Th?y Khuê
Nh?ng sách biên kh?o v?n h?c xu?t b?n ? trong n??c sau 1975, th??ng không nh?c ??n n?n v?n h?c Mi?n Nam t? 1954 ??n 1975, mà thay vào ?ó là n?n “V?n h?c gi?i phóng Mi?n Nam”.
V?n h?c “gi?i phóng” g?m nh?ng ai? Ph?m V?n S?, tác gi? cu?n V?n h?c gi?i phóng Mi?n Nam (nxb ??i h?c và Trung h?c chuyên nghi?p, Hà N?i, 1975) kê khai r?t nhi?u tên tu?i, nh?ng ??c lên thì ng??i dân Mi?n Nam không bi?t h? là ai nh? Hu?nh Minh Siêng, Tr?n Hi?u Minh, H??ng Tri?u, Nguy?n Trung Thành, Bùi ??c Ái, v.v. N?u nói tên th?c c?a h? ra thì h?u nh? m?i ng??i ??u bi?t vì ?ó là nh?ng nhân v?t r?t n?i ti?ng: Hu?nh Minh Siêng chính là L?u H?u Ph??c, Tr?n Hi?u Minh là Nguy?n V?n B?ng, H??ng Tri?u hay Hi?u Tr??ng là Tr?n B?ch ??ng, Nguy?n Trung Thành là bi?t hi?u c?a Nguyên Ng?c, Bùi ??c Ái là Anh ??c, v.v. Trên th?c t?, nh?ng ng??i xu?t hi?n th??ng xuyên trên v?n ?àn Mi?n Nam lúc ?ó ch? có L? Ph??ng, ch? tr??ng t? Tin V?n và V? H?nh, m?t trong nh?ng cây bút chính c?a t?p chí Bách Khoa, có khuynh h??ng chính tr? ??i l?p v?i Võ Phi?n.
Nh?ng d?n d?n, nh? c? g?ng c?a m?t s? nhà nghiên c?u và nhà xu?t b?n có tâm huy?t, v?n ?? V?n h?c Mi?n Nam, ?ã ít nhi?u ???c ??t ra. M?t s? sách xu?t b?n ? Mi?n Nam tr??c 1975 ?ã ???c in l?i, và càng ngày, càng có m?t ?òi h?i, mu?n tìm hi?u và ph?c h?i l?i n?n v?n h?c ?ích th?c này. Ngoài ra tên tu?i và tác ph?m c?a nh?ng nhà v?n n?i ti?ng ? trong Nam nh? Bình Nguyên L?c, Võ Phi?n, Mai Th?o, Thanh Tâm Tuy?n, D??ng Nghi?m M?u, v.v. ?ã xu?t hi?n khá nhi?u trên các m?ng l??i ?i?n t?, T? ?i?n v?n h?c b? m?i, c?ng ???c phép in m?t s? m?c t? v? Bình Nguyên L?c, Nguyên Sa, D??ng Nghi?m M?u, Cung Tr?m T??ng, Bùi Giáng, v.v. Nh?ng các tác ph?m c?a v?n h?c Mi?n Nam, ??i v?i m?t s? ?ông ng??i ??c trong n??c v?n còn xa l?, tr? vài tr??ng h?p ??c bi?t nh? ti?u thuy?t c?a H? Bi?u Chánh, Bình Nguyên L?c… ???c in l?i, và m?t vài tác ph?m c?a D??ng Nghi?m M?u c?ng ?ã xu?t hi?n nh?ng n?m g?n ?ây. L?i có ngay s? ph?n h?i: V? H?nh ?ã vi?t bài c?c l?c ph?n ??i s? ph? bi?n các tác ph?m “??c h?i” c?a D??ng Nghi?m M?u. Nh? th?, nhi?u th?p niên sau ngày th?ng nh?t ??t n??c, vi?c in l?i nh?ng tác ph?m c?a nhà v?n Mi?n Nam v?n còn nhi?u c?n l?c.
Nh?ng ??c gi? trong n??c c?ng có th? bi?t qua n?i dung (dù ?ã b? xuyên t?c ít nhi?u) và s? l??ng v?n hoá ph?m qu?c c?m ?y, nh? hai b? sách th?i danh, m?t c?a Lê ?ình K?, t?a ??: Nhìn l?i t? t??ng v?n ngh? th?i M? Ngu?, (nxb Thành Ph? H? Chí Minh, 1987), và V?n hoá v?n ngh? Nam Vi?t Nam 1954-1975 c?a Tr?n Tr?ng ??ng ?àn (nxb Thông tin, Hà N?i, 1993).
Cu?n sách c?a Lê ?ình K? ???c vi?t v?i ch? ?ích “l?t tr?n b? m?t c?a n?n v?n hoá M? Ng?y” t??ng t? nh? tr??ng h?p ?? ??c Hi?u vi?t cu?n “Phê phán v?n h?c hi?n sinh ch? nghiã” (nxb V?n h?c Hà N?i, 1978). ?i?m chung c?a hai cu?n sách này là trình bày, phân tích, và ?? phá ??i t??ng gi?i thi?u; nh?ng v? sau, c? hai tác gi? ??u g?t chúng ra kh?i danh sách nh?ng tác ph?m c?a mình. Trong câu chuy?n riêng v?i chúng tôi n?m 1993, nhà phê bình ?? ??c Hi?u không mu?n nh?c ??n cu?n Phê phán v?n h?c hi?n sinh ch? nghiã. Nhà nghiên c?u Lê ?ình K? c?ng không ??a cu?n Nhìn l?i t? t??ng v?n ngh? th?i M? Ngu? vào ph?n tác ph?m ?ã in c?a mình, trong các b? Nhà v?n Vi?t Nam hi?n ??i và T? ?i?n v?n h?c. Có th? nói ?ó là m?t s? t? ch?i tác ph?m r?t ??c bi?t, không do l?nh trên mà phát xu?t t? l??ng tâm ng??i trí th?c.
Tr? v? v?i cu?n sách c?a Lê ?ình K?, tuy ???c vi?t v?i m?c ?ích tri?t h? n?n v?n h?c “M? Ngu?”, nh?ng nó v?n hé m? cho th?y tâm lý tác gi?: Ông ?ã ??c khá k? m?t s? sách c?a V?n h?c Mi?n Nam, nh?ng trích ?o?n mà ông ??a ra, t??ng ??i tiêu bi?u trung thành cho t?ng tác gi?, k? c? khi trích d?n Ngô ?ình Di?m. Ngoài ra, Lê ?ình K? dành m?t ph?n l?n cho m?ng tri?t h?c, ??c bi?t v? Nguy?n V?n Trung và tri?t h?c hi?n sinh, t?t nhiên c?ng ?? “?? phá”, nh?ng d??ng nh? chính ông c?ng mu?n gi?i thi?u m?ng t? t??ng này v?i ??c gi?, t??ng t? nh? tr??ng h?p ?oàn Gi?i trích d?n Phan Khôi ?? gi?i thi?u nh?ng tác ph?m cu?i cùng c?a Phan Khôi trong ?ó có truy?n N?ng Chi?u mà ngày nay không còn d?u v?t.
