h�m nay Quy? qu�?c gia cho ngh�? thu�?t ???ng ?a?i ?a? thu th�?p ????c g�?n ta?m nghi?n ta?c ph�?m, do nha? n???c mua va? ???t ha?ng, cho ngh�? si? khi ?ang th??c hi�?n ta?c ph�?m, thu�?c t�?t ca? ca?c qu�?c ti?ch va? trong t�?t ca? ca?c li?nh v??c. M�?t ph�?n ba s�? ta?c ph�?m na?y ?�?n t?? ca?c ngh�? si? Pha?p.

Ngoa?i ra, ?? ca?c n???c m??i tr�?i d�?y ng???i ta cu?ng tr?? giu?p bu?ng n�? sa?ng ta?o. Nh??ng thi? tr???ng ngh�? thu�?t ?? nh??ng n???c na?y t?ng l�n theo nhi?p ?�? tr�?i d�?y cu?a t�?ng l??p gia?u co? m??i. ?a?ng chu? y? la? Trung Hoa, Nga va? Bre?sil.

Ph� pha?n ti?nh ???ng ?a?i

Co? nhi�?u l??c l???ng ?�?i l�?p v??i ti?nh ???ng ?a?i. V??i s?? chuy�n ch�? cu?a hi�?u qua? sa?n xu�?t va? ti?nh ta?m th??i. V??i vi�?c v�? l�u da?i bi? la?ng qu�n. V??i ti?nh xuy�n bi�n gi??i va? ti?nh lai c?ng ma? no? ke?o theo.

???c bi�?t trong ngh�? thu�?t d�?n d�?n hi?nh tha?nh m�?t �m??t tr�?n ch�?ng ngh�? thu�?t ???ng ?a?i� gi�?ng nh? m�?t li�n minh h�?n ta?p cu?a nh??ng ng???i theo truy�?n th�?ng, cu?a lo?ng hoa?i nh?? ngh�? thu�?t hi�?n ?a?i va? nh??ng ng???i ti�?n b�? c?m ghe?t vi�?c th�? ch�? hoa? m�?t ngh�? thu�?t chi?nh th??c m??i.

N?m 1991, t?? ta?p chi? Esprit m?? m�?t cu�?c tranh lu�?n �co? co?n nh??ng ti�u chu�?n ?�? ?a?nh gia? v�? m??t th�?m mi? kh�ng?� sau ?o? trong nh??ng t?? u?ng h�? kha?c nh? Art Press ho??c Critique, ng???i ta g�y ra m�?t cu�?c �khu?ng hoa?ng ngh�? thu�?t ???ng ?a?i� va? �ngh�? thu�?t ???ng ?a?i ch�?ng ngh�? thu�?t hi�?n ?a?i�. Trong ba?i Subversion et sbvention. Art contemporain et argumentation esthetique (L�?t ?�? va? tr?? c�?p. Ngh�? thu�?t ???ng ?a?i va? lu�?n c?? mi? ho?c), 1994, nha? li?ch s?? ngh�? thu�?t Pha?p Raine? Rochlitz[11] gia?i thi?ch r??ng �kha?c v??i ngh�? thu�?t hi�?n ?a?i c�? ?i�?n, ngh�? thu�?t ???ng ?a?i, m??c du? la? ph??ng ti�?n ph� tr??ng, h�?u nh? lu�n lu�n g�y th�?t vo?ng.� M�?t loa?t h�?i nghi? v�? chu? ?�? �???t v�?n ?�? ngh�? thu�?t ???ng ?a?i� ????c t�? ch??c ?? pho?ng tranh Jeu de paume (Paris) t?? tha?ng Chi?n 1992 ?�?n tha?ng Ba 1993 nghe tra? l??i v�? ca?c h�? s? ki�?n t?? ta?p chi? Esprit. Tham gia v??i t? ca?ch ng???i ba?o ch??a cho ngh�? thu�?t ???ng ?a?i, Raine? Rochlitz, George Didi Huberman[12] va? Catherine Millet[13] ?a? kh�ng ta?o ????c lu�?n c?? ???a tr�n nh??ng d�?n ch??ng co? s??c thuy�?t phu?c. Ho? kh�ng th�? n�u l�n m�?t ta?c ph�?m ?�?y tham vo?ng na?o co? kha? n?ng thoa?t kho?i s?? c�u thu?c cu?a th�? ch�?, cu?a truy�?n th�ng va? thi? tr???ng cu?a h�? th�?ng. Va? ch?ng ?�y la? ?i�?u ma? Catherine Millet ?a? nh�?n bi�?t khi ba? vi�?t � �?o? chi? la? m�?t b???c kh??i ?�?u, ngh�? thu�?t ti�?p tu?c.�

N?m 1996 m�?t ba?i ba?o cu?a nha? xa? h�?i ho?c Jean Baudrillard Le complot de l�art (�m m?u cu?a ngh�? thu�?t) xu�?t hi�?n tr�n t?? Libe?ration (Gia?i pho?ng) ?a? ch�m ngo?i n�?: �ng gia?i thi?ch r??ng �m m?u cu?a ngh�? thu�?t la? �s?? ti�?p tay bi? �?n va? nhu?c nha?� cu?a nha? ngh�? si? mi?a mai va? v� si? v??i �nh??ng ?a?m ?�ng bi? m� ho??c va? hoa?i nghi�. Baudrillard t�? ca?o ti?nh hai m??t cu?a th?? ngh�? thu�?t kh�ng chi? thi?ch h??p v??i hi�?n th??c t�?m th???ng nh�?t, s?? te? nha?t, ra?c r???i, dung tu?c, nh?ng nh??ng hi?nh th??c va? phong ca?ch cu?a qua? kh?? ma? no? s?? du?ng ?�? chuy�?n sang h???ng v� ha?n cu?ng trong m�?t n�?n sa?n xu�?t t�?m th???ng: �T�?t ca? ti?nh hai m??t cu?a ngh�? thu�?t ???ng ?a?i la? ?? ?o?, ?o?i ho?i ca?i v� vi?, v� nghi?a, v?? v�?n, nh??m va?o ca?i v� vi? ma? ng???i ta ?a? v??t bo?, nh??m va?o ca?i v?? v�?n ma? ng???i ta ?a? coi la? v� nghi?a.�

Nha? ph� bi?nh ngh�? thu�?t Philippe Dagen thi? gia?i thi?ch ng???c la?i, trong La haine de l�art (S?? c?m thu? cu?a ngh�? thu�?t), 1997, r??ng s?? v??t bo? ngh�? thu�?t ???ng ?a?i pha?i qui cho c?n b�?nh kinh ni�n �ch�?ng chu? nghi?a hi�?n ?a?i� ma? n???c Pha?p m??c pha?i t?? ?�?u th�? ki? XX. Trong m�?t cu�?c h�?i tha?o ????c t�? ch??c tha?ng T? n?m 1997 ta?i tr???ng Cao ???ng My? thu�?t qu�?c gia ?? Paris, v??i chu? ?�?: �Ngh�? thu�?t ???ng ?a?i: tr�?t t?? va? h�?n loa?n� d???i s?? ba?o tr?? cu?a B�? tr???ng V?n ho?a, nha? tri�?t ho?c My? Arthur Danto pha?i can thi�?p giu?p hoa? gia?i gi??a nh??ng ng???i Pha?p. �Cu�?c tha?o lu�?n cho ?�?n lu?c �?y gi??i ha?n trong m�?t loa?t nh??ng trao ?�?i y? ki�?n s�i n�?i cu?a ca?c ba?o, ta?p chi? leo thang tha?nh m�?t cu�?c tranh ca?i c�ng khai ?? tr???ng Cao ???ng My? thu�?t Paris. Nh??ng ng???i tham gia co? quan ?i�?m kha?c nhau, m�?i ng???i bi�?n h�? cho ca?ch nhi?n s?? v�?t cu?a mi?nh tr???c m�?t ?a?m ?�ng g�?n m�?t nghi?n ng???i h�?t s??c v� ki? lu�?t, no? nh�?n chi?m nh??ng ba?i pha?t bi�?u d???i ti�?ng h� �nazi,� �pha?t xi?t� va? nh??ng ng???i kha?c ch??i b??i cu?ng m�?t ki�?u nh? v�?y. (The Madona of the Future: Essays in a Pluralistic Art World (Madona cu?a T??ng lai: nh??ng th?? tha?ch trong m�?t Th�? gi??i Ngh�? thu�?t ?a nguy�n�) 2000.