Tr?n Tr?ng ??ng ?àn trong cu?n V?n hoá v?n ngh? Nam Vi?t Nam 1954-1975, không có ???c t?m lòng c?a Lê ?ình K?, tuy cùng ch? ?ích. Chính nh? b?n li?t kê ? cu?i sách mà sau này, nh?ng ng??i nghiên c?u có th? tìm l?i ???c toàn b? tên sách và tên tác gi? c?a n?n v?n h?c Mi?n Nam; nh?t là ph?n b? c?m l?u hành, trong ?ó có r?t nhi?u tác gi? và tác ph?m ch? y?u.
Nh?ng tác gi? vi?t v? V?n h?c Mi?n Nam
Sau 1975, cu?n sách ??u tiên có nh?ng ghi nh?n ?úng ??n v? sinh ho?t v?n h?c Mi?n Nam là cu?n h?i ký ??i vi?t v?n c?a tôi do Nguy?n Hi?n Lê (vi?t t?i Long Xuyên n?m 1980) và nhà xu?t b?n V?n Ngh? in n?m 1986, t?i Cali. ?ây c?ng là tác ph?m ra m?t c?a nhà xu?t b?n V?n Ngh?, do th?y T? M?n Võ Th?ng Ti?t ?i?u hành, trong nhi?u n?m, ?ã có công in l?i nh?ng tác ph?m c?a Nguy?n Hi?n Lê, Võ Phi?n và gi?i thi?u nh?ng tác gi? m?i t?i h?i ngo?i. H?i ký c?a Nguy?n Hi?n Lê ch? y?u vi?t v? ??i v?n, cách làm vi?c, cách ??c và d?ch c?a ông; ch? có m?t ch??ng ng?n dành cho sinh ho?t báo chí trong Nam, nh?ng nó ?ã cho chúng ta ?n t??ng ??u tiên v? không khí v?n h?c Mi?n Nam, nh?t là nh?ng nh?n xét c?a ông v? t? Bách Khoa, mà ông là m?t trong nh?ng ng??i c?ng tác chính. Sau này, nh?ng tác gi? khác, th??ng l?y l?i nh?n ??nh c?a Nguy?n Hi?n Lê, thêm b?t chút ??nh, ?ôi khi gây tranh lu?n, nh?ng t?u trung nh?ng ý ki?n c?a Nguy?n Hi?n Lê v? Bách Khoa trên c? b?n v?n là trung th?c.
Ti?p ??n Võ Phi?n cho in cu?n V?n h?c Mi?n Nam t?ng quan (V?n Ngh?, Cali, 1986) v?i m?c ?ích khôi ph?c l?i th?c tr?ng v?n h?c Mi?n Nam, m?t n?n v?n h?c “?ang b? tiêu h?y“. Tác ph?m ?ã ???c ?ón nh?n n?ng nhi?t t?i h?i ngo?i khi m?i ra ??i. M??i ba n?m sau, Võ Phi?n hoàn t?t b? V?n h?c Mi?n Nam g?m 7 t?p, k? c? t?p T?ng quan (V?n Ngh?, 1999), 3229 trang, ?ánh s? t? cu?n T?ng quan ??u tiên.
B? V?n h?c Mi?n Nam c?a Võ Phi?n là m?t tuy?n t?p, có tham v?ng k?t h?p hai l?i trình bày c?a V? Ng?c Phan trong Nhà v?n hi?n ??i và Hoài Thanh trong Thi nhân Vi?t nam, t?c là v?a gi?i thi?u tác gi? (qua l?i Võ Phi?n) v?a in kèm tác ph?m tiêu bi?u c?a h?, do ?ó có b? d?y. V? cu?n T?ng quan, trong ch? riêng t?, Mai Th?o sinh th?i ?ã có ý phàn nàn v? nh?ng phán ?oán thiên l?ch trong sách, nh?ng ông không phát bi?u công khai. Nh?ng sau khi Võ Phi?n hoàn t?t b? V?n h?c Mi?n Nam, nhi?u ng??i khác lên ti?ng ph?n ??i cách phê bình c?a Võ Phi?n trong b? V?n h?c Mi?n Nam, nh?t là v? V? Kh?c Khoan, Mai Th?o, Bình Nguyên L?c…, ??c bi?t nh?ng ng??i cùng th?i v?i ông nh? Viên Linh trong bài “Tr?m n?m thân th?” vi?t v? V? Kh?c Khoan, Kh?i Hành s? 47, tháng 9/2000; Nguy?n V?n Trung trong bài “H??ng v? Mi?n Nam Vi?t Nam”, Kh?i Hành s? 92, tháng 6/2004 và bài M?c ?? tr? l?i ph?ng v?n c?a Nguy?n Tà Cúc trong Kh?i Hành s? 98 tháng 11/2004.
Cu?n V?n h?c Mi?n Nam t?ng quan c?a Võ Phi?n ra ??i ?úng lúc ng??i di t?n ?ang bàng hoàng tr??c cu?c ??i ??i, ph?n n? tr??c nh?ng tin v? c?i t?o, ?au ??n v? chuy?n thuy?n nhân, ph?n u?t v? vi?c ??t sách ? quê nhà, nên nó ?ã ?áp ?ng ?úng nhu c?u c?a ng??i ??c di t?n. Nh?ng nhi?u n?m sau, c?c di?n chính tr? và v?n ngh? ?ã thay ??i, ??c gi? ?òi h?i m?t s? nghiên c?u có t?m chuyên môn h?n, b? V?n h?c Mi?n Nam không còn th? ??ng ??c tôn n?a, nó gây ra m?t s? v?n ?? tranh lu?n.
?i?m th? nh?t, Võ Phi?n là nhà v?n tên tu?i nh?ng ông không chuyên v? phê bình, l?i ôm ??m thêm c? vi?c vi?t v?n h?c s?, m?t tr?ng trách ?òi h?i tinh th?n làm vi?c có h? th?ng, khách quan và khoa h?c. ?? gi? ???c s? phán ?oán không thiên v?, ng??i vi?t v?n h?c s? và phê bình th??ng ph?i ??ng ngoài môi tr??ng sáng tác; nh?ng Võ Phi?n l?i là ng??i sáng tác, vì th? thái ?? c?a ông ??i v?i nh?ng nhà v?n “cùng vai v?” ?ã không ???c sòng ph?ng, khi?n ng??i ??c có th? hi?u là ông c? tình “dìm” Bình Nguyên L?c, Mai Th?o, V? Kh?c Khoan… nh?ng tác gi? có th? “c?nh tranh” v?i ông v? “ngôi th?” trên v?n ?àn.
?i?m th? nhì, cu?n V?n h?c Mi?n Nam t?ng quan, Võ Phi?n vi?t trong t? th? m?t nhà v?n ch?ng C?ng, th?i v?t th??ng 30/4 còn nóng; tuy ông ?ã c? g?ng gi? kho?ng cách v?i chính tr?, nh?ng tác ph?m c?a ông ?ôi ch? v?n b? gi?i h?n vì l?p tr??ng c?a tác gi?. Tác ph?m l?i vi?t theo l?i t?p và phi?m lu?n, nhi?u ch? phóng bút, pha trò có duyên, ??c nh? m?t cu?n tùy bút, phi?m lu?n r?t thú v?, h?p d?n; nh?ng n?u s? d?ng nh? m?t cu?n nghiên c?u v?n h?c, thì nh??c ?i?m chung là không m?y h? th?ng, r??m rà, ng?u h?ng, nhi?u ?i?u ?ã vi?t r?i, l?i quay tr? l?i; nh?ng thông tin chính xác b? l?n trong nh?ng nh?n ??nh không chính xác, ?ôi khi gi?u c?t, tùy ti?n. Cái m?a mai thâm thúy là s? tr??ng c?a Võ Phi?n trong tùy bút, tr? thành s? ?o?n trong lãnh v?c nh?n ??nh v?n h?c.
Tuy v?y, cu?n V?n h?c Mi?n Nam t?ng quan c?a Võ Phi?n v?n là m?t tác ph?m c?n thi?t, nó ?ã ???c vi?t ra s?m nh?t trong hoàn c?nh l?u vong, và c?ng là m?t t? li?u v?n h?c vi?t v? th?i k? 1954-1975, ? Mi?n Nam, xu?t hi?n s?m nh?t sau chi?n tranh. B?i vì, trong su?t th?i k? c?c th?nh c?a sách báo ? Mi?n Nam, ch?a có tác gi? nào l?u tâm ??n vi?c ghi l?i l?ch s? v?n h?c c?a th?i k? này. Cho nên có th? nói ?ây là cu?n sách ??u tiên vi?t v? sinh ho?t v?n h?c ? Mi?n Nam trong giai ?o?n 1954-1975, t??ng ??i khá ??y ??.
Ngoài b? sách c?a Võ Phi?n, còn có nh?ng ngu?n t? li?u khác, nh? báo Kh?i Hành c?a Viên Linh xu?t b?n t?i California. Trên Kh?i Hành, t? 1996 tr? ?i, có nh?ng s? ??c bi?t v? nhà v?n Mi?n Nam, v?i nh?ng t? li?u t?t; ?áng chú ý là nh?ng t? li?u g?c, ??c bi?t v? nhóm Giao ?i?m, do chính nh?ng ng??i trong cu?c vi?t ra, và chính Viên Linh c?ng vi?t nh?ng chân dung v?n h?c giá tr?.
B? h?i ký c?a Nguy?n V?n Trung t?a ?? Nhìn l?i nh?ng ch?ng ???ng ?ã qua, còn d??i d?ng photocopie, (m?t vài bài ???c trích ??ng trên báo V?n H?c, California (các s? 174 ra tháng 10/ 2000 và 179, 180, 183, ra tháng 3; 4; và 7 n?m 2001) và trên báo Kh?i Hành (s? 92, tháng 6/2004). Trong t?p h?i ký ?? s? này, ngoài ph?n vi?t và nh?n ??nh c?a tác gi? v? cu?c ??i c?m bút c?a mình, còn có nhi?u t? li?u chính tr?, xã h?i, và tôn giáo, v? Mi?n Nam.
Cu?n Chân dung m??i l?m nhà v?n nhà th? Vi?t Nam c?a Mai Th?o (V?n Khoa, Cali, 1985), v?i l?i vi?t tình c?m và ch? quan, v?n cho chúng ta nh?ng thông tin v?n h?c ?áng quý.
Ngoài ra còn ph?i k? thêm nh?ng t?p h?i ký khác, nh? h?i ký Hu?nh V?n Lang, ch? nhi?m sáng l?p Bách Khoa; h?i ký M?c Thu, M?c ?? (n?u ?ã xu?t b?n), là nh?ng nhà v?n B?c di c? tiên phong trong vi?c xây d?ng n?n báo chí và v?n h?c. H?i ký Nguyên Sa, Thanh Nam… nh?ng ng??i ?ã s?ng và vi?t trong su?t th?i k? chia ?ôi ??t n??c, v.v.
Ch? qu?c ng? t?i Mi?n Nam
Tr??c khi tìm hi?u ch? ??ng c?a v?n h?c Mi?n Nam t? 1954 ??n 1975 trong b?i c?nh chung c?a v?n h?c Vi?t Nam, chúng ta c?n nhìn l?i s? hình thành và phát tri?n v?n h?c qu?c ng? t?i Mi?n Nam cu?i th? k? XIX, ??u th? k? XX.
Ch? qu?c ng? ???c s? d?ng, v? m?t hành chánh, ? trong Nam tr??c, vì ng??i Pháp chi?m Nam K? tr??c (1862) và h? thúc ??y vi?c dùng qu?c ng? trong Nam. M?t m?t khác, nh? s? ti?p xúc v?i Pháp và v?n h?c Pháp, ng??i Nam c?ng h?p th? ???c tinh th?n dân ch? c?a Pháp qua ng? h?c ???ng và sách v? báo chí Pháp. Nh?ng trí th?c Tây h?c ??u tiên nh? Tr??ng V?nh Ký (1837-1898), Hu?nh T?nh C?a (1834-1897), ??u th?m nhu?n hai n?n giáo d?c: th?a nh? h?c ch? nho, sau ?ó ???c các th?y tu ??a vào tr??ng ??o h?c ti?ng La tinh và ti?ng Pháp, r?i ?i du h?c (các tr??ng ??o) ? Cao Mên, Mã Lai. Tr??ng V?nh Ký n?i ti?ng bi?t 15 ngo?i ng?, 11 t? ng?, tr? thành nhà bác h?c ???c các ??ng nghi?p Tây ph??ng kính tr?ng. Ông c?ng là nhà bác ng? h?c (philologue) và Vi?t h?c ??u tiên c?a n??c ta. B? t? ?i?n ti?ng Vi?t ??i Nam qu?c âm t? v? do Hu?nh T?nh C?a xu?t b?n n?m 1895-1896, c?ng là m?t trong nh?ng viên g?ch ??u tiên xây d?ng n?n v?n h?c qu?c ng?. T? báo qu?c ng? ??u tiên là t? Gia ??nh Báo, do Pháp l?p n?m 1865, v?i ch? bút Tr??ng V?nh Ký, r?i Hu?nh T?nh C?a. Ti?p ?ó ??n t? Nam K? Nh?t Trình (s? 1 ra ngày 21/10/1897), Nông C? Mín ?àm (s? 1: 1/8/1901), L?c t?nh tân v?n (s? 1: 15/1/1907), v.v. Theo tài li?u c?a Nguy?n V?n Trung (công b? n?m 1987), cu?n ti?u thuy?t qu?c ng? s?m nh?t vi?t theo l?i Tây ph??ng, Th?y Lazzaro Phi?n c?a Nguy?n Tr?ng Qu?n, xu?t hi?n ? trong Nam ngay t? 1887 và b?n d?ch Tam Qu?c Chí ??u tiên, c?ng kh?i ??ng trên Nông C? Mín ?àm, s? m?t. (Nguy?n V?n Trung, L?c Châu H?c).