Trong danh mu?c li? lu�?n cu?a Salon ?�?c l�?p, n?m 1999, ng???i chu? tri? salon, �ng Jean Monneret, ?a? pha?n ?�?i a?nh h???ng cu?a Nha? n???c trong vi�?c cho?n nh??ng ta?c ph�?m n�?i ti�?ng coi nh? �???ng ?a?i.� �T�?t ca? ca?c ngh�? si? co?n ?ang s�?ng la?m tha?nh ngh�? thu�?t ???ng ?a?i. ?o? la? nh??ng ngh�? si? ?ang la?m ngh�? thu�?t. T�?t ca? mo?i ngh�? si?. T?? do! Th�? ma?, Nha? n???c mu�?n cho c�ng chu?ng tin r??ng chi? co? m�?t ngh�? thu�?t x??ng ?a?ng ????c quan t�m, ngh�? thu�?t go?i la? �???ng ?a?i�, t??c la? ngh�? thu�?t cu?a Nha? n???c [….] Trong th??c t�?, ngh�? thu�?t cu?a Nha? n???c m???n m�?t con ????ng duy nh�?t tra?nh xa m�?t ca?ch ?�?c ?oa?n ngh�? thu�?t cu?a ca?c ngh�? si? ?u tu? nh�?t cu?a ca?c salon li?ch s??. N�?n d�n chu? ?o?i ho?i r??ng nha? n???c, lo ?�?n ?�?ng ti�?n thu�? cu?a d�n, thi? pha?i ti?nh ?�?n hi�?n th??c ???ng ?a?i trong toa?n b�? ti?nh ?a da?ng cu?a no?, kh�ng tr?? ngoa?i l�? na?o.�

Tha?ng chi?n n?m 2011, Daniel Buren[14], trong ta?p chi? l��il (M??t) ??a ra m�?t ph� bi?nh co?n c??c ?oan h?n: �S??c kho?e qua?i di? ma? ng???i ta ga?n [cho ngh�? thu�?t ???ng ?a?i]� hai n?m m�?t l�?n tr�n toa?n th�? gi??i, nh??ng h�?i ch?? ?? t�?t ca? ca?c ch�? ngo??t va? nh??ng pho?ng ba?n� la? m�?t trong nh??ng khi?a ca?nh kha? ng???c ???i cu?a m�?t li?nh v??c ma?, tr�n bi?nh di�?n t? t???ng, ?ang tr�n b?? v??c pha? sa?n. ?�y kh�ng co?n la? m�?t th??i ?i�?m li?ch s?? n??a, ma? la? ca?i l�?i ?n x�?i ?? thi?…�???ng ?a?i� la? m�?t thu�?t ng?? ?a? hoa?n toa?n h�?t y? nghi?a, nh?ng no? la? m�?t trong nh??ng kha?m pha? co? hi�?u n?ng cao h?n bao gi?? h�?t ?�? la?m ti�u ma t?? trong tr??ng t�?t ca? nh??ng gi? la? m??i va? co? th�? g�y l�?n x�?n ma? m�?t ngh�? si? co? th�? tri?nh ba?y du? chi? chu?t it .

L??i ph� bi?nh khu?ng khi�?p nh�?t v�? ngh�? thu�?t ???ng ?a?i cu?ng khi�u khi?ch ba?n th�n ca?c ngh�? si?, ???c bi�?t ?? My?. Nh? ke? pha? bi?nh Hennessy Youngman[15] ?? New York, la? ng???i trong nh??ng vide?o Art Thoughtz cu?a mi?nh ?a? bo?c tr�?n t�?t ca? nh??ng tro? l??a ?a?o cu?a ngh�? thu�?t hi�?n ?a?i. Phim cu?a �ng v??a la? nh??ng ta?c ph�?m ngh�? thu�?t v??a la? nh??ng ba?n gia?i tri?nh ?�?y t? li�?u, nh??ng gia?i k�?t c�?u t??c c???i cu?a t�?t ca? nh??ng li? thuy�?t mi? mi�?u cu?a h�?u hi�?n ?a?i va? ???ng ?a?i.