Khi ng??i B?c di c? vào Nam n?m 1954, h? ng?c nhiên th?y nh?ng ng??i phu xe xích lô Sài Gòn, bu?i tr?a, tìm ch? mát ngh? ng?i, ng?i gác chân ??c nh?t trình, vi?c không th? có ? ngoài B?c. S? d? có hi?n t??ng này b?i vì Mi?n Nam có truy?n th?ng ??c sách báo c?a ng??i bình dân mà ? ngoài B?c không có; b?i Mi?n Nam ?ã là vùng ??t c?a qu?c ng? và báo chí, ti?u thuy?t, ngay t? cu?i th? k? XIX, ??u th? k? XX, khi?n n?n v?n ch??ng bình dân phát tri?n m?nh ? trong Nam, trong khi ngoài B?c, sách v?, báo chí ph?n l?n ch? dành cho ng??i có h?c.
V?n ngh? kháng chi?n trong Nam
N?n v?n ngh? kháng chi?n ? trong Nam c?ng khác v?i ngoài B?c.
V? n?n v?n ngh? nói chung trong kháng chi?n (1945-1954), Nguy?n Hi?n Lê cho r?ng: “Trong th?i kháng Pháp, v?n h?c ? thành (vùng b? chi?m) t? B?c t?i Nam không có gì c?. H?u h?t các nhà v?n có tên tu?i th?i ti?n chi?n ??u theo kháng chi?n. Tôi không bi?t h? sáng tác ???c nh?ng gì, có l? ch? m?t s? bút ký, và m?t s? bài th? ái qu?c, hô hào di?t ??ch, nhi?t tâm tuy nhi?u, nh?ng ngh? thu?t có ph?n kém ph?n ti?n chi?n” (Nguy?n Hi?n Lê, ??i vi?t v?n c?a tôi, nxb V?n Ngh? Cali, trang 152-153). Nh?n ??nh c?a Nguy?n Hi?n Lê có th? c?ng ?úng v?i th?c tr?ng ngoài B?c, vì th?t s? trong kho?ng 1945-1954, ? Hà N?i, d??ng nh? không th?y có chuy?n ??ng v?n ngh? nào ?áng k?.
V? n?n v?n ngh? kháng chi?n ? trong Nam, Nguy?n V?n Sâm trong cu?n V?n ch??ng Nam B? và cu?c kháng Pháp 1945-1950, (L?a Thiêng, Sàigòn 1972, Xuân Thu in l?i t?i Hoa K?) ch?ng minh m?t tình tr?ng khác h?n. Theo ông, v?n ch??ng trong thành phong phú h?n v?n ch??ng ngoài b?ng, vì ? ngoài b?ng, tình hình chính tr? ph?c t?p, ngoài m?t tr?n Vi?t Minh còn có các ??ng phái chính tr? khác nh? Tân Dân Ch?, ??ng Minh H?i, Qu?c Dân ??ng, v.v. cho nên vì tình ?oàn k?t, các tác gi? không th? vi?t ???c ?úng theo ý ngh? c?a mình. V?n ngh? ngoài b?ng, vi?t ít, ng??i ??c ít, ph??ng ti?n in ?n thô s?, cho nên không phát tri?n ???c (trang 26). Gi?i thích t?i sao s? nghiên c?u c?a ông l?i thu g?n trong V?n ch??ng Nam B?, trong khi giai ?o?n này tính ch?t ??u tranh v?n có trong các tác ph?m ? Trung và B?c, Nguy?n V?n Sâm vi?t: “? Nam B? vì quân Pháp tái chi?m ??u tiên, s? th?t v?ng gieo vào lòng ng??i tr??c, vì nh?ng ng??i ki?m duy?t lúc này có nhi?u lý do ?? l? là nhi?m v?, vì nh?ng nhà v?n n?i ti?ng ? Mi?n B?c ? th? h? tr??c (1932-1945) m?t s? ra ho?t ??ng chánh tr? (Nh?t Linh, Xuân Di?u, Huy C?n), m?t s? m?t tích (Khái H?ng), m?t s? ?i khu, sáng tác ph?m ph? bi?n r?t h?n ch? (Nguy?n Bính, T? H?u, Nguy?n Tuân), m?t s? ng??i ?em v?n tài vun x?i v?n ngh? Mi?n Nam (Thi?t Can, V? Xuân T?, Trúc Khanh)… nên b?ng nhiên không khí v?n ch??ng ? ?ây tr? nên ph?n th?nh h?n c? Mi?n B?c là n?i ???c coi nh? trung tâm v?n h?c c?a Vi?t Nam” (trích V?n ch??ng Nam B? và cu?c kháng Pháp 1945-1950 trang 43).
Nguy?n V?n Sâm gi?i thi?u 53 tác gi? v?n ngh? kháng chi?n Nam B? v?i nh?ng tên tu?i nh?: V? Anh Khanh, H? H?u T??ng, S?n Khanh, Thi?t Can, Trúc Chi, Thiên Giang, Tam Ích, Th?m Th? Hà, Lý V?n Sâm, Phi Vân, Bình Nguyên L?c, v.v. và ông gi?i thích v? hai ch? Nam B? nh? sau: “Dùng danh t? Nam B? chúng tôi mu?n g?n li?n tên g?i v?i th?i ??i. Ti?ng Nam B? ???c s? d?ng chánh th?c trong d? s? 108 c?a Qu?c tr??ng B?o ??i xung ch?c Khâm Sai Nam B? cho Nguy?n V?n Sâm vào tháng 8/ 1945″ (s?d, trang 41) (Xin l?u ý: ông Khâm sai Nam B? Nguy?n V?n Sâm trùng tên v?i tác gi? Nguy?n V?n Sâm, sinh n?m 1940).
Theo Nguy?n V?n Sâm, t? 1945 ??n 1954, thành th? Mi?n Nam v?n duy trì ???c m?t n?n v?n h?c ch?ng Pháp, nh? nhân viên ki?m duy?t ?n h?i l?, c?p gi?y phép ho?c b?t c?t xén. Tr? m?t vài cu?n b? c?m xu?t b?n nh? Ng?c t?i gi?a r?ng sâu c?a S?n Khanh, B?t xi?ng c?a Thiên Giang, Nam B? chi?n s? II c?a Nguy?n B?o Hoá. Ho?c b? c?m l?u hành nh? N?a b? x??ng khô, Chi?n s? hành c?a V? Anh Khanh, và Nam B? chi?n s? I. Nh?ng tác ph?m in ra ??u ???c ph? bi?n r?ng rãi, có nh?ng cu?n nh? B?c xiu lìn c?a V? Anh Khanh bán r?t ch?y, trong vòng hai tháng ?ã bán h?t 10.000 cu?n. Tóm l?i, theo Nguy?n V?n Sâm, v?n ch??ng Nam B? trong giai ?o?n kháng chi?n, mang nh?ng tính ch?t chính sau ?ây:
1- T? cáo và bu?c t?i chính sách cai tr? c?a ng??i Pháp ? Vi?t Nam
2- Trình bày nh?ng ?au kh? tinh th?n và thân xác c?a ng??i dân d??i th?i Pháp thu?c.
3- Trình bày ch? ?? lao tù c?a Pháp ? Vi?t Nam.
Nh? v?y, có th? nói, th?i kháng chi?n, v?n ch??ng trong thành ? Nam B? v?n nói ???c nh?ng kh? ?au c?a ng??i dân b? tr?. Nh?ng n?n v?n h?c kháng chi?n Nam B? này ?ã b? hai phía chính quy?n Nam B?c l? ?i, vì nhi?u lý do khác nhau, trong ?ó có vi?c nh?ng ng??i sáng giá nh?t trong phong trào này, nh? V? Anh Khanh, t?p k?t ra B?c, kho?ng ??u 1957, v??t tuy?n vào Nam và b? tên b?n (?) ch?t trên sông Máu (theo Viên Linh, Kh?i Hành, s? 116, tháng 6/2006, tài li?u c?n ???c ki?m ch?ng). H? H?u T??ng tháng 3 n?m 1955 theo t??ng Ba C?t vào r?ng Sát ch?ng l?i ông Di?m, b? b?t và b? k?t án t? hình, nh? m?t nhóm trí th?c Pháp trong ?ó có Albert Camus ký ki?n ngh? xin ân xá. Sau khi ông Di?m ??, H? H?u T??ng m?i ???c tr? t? do.
Tình hình sau khi chia ?ôi ??t n??c
Hi?p ??nh Genève, chia ?ôi ??t n??c; tình hình v?n ngh? ? hai Mi?n Nam B?c ?i vào ngõ ngo?t quan tr?ng. Mi?n B?c ngoài h? v?n ch??ng chính th?ng; sau 1954, hình thành phong trào Nhân V?n Giai Ph?m. Dù ch? s?ng ???c m?t th?i gian ng?n, r?i b? d?p t?t ngay, nh?ng phong trào Nhân V?n Giai Ph?m bi?u d??ng tinh th?n ng??i trí th?c Mi?n B?c trong vi?c ?òi h?i t? do t? t??ng. Nh? Hoàng V?n Chí mà phong trào này ?ã ???c ph? bi?n r?ng rãi ? trong Nam. Ban ??u nhà c?m quy?n l?i d?ng v?i m?c ?ích tuyên truy?n, nh?ng v?n th? c?a Nhân V?n Giai Ph?m ?i vào h?c ???ng và qu?n chúng, ???c m?i ng??i yêu m?n, ng??ng m? m?t cách chân thành. Nh? v?y mà tên tu?i và tác ph?m c?a nh?ng nhà v?n, nhà trí th?c trong nhóm Nhân V?n Giai Ph?m, ?ã không h? b? chôn vùi, mà v?n s?ng trong lòng m?t n?a dân t?c, ?? r?i ba m??i n?m sau, c?ng chính nh?ng tên tu?i ?y, nh?ng Hoàng C?m, Tr?n D?n, Lê ??t, ??ng ?ình H?ng, Phùng Cung… tr? l?i v?n ?àn v?i nh?ng tác ph?m giá tr? v? ti?u thuy?t, thi ca.
Cho nên, v?n h?c ? Mi?n B?c sau 1954 có th? nói tóm g?n nh? sau: vì v?n h?c b? ?àn áp, cho nên các giá tr? ?ích th?c t?m ?n mình trong bóng t?i, ch? th?i c? thu?n ti?n s? xu?t hi?n tr? l?i, và ?ã tr? l?i trên v?n ?àn 30 n?m sau.
Trong th?i gian ?ó thì Mi?n Nam làm gì? Ngoài vi?c phát tri?n n?n v?n h?c Mi?n Nam, s? nói ??n sau, tr??c h?t, ph?i k? ??n vi?c Mi?n Nam ?ã b?o t?n nh?ng gì mà Mi?n B?c không th? gi? ???c trong th?i k? toàn tr?: ngoài vi?c l?u tr? nh?ng tác gi? Nhân V?n Giai Ph?m trong ký ?c n?a ph?n dân t?c, Mi?n Nam b?o t?n và phát huy v?n ngh? ti?n chi?n. T?t c? các tác gi? và tác ph?m ti?n chi?n, ??u ???c ph? bi?n r?ng rãi t?i Mi?n Nam. T? nh?c V?n Cao, ?oàn Chu?n ??n v?n Nguy?n Tuân, Nam Cao, th? Xuân Di?u, Huy C?n. B? Nhà v?n hi?n ??i c?a V? Ng?c Phan và cu?n Thi nhân Vi?t Nam c?a Hoài Thanh ???c gi?ng d?y trong ch??ng trình trung h?c. Khi v?n ngh? s? ? Mi?n B?c ph?i ch?i b? các sáng tác ti?n chi?n lãng m?n c?a mình, thì ? trong Nam, nh?ng tác ph?m ?y v?n ???c ph? bi?n trong lòng ng??i Vi?t.
Chính nh? s? b?o t?n n?n v?n ngh? ti?n chi?n mà Mi?n Nam ?ã có c? s? ?? phát tri?n v?n h?c trong th?i k? chia ?ôi ??t n??c. Y?u t? này r?t quan tr?ng, nó gi?i thích t?i sao trong m?t th?i gian khá ng?n, ch? có 20 n?m, trong chi?n tranh tàn kh?c, mà Mi?n Nam ?ã t?o ???c m?t n?n v?n h?c ?a d?ng, v?i s? l??ng tác ph?m v?n h?c, tri?t h?c, và d?ch thu?t d?i dào v? ph?m c?ng nh? v? l??ng.
Mi?n Nam, nh? trên ?ã nói, có truy?n th?ng qu?c ng? lâu ??i, và chính ti?ng Nam c?ng l?i là m?t ngu?n ngôn ng? ?a d?ng, ??y âm thanh và màu s?c ??i v?i nh?ng nhà v?n B?c di c?; nhi?u ng??i ?ã d?a vào kho tàng m?i này ?? làm giàu thêm cho ngôn ng? v?n ch??ng c?a mình. Tóm l?i, nh? ba y?u t?:
1- D?a trên n?n móng qu?c ng? t? cu?i th? k? XIX, c?ng thêm ti?ng Nam nh? m?t kho tàng ngôn ng? m?i,
2- Nh? s? b?o t?n v?n h?c ti?n chi?n và b?o l?u Nhân V?n Giai Ph?m trong th?i k? chia ?ôi ??t n??c mà Mi?n Nam không b? c?t ??t v?i quá kh? và hi?n t?i v?n h?c c?a c? n??c.
3- Nh? s? n?i k?t v?i các trào l?u v?n h?c và t? t??ng n??c ngoài.
Mà Mi?n Nam ?ã xây d?ng ???c m?t n?n v?n h?c ?a d?ng trong hoàn c?nh chi?n tranh và b?t ?n chính tr?.
S? ti?p c?n v?i v?n hoá n??c ngoài
M?t n?n v?n h?c, mu?n phát tri?n ???c, ngoài y?u t? nhân tài và môi tr??ng dân ch?, còn c?n ??n m?t n?n giáo d?c lành m?nh. Có th? nói, trong su?t th?i gian chia ?ôi ??t n??c, m?c dù v?i nh?ng t? n?n c?a xã h?i chi?n tranh, tham nh?ng, Mi?n Nam v?n có m?t h? th?ng giáo d?c ??ng ??n.