Cu�?i th�? ki? XX v??i s?? tr?? la?i ???c th??ng cu?a ti?nh Hi�?n ?a?i cu?a Li? tri?, ti?nh ???ng ?a?i va? h�?u hi�?n ?a?i ho?a tan trong v� s�? nh??ng ?i?nh nghi?a cu?a chu?ng. Ng???i ta no?i v�? me?tamodernisme -�si�u hi?�?n ?a?i� , v�? apre?s postmodernisme – �sau h�?u hi�?n ?a?i� v�? digimodernisme – �hi�?n ?a?i s�? ho?a� hay v�? pseudomodernisme � �gia? hi�?n ?a?i�. Th�?t ra, ?? ?�y m�?i ng???i c?? vi�?c hi�?u theo ca?ch cu?a mi?nh. ?�?i v??i Peter Slotedijk[16], ca?i h�?u hi�?n ?a?i ?a? trong th�u to?m trong ca?i ???ng ?a?i. Critique de la raison cynique, 1983 (Ph� pha?n li? tri? v� si?). ?�?i v??i Jean Fran�ois Lyotard[17], ti?nh h�?u hi�?n ?a?i la? s?? hoa?n thi�?n ti?nh hi�?n ?a?i trong m�?t cu�?c ca? nh�n hoa? c�?p t�?c. ?�?i v??i Anthony Giddena[18], Les conse?quences de la modernite?, 1994 (Nh??ng h�?u qua? cu?a ti?nh hi�?n ?a?i) tr�?t t?? h�?u hi�?n ?a?i se? la? vi�?c �?�?y ti?nh hi�?n ?a?i ?�?n c??c ?oan�, chi? ????c hi?nh dung ?? qui m� toa?n c�?u, ???c tr?ng b??i m�?t �post pe?nurie� (sau thi�?u th�?n) ti?nh ?�?n s?? khan hi�?m ca?c ngu�?n ta?i nguy�n thi�n nhi�n trong m�?t th�? gi??i ma? chi�?n tranh se? tr?? tha?nh b�?t kha?. ?�?i v??i Alain Touraine[19], h�?u hi�?n ?a?i la? ca?i ???ng ?a?i ta?ch kho?i v?n ho?a va? ti�?n b�?, trong m�?t th�? gi??i se? kh�ng co?n bi? chi ph�?i b??i Ph??ng T�y n??a, va? trong ?o? v� s�? nh??ng n�?n v?n ho?a thi�?u s�? cu?ng chung s�?ng. ?�?i v??i t???ng Rupert Smith[20], ca?c n???c �h�?u hi�?n ?a?i� la? nh??ng n???c c??i m??, gia?u co?, nh?ng kh�ng co? m�?t c�?u tru?c chi?nh tri? ro? ra?ng trong khi ca?c n???c �ti�?n hi�?n ?a?i� la? nh??ng n???c nghe?o, ch�?m pha?t tri�?n, co?n ca?c n???c �hi�?n ?a?i� la? nh??ng n???c c�ng nghi�?p ho?a v??i qui t??c pha?p lu�?t r�?t minh ba?ch. ?�?i v??i Gilles Lipovetsky[21], Les Temps hypermodernes, 2004 (Nh??ng th??i ki? si�u hi�?n ?a?i) h�?u hi�?n ?a?i chi? s?? lung lay n�?n ta?ng cu?a li? ti?nh, s?? th�?t ba?i cu?a nh??ng h�? t? t???ng l??n trong Li?ch s??, va? s?? bu?ng n�? qua? tri?nh ca? nh�n ho?a cu?a ca?c xa? h�?i chu?ng ta. ?�?i v??i Francis Fukuyama[22], ti?nh h�?u hi�?n ?a?i va? ti?nh ???ng ?a?i phu? h??p v??i s?? k�?t thu?c cu?a Li?ch s?? b??i s?? ph�? c�?p n�?n d�n chu? thi? tr???ng, ???t d�?u ch�?m h�?t cho cu�?c xung ?�?t y? h�?. ?�?i v??i Osamu Nishitani[23], Repenser la fin de l�Histoire � la modernite? et l�histoire (Suy nghi? la?i v�? s?? k�?t thu?c cu?a Li?ch s?? – ti?nh h�?u hi�?n ?a?i va? li?ch s??) li? t???ng cu?a th�? gi??i ???ng ?a?i la? m�?t ?�?t n???c kh�ng co? li?ch s??, nga?y h�m nay hi�?n th�n la? Hoa Ky?. Cu�?i cu?ng, gia?o hoa?ng Jean Paul II, trong th�ng ca?o Fides et Ratio (???c tin va? Li? tri?) n?m 1998 chi?nh nga?i cu?ng du?ng t?? �h�?u hi�?n ?a?i� ?�? chi? va? l�n a?n chu? nghi?a t??ng ?�?i cu?a ca?c gia? tri?, chu? nghi?a hoa?i nghi ?�?i m??t v??i li? tri?, va? s?? phu? nh�?n mo?i ch�n li? cu?a con ng???i hay th�?n tha?nh.