Trong ch??ng trình giáo khoa, các giai ?o?n l?ch s? và v?n h?c ??u ???c gi?ng d?y ??y ??, không thiên h??ng. ? b?c trung h?c h?c sinh g?t hái nh?ng ki?n th?c ??i c??ng v? s?, v? v?n, và t?i trình ?? tú tài, thu th?p nh?ng khái ni?m ??u tiên v? tri?t h?c. Lên ??i h?c, sinh viên v?n khoa có d?p h?c h?i và ?ào sâu thêm v? nh?ng trào l?u t? t??ng ?ông Tây, ??ng th?i ??c và hi?u ???c v?n h?c n??c ngoài qua m?t n?n d?ch thu?t ?áng tin c?y, d?ch ???c nh?ng sách c? b?n. Nguy?n V?n Trung trong h?i ký ?ã nh?n m?nh ??n s? t? tr? c?a ??i h?c, nh? s? t? tr? này mà các giáo s? có quy?n gi?ng d?y t? do, không b? áp l?c chính tr? c?a chính quy?n. Chính ?i?u ki?n giáo d?c này, ?ã cho phép Mi?n Nam xây d?ng ???c m?t t?ng l?p trí th?c, m?t t?ng l?p v?n ngh? s? và m?t qu?n chúng ??c gi?; giúp cho nhi?u nhà v?n có th? s?ng b?ng ngh? nghi?p c?a mình. Và c?ng chính t?ng l?p trí th?c và sinh viên này ?ã là ??i tr?ng, ch?ng l?i chính quy?n, khi có nh?ng bi?n c? chính tr? l?n nh? vi?c ?àn áp Ph?t giáo th?i ông Di?m và vi?c ??u tranh ch?ng tham nh?ng (nh? v? báo Sóng Th?n) th?i ông Thi?u.
Trong n?a ??u th? k? XX, trí th?c v?n ngh? s? Vi?t Nam, nh? xu?t thân t? các tr??ng Pháp (Albert Sarraut), ho?c Pháp-Vi?t (tr??ng B??i), t?i Hà N?i; nên thông th?o c? ti?ng Pháp l?n ti?ng Vi?t, nhi?u khi còn thêm ki?n th?c Hán v?n n?a, nh? v?y h? ?ã ti?p c?n tr?c ti?p v?i v?n h?c Tây Ph??ng.
Sau 1954, ? Mi?n Nam, tuy các tr??ng Pháp Vi?t không còn n?a nh?ng v?n còn tr??ng Pháp. Nh? h? th?ng h?c ???ng song song này mà Mi?n Nam v?n có th? ?ào t?o nh?ng v?n ngh? s? và d?ch gi? có giá tr?. Hai c?u h?c sinh tr??ng Pháp n?i ti?ng nh?t là H? Bi?u Chánh và Tr?nh Công S?n. Ngoài ra, nh?ng nhà v?n, nhà biên kh?o, nhà giáo, th??ng làm thêm vi?c d?ch. Nguy?n Hi?n Lê m?t mình d?ch b? Chi?n tranh và hoà bình trong khi ông v?n vi?t sách ??u ??n.
Ch??ng trình Pháp ?ã ?ào t?o nên nh?ng trí th?c v?n ngh? s? tài n?ng trong nhi?u th? h?: Cung Tr?m T??ng thi?t l?p m?t l?i c? dao, giao h??ng gi?a th? c? c?a ta và t? t??ng hi?n sinh, trên n?n l?c bát. Nguyên Sa ?em nh?ng l?i vi?t r?t Tây vào th?. L?i ca c?a Tr?nh Công S?n ??t n?n trên tri?t h?c hi?n ??i, gói ghém tang th??ng c?a l?ch s? trong cách l?p hình siêu th?c. Và tr??c Tr?nh Công S?n ?ã có Thanh Tâm Tuy?n…
H?c ???ng còn ?ào t?o m?t l?p ng??i ??c n?a. Nh?ng sáng tác m?i, có tính cách khó hi?u ho?c nh?ng tác ph?m ???c g?i là “có trình ?? cao”, v?n có ng??i ??c. Võ Phi?n k? r?ng cu?n Tri?t h?c hi?n sinh c?a Tr?n Thái ??nh, khi ra ??i n?m 1967, là cu?n sách bán ch?y nh?t trong n?m. Nguy?n V?n Trung cho bi?t: th?i ?y có nhi?u ng??i vi?t v? tri?t, nh?ng ch? có sách c?a Tr?n Thái ??nh là d? hi?u, còn sách c?a nh?ng ng??i khác không bán ???c vì ??c ch?ng ai hi?u gì. Còn m?t lý do n?a: th?i ?y, h?c ???ng ?ã ?ào t?o ra m?t l?p tr? có v?n hoá, và chính các th?y d?y tri?t nh? Tr?n Bích Lan (Nguyên Sa), Nguy?n V?n Trung… c?ng có cách h?p d?n h?c trò, lôi cu?n h? vào vòng thích ??c và tìm hi?u v? tri?t h?c. Tr?n Thái ??nh và Nguy?n V?n Trung là hai khuôn m?t ?ã có công l?n trong vi?c vi?c ph? thông hoá tri?t h?c hi?n ??i Tây Ph??ng ? Mi?n Nam. V? tri?t ?ông, bên c?nh nh?ng sách lý thuy?t c?a Nghiêm Xuân H?ng, Nguy?n ??ng Th?c…, Nguy?n Hi?n Lê là ng??i có công ??u trong vi?c truy?n bá ki?n th?c ??i c??ng v? v?n h?c và ph? bi?n r?ng rãi tri?t h?c ?ông ph??ng trong qu?n chúng. ?ó là nh?ng ng??i ?ã có nh?ng ?óng góp l?n trong vi?c xây d?ng n?n t?ng giáo d?c và v?n h?c.
Vai trò c?a tri?t h?c trong ??i h?c
V? s? gi?ng d?y tri?t ?ông và Tây ? ??i h?c t? 54 ??n 75, giáo s? Nguy?n Kh?c Ho?ch c?u Khoa tr??ng ??i h?c V?n Khoa Sài Gòn cho bi?t: “?nh h??ng v?n hóa Tây Ph??ng trong ??i h?c Mi?n Nam – c? b?n là mô hình v?n hóa Pháp – sau 1954, tuy có suy y?u, v?n là cái gì ?áng k?, cho ??n 1975. V?n khuôn kh? ??i h?c Pháp, ???c ti?p máu b?i các tr??ng trung h?c Pháp. Nhân viên gi?ng hu?n ?a s? ???c ?ào t?o t?i các ??i h?c Pháp. N?i dung ch??ng trình các khóa h?c c?ng v?y…
Nh?ng d?n d?n các môn Vi?t h?c và v?n hóa ?ông Ph??ng c?ng phát tri?n m?nh, có h? th?ng và ý th?c rõ ràng, nh? m?t ph?n ?ng t? v?; s? ki?n ?ó mang l?i cho ??i h?c m?t th? quân bình c?n thi?t. Nên ghi nh?n ? ?ây, ho?t ??ng c?a các chuyên gia ?ông Ph??ng H?c, thu?c ??i h?c V?n Khoa, nh? Nguy?n Kh?c Kham, Nghiêm To?n, Nguy?n ??ng Th?c, Nguy?n Duy C?n, Kim ??nh, Nh?t H?nh, Gi?n Chi…, ho?t ??ng t?ng v??t kh?i tháp ngà ??i h?c ?? ?i vào th? gi?i h?c thu?t và v?n ngh? Mi?n Nam. (Nguy?n Kh?c Ho?ch phát bi?u trên RFI tháng 3 n?m 1998, ??ng l?i trên t?p chí V?n H?c, Cali, s? 147, tháng 7/ 1998).
Trong khi ?ó thì v?n hoá M? ?óng vai trò nh? th? nào? Quân ??i M? ào ?t ?? b? vào Mi?n Nam, nh?ng v?n hoá M? có vai trò áp ??o hay không? Tr? l?i câu h?i c?a chúng tôi v? ?nh h??ng v?n hoá M? t?i Mi?n Nam Vi?t Nam, giáo s? Nguy?n Kh?c Ho?ch cho bi?t nh? sau:
“Th?i chi?n tranh l?nh, v?i th? l??ng c?c trên th? gi?i, Mi?n Nam Vi?t Nam n?m trong vùng ?nh h??ng M?, và nh? v?y là có thêm tác nhân m?i. Tuy nhiên, v?n hoá M?, theo gót ?oàn quân vi?n chinh, c?ng ch?a th? g?i là có ?nh h??ng gì sâu ??m. ? l?i s?ng ? nh?ng giai t?ng th?p thì có th? g?i là có ?nh h??ng m?t cách xô b?, nh?ng ? th??ng t?ng thì ch?a.
Th? nh?t, vì v?i nh?ng ho?t ??ng v?n hóa cao (trí th?c, v?n ngh?), c?n ph?i có th?i gian lâu ?? thâm nh?p và chuy?n hóa. Sau n?a là v?n ?? nhân s?. Các nhà Vi?t h?c, nghiên c?u c?a M?, vì th?i gian ti?p xúc ng?n ng?i, ch?a ?? ?? chín mu?i và sâu s?c c?a các nhà nghiên c?u Anh v? ?n ??, hay Pháp v? bán ??o ?ông D??ng ch?ng h?n. C?ng là v?n ?? nhân s? n?a: Các c? v?n và tùy viên v?n hóa Pháp, liên h? v?i ??i h?c và các t? ch?c v?n hóa Vi?t Nam, th??ng là nh?ng giáo s? ??i h?c hay th?c s? tr? [chú thích: ch? th?c s? dùng ? ?ây là th?c s? (agrégé) c?a Pháp], có h?c v?n v?ng ch?c, n?ng n?, bao bi?n… Trong khi ?ó, M? – vì quan ni?m sai l?m hay vì coi nh? v?n ?? – ch? g?i sang Vi?t Nam m?t s? công ch?c t?m th??ng, ph?n l?n ?ã ngh? h?u, ch? có chuyên môn v? m?t ngành c?c b? h?n là trí th?c r?ng, nên không gây ???c ?n t??ng m?nh. Ngoài ra, các sinh viên du h?c M? c?ng b? thi?t thòi vì, ? th?i ?i?m 54-75, có th? nói là ch?a th?c s? có truy?n th?ng du h?c M?. S? ?ào t?o chuyên gia ? ?ây còn th?a th?t, ch?a có b? d?y, trong khi m?i liên h? giáo d?c, v?n hóa Vi?t Nam v?i Pháp ?ã kh?i s? t? ??u th? k?.” (bài ?ã d?n).
Tr? l?i câu h?i v? s? phát tri?n tri?t h?c Tây ph??ng ? Mi?n Nam ?ã di?n ra nh? th? nào, giáo s? Nguy?n Kh?c Ho?ch phân tích:
“Th?i 60-70, tri?t h?c ph??ng Tây t??ng ??i phát tri?n m?nh ? Mi?n Nam. ?ó ch? là d? âm và di s?n c?a th?i h?u chi?n Âu Châu. ??ng tr??c m?t cu?c tang th??ng và m?t mát l?n lao nh? ch?a t?ng th?y, con ng??i ?ã kinh qua m?t cu?c kh?ng ho?ng tinh th?n tr?m tr?ng. Hi?n t??ng xã h?i và tâm lý này th??ng xu?t hi?n ??u ??u, g?n nh? m?t ??nh lu?t, sau m?i bi?n c? l?ch s? l?n. Do hoàn c?nh, con ng??i ??ng tr??c ?au th??ng, ?? nát và h? vô, th??ng tìm an ?i trong nh?ng tri?t thuy?t. M?t s? tri?t gia nh? Tr?n ??c Th?o, li?n sau khi Pháp b?i tr?n, ?ã làm cu?c hành h??ng tri?t lý v? ??i h?c Freiburg (??c), n?i Husserl và Heidegger t?ng gi?ng d?y v? môn Hi?n T??ng Lu?n, r?i tri?t lý Hi?n Sinh. Tri?t lý này phát tri?n m?nh ? ??i h?c Pháp, sau ?ó b??c h?n vào ??i s?ng, ??c bi?t ? th? thành v?i gi?i trí th?c và thanh niên. D? nhiên, sang Vi?t Nam, c?ng ??ng hoàn c?nh chi?n tranh, ??ng tâm trí hoang mang, chán n?n và m?t h??ng, nh?ng h?t gi?ng hi?n sinh tha h? n?y n?. Nh?t là lúc ?ó, t? n?a sau th?p niên 50, có m?t s? trí th?c Vi?t Nam du h?c ? Pháp và B?, v? n??c ?ã ph? bi?n các tri?t thuy?t hi?n sinh, hình thái Sartre và Merleau Ponty. C?ng thêm vào ?ó là lý thuy?t phi lý (théorie de l’absurde) c?a Camus, r?i t?i trào l?u nhân v?, personnalisme, c?a E. Mounier, m?t h? t? t??ng ???c b?i ??p và ?? cao b?i nh?ng ng??i c?m quy?n ???ng th?i, ??ng tôn giáo v?i tác gi?.
Khi nói trí th?c du h?c th?i ?ó, tôi mu?n ?? c?p ??n m?t vài tên tu?i quen thu?c, nh?t là “t? tr?” c?a tri?u ?ình Tri?t Tây, t?i Mi?n Nam Vi?t Nam: Tr?n V?n Toàn và Lê Tôn Nghiêm, c? hai uyên bác và t??ng t?n th?u ?áo, Nguy?n V?n Trung sáng s?a, h? th?ng và s?c bén, Tr?n Bích Lan – Nguyên Sa tài hoa, uy?n chuy?n, “v?n ch??ng”. T?t c?, ít nhi?u trong t?ng giai ?o?n, ??u làm công vi?c tông ?? có hi?u n?ng cho tr??ng phái hi?n sinh c?a Sartre, và t? t??ng Camus. C?n ghi nh?n thêm n?a là nh?ng c? g?ng c?a tri?t gia th?n h?c B?u D??ng – c?ng thu?c ??i h?c V?n Khoa –, ng??i ?ã sáng tác ra t? ng? nhân v?, và t?ng ??n th??ng ??c mã rao gi?ng, ph? bi?n tri?t thuy?t c?a E. Mounier. Nhìn chung các tác gi? k? trên ??u có ?nh h??ng t?i sinh viên, r?i t? ?ó lan ra gi?i trí th?c và v?n ngh? ngoài ??i h?c, luôn luôn khao khát nh?ng s?n ph?m tinh th?n m?i c?a Tây ph??ng. H? là nh?ng g?ch n?i, nh?ng ng??i trung gian, ch?t xúc tác không th? thi?u ???c trong sinh ho?t v?n ngh? c?a th?i 60-70″. (bài ?ã d?n).