N?m 2011 ta?i Ba?o ta?ng Victoria va? Albert, London, tri�?n la?m Postmodernism � Style and Subversion 1970-1990 (Chu? nghi?a h�?u hi�?n ?a?i � Phong ca?ch va? L�?t ?�? 1970-1990) tri?nh ba?y chu? nghi?a h�?u hi�?n ?a?i nh? m�?t tra?o l?u li?ch s?? ?a? k�?t thu?c, ?a? nh???ng ch�? cho ti?nh ???ng ?a?i.

Va? b�y gi??? T?? nh??ng gi? ?i tr???c li�?u co? th�? suy ra ca?i gi? se? la? ti?nh hi�?n ?a?i trong t??ng lai kh�ng? Va? li�?u chu?ng ta co? th�? hi?nh dung m�?t pha?c tha?o cu?a ca?i se? la? ti?nh hi�?n ?a?i va?o n?m 2030? T??c la? ca?i ca?ch ma? va?o n?m ?o?, ng???i ta se? suy nghi?, se? chu�?n bi? cho n?m 2060 va? xa h?n n??a.

[1] Manzoni (Piero, 1933-1963) ngh�? si? Y?, n�?i ti�?ng v�? tha?i ?�? mi?a mai ?�?i v??i ngh�? thu�?t ti�?n phong.

[2] L�? ti�u ho?a, sinh sa?n va? ba?i ti�?t..?? ?�?ng v�?t.

[3] Delvoye (Wim, sinh 1965 ta?i Wervik, T�y Flandre, Bi? ) ngh�? si? �y? ni�?m m??i�, s�?ng va? la?m vi�?c tai? Brighton, Anh

[4] Warhol (Andy 1928-1987) ngh�? si? My?, d�?n ?�?u phong tra?o ngh�? thu�?t thi? gia?c co? t�n go?i �pop art� (Ngh�? thu�?t ?a?i chu?ng). N?m 1964 �nh??ng h�?p xa? pho?ng Brillo� cu?a �ng ????c g??i tr?ng ba?y ?? ba?o ta?ng My? thu�?t Canada.

[5] Rosenberg(Harold, 1906-1978) nha? v?n, nha? gia?o du?c, nha? tri�?t ho?c, nha? ph� bi?nh ngh�? thu�?t My?.

[6] Danto (Arthur, 1924-2013) nha? tri�?t ho?c, nha? ph� bi?nh ngh�? thu�?t My?.

[7] Belting (Hans, sinh 1935) nha? li?ch s?? ngh�? thu�?t ???c, nha? li? lu�?n ngh�? thu�?t v�? th??i Trung C�? va? Phu?c h?ng.