Trên nh?ng t?p chí nh? Bách Khoa, V?n, ho?c Nghiên c?u v?n h?c, xu?t b?n ? Mi?n Nam, chúng ta có th? th?y hi?n t??ng sau ?ây: h?u nh? các trào l?u v? v?n h?c ? Pháp ?ã chuy?n th?ng vào Vi?t Nam g?n nh? t?c th?i, ngh?a là ? Pháp có gì thì ? Vi?t Nam ngay sau ?ó ?ã có nhi?u bài gi?i thi?u ho?c ???c d?ch ra.
Tr? l?i câu h?i nh?ng ???ng h??ng t? t??ng hi?n ??i nào ?ã ???c phát tri?n t?i Mi?n Nam lúc ?y, giáo s? Nguy?n Kh?c Ho?ch cho bi?t:
”T? t??ng hi?n sinh ?i vào v?n ngh? v?i Sartre. K? ti?p, t? ??u th?p niên 60 là tr??ng phái C?u Trúc (structuralism) v?i R. Barthes và Lévy-Strauss, r?i sau n?a là môn phái Déconstruction c?a Derrida… ?ó là ch?a k? nh?ng lý thuy?t và th? hi?n v?n ngh? nh? Tân ti?u thuy?t (A. Robbe-Grillet, N. Sarraute, Cl. Simon) và Tân phê bình (Poulet, Barthes, J.P. Richard, Weber…) không nhi?u thì ít, có liên h? v?i t? t??ng c?u trúc. T?t c? nh?ng tìm ki?m và sáng t?o ti?n phong ?ó ??u xu?t phát hay ki?n toàn t? ??i h?c, và gi?i trí th?c v?n ngh? Paris sau ?ó ??u ???c ?ón nh?n, ph? bi?n trên th? gi?i và ? Vi?t Nam.[...]
?nh h??ng c?a Tri?t h?c Tây Ph??ng hi?n ??i ??n v?n h?c Mi?n Nam là có th?t. Khá rõ nét trong l?i s?ng và trong tác ph?m, nh?t là ?nh h??ng ch? ngh?a hi?n sinh. Nh?ng m?nh ??i v?t v?, không lý t??ng, nh?ng cung cách s?ng ít nhi?u thác lo?n, h? vô c?a m?t s? nhân v?t ti?u thuy?t và tác gi?, s?ng tri?n miên trong các ?ô th? l?n. Ph? ph??ng, trà ?ình, t?u ?i?m, sàn nh?y, bè b?n phe nhóm, gi?ng ?i?u tiêu c?c, khinh b?c, trong m?t b?u không khí tr?u t??ng, khép kín, gi?a lúc cu?c s?ng l?m than, máu l?a c?a toàn dân ?ang di?n bi?n sôi n?i kh?p n?i n?i…
Nhóm Sáng T?o, v?i tinh th?n avant gardiste (ti?n phong) c?a nó, là m?t ?i?n hình c?a tác ??ng Tri?t H?c Tây Ph??ng vào v?n h?c. Ngoài Doãn Qu?c S? và Nguy?n S? T?, v?n nh? ??ng riêng, trung thành v?i phong cách và nh?ng giá tr? truy?n th?ng, c? ?i?n, Mai Th?o, Thanh Tâm Tuy?n, nh? tài n?ng,nh? kinh nghi?m s?ng và vi?t, ?ã gói ghém, chuyên ch?, v?n ch??ng hóa ???c m?t s? t? t??ng và ngôn ng? Tri?t H?c Hi?n Sinh trong hình thái ph? thông” (bài ?ã d?n).
Vì v?y, khi tìm hi?u s? phát tri?n c?a v?n h?c, không th? không nh?c ??n vai trò c?a các nhà giáo, nhà biên kh?o và các d?ch gi?, chính h? ?ã góp ph?n không nh? trong vi?c ?ào t?o t? t??ng cho ng??i vi?t và ng??i ??c.
Tóm l?i, v?n h?c Mi?n Nam, nh? d?a trên nh?ng n?n móng khá v?ng v? m?t giáo d?c và t? t??ng, nh? ???c h??ng m?t không khí t??ng ??i t? do trong sáng tác, nh? có m?t thành ph?n ??c gi? ?ông ??o, ?? m?i trình ??, t? v?n ch??ng bình dân ??n v?n ch??ng bác h?c, cho nên ?ã phát tri?n ???c trong ?i?u ki?n m?t xã h?i suy ??i, ??y t? n?n c?a th?i chi?n.
V?n h?c Mi?n Nam t? 1954 ??n 1975
Sau 1954, ? Mi?n Nam có th? phân bi?t hai l?p trí th?c v?n ngh? s?:
Th? h? ??u, g?m nh?ng ng??i ?ã t?ng ho?t ??ng và n?i danh t? ti?n chi?n ho?c tr??c nh?: H? Bi?u Chánh, Nh?t Linh, Lê V?n Tr??ng, Tam Lang, Nguy?n V?, ?? ??c Thu, Vi Huy?n ??c, Phùng T?t ??c, V? B?ng, Tchya ?ái ??c Tu?n, H? H?u T??ng, Nguy?n ??c Qu?nh, ?ào ??ng V?, ?? Thúc V?nh, T? T?, Lý V?n Sâm, Tam Ích, Thiên Giang, Thê Húc, Lê V?n Siêu, Th?m Th? Hà, Phi Vân, Phú ??c, … các nhà th? nh? T??ng Ph?, ?ông H?, M?ng Tuy?t, V? Hoàng Ch??ng, ?inh Hùng, Bàng Bá Lân, Quách T?n, … các nh?c s? nh? Lê Th??ng, Hùng Lân, Th?m Oánh, Ph?m Duy, D??ng Thi?u T??c, v.v. Tr? các nh?c s? nh? Ph?m Duy, D??ng Thi?u T??c… v?n còn ho?t ??ng m?nh, các nhà v?n nhà th? trong th? h? này không còn s?c thu hút nh? tr??c m?c dù h? v?n có m?t trên v?n ?àn; Nh?t Linh v?i t? V?n hoá ngày nay và hai tác ph?m giá tr? Xóm C?u M?i và Dòng sông Thanh Thu?, V? Hoàng Ch??ng v?n làm th?, v?n ???c m?i ng??i x?ng t?ng, nh?ng d??ng nh? các ông ?ã b? th?i ??i và l?p tr? ??y lùi vào quá kh?. ?inh Hùng là tr??ng h?p ??c bi?t s? nghi?p thi ca b?c c?u gi?a th?i ti?n chi?n và chia ?ôi Nam B?c, nh?ng th? ?inh