[8] Vattimo (Gianni, sinh1936) tri�?t gia, chi?nh tri? gia Y?.

[9] Land art, earthworks (do Robert Smithson ???t t�n): m�?t tra?o l?u ngh�? thu�?t trong ?o? ta?c ph�?m va? phong ca?nh b�n ngoa?i g??n bo? ch??t che? v??i nhau; m�?t hi?nh th??c ngh�? thu�?t ????c ta?o ra trong thi�n nhi�n, du?ng ca?c v�?t li�?u t?? nh? ?�?t, ?a?, th�n c�y, ca?nh la?, ca?t, n???c, ??a va?o ca? xi m?ng, nh??a ????ng, kim loa?i va? khoa?ng v�?t; du?ng ca?c ph??ng ti�?n san u?i v.v.. Ca?c ta?c ph�?m ?i�u kh??c kh�ng pha?i ????c ???t trong phong ca?nh, ng???c la?i, phong ca?nh la? ph??ng ti�?n ?�? ta?o ra chu?ng. Ta?c ph�?m th???ng ?? ngoa?i tr??i, xa khu d�n c?, m??c cho thi�n nhi�n la?m thay ?�?i va? h? ha?i, va? ????c vide?o ghi la?i.

[10] Abramovic (Marina, Sinh n?m 1946), n?? ngh�? si? tri?nh di�?n Serbi.

[11] Rochlitz (Raine?, 1946-2002) di?ch gia?, nha? li?ch s?? ngh�? thu�?t Pha?p.

[12] Huberman (George Didi, sinh 1953) nha? tri�?t ho?c, nha? li?ch s?? ngh�? thu�?t Pha?p.

[13] Millet (Catherine, sinh 1948) nha? v?n, nha? ph� bi?nh ngh�? thu�?t Pha?p, sa?ng l�?p va? bi�n t�?p ta?p chi? Art Press, chuy�n v�? ngh�? thu�?t hi�?n ?a?i va? ???ng ?a?i

[14] Buren (Daniel, sinh 1938) ngh�? si? y? ni�?m Pha?p.

[15] Hennessy Youngman la? m�?t nh�n v�?t do Jayson Musson (m�?t ngh�? si? hi�?n ?ang s�?ng ?? Brooklyn, New York) sa?ng ta?o ra va? bi�?u di�?n. Youngman xu�?t hi�?n trong loa?t video co? t�n la? �Art Thoughtz� tr�n ma?ng internet, th???ng ?o?ng vai m�?t nha? ph� bi?nh ngh�? thu�?t hay v?n ho?a, khi no?i v�? nh??ng ?�? ta?i li�n quan ?�?n ngh�? thu�?t, chu?ng t�?c, gi??i, v?n ho?a ?a?i chu?ng

[16] Slotedijk (Peter, sinh 1947) tri�?t gia va? nha? li? lu�?n v?n ho?a ???c.

[17] Lyotard (Jean Fran�ois 1924-1998) nha? tri�?t ho?c, xa? h�?i ho?c va? li? lu�?n v?n ho?c Pha?p.

[18] Giddena (Anthony, sinh 1938) nha? xa? h�?i ho?c ng???i Anh, n�?i ti�?ng v??i quan ?i�?m c�?u tru?c va? chi?nh th�? lu�?n trong xa? h�?i ho?c.

[19] Touraine (Alain, sinh 1925) nha? xa? h�?i ho?c ng???i Pha?p, ng???i ??a ra thu�?t ng?? �xa? h�?i h�?u c�ng nghi�?p�

[20] Smith (Rupert, 1943) t???ng Anh, Pho? T? l�?nh Li�n qu�n ch�u �u.

[21] Lipovetsky (Gilles, sinh 1944) nha? tri�?t ho?c, nha? v?n, nha? xa? h�?i ho?c Pha?p.

[22] Fukuyama (Francis, sinh 1952) nha? khoa ho?c chi?nh tri?, nha? kinh t�? chi?nh tri? My?, ta?c gia? S?? K�?t thu?c cu?a Li?ch s??.

[23] Nishitani (Osamu, sinh 1950) tri�?t gia Nh�?t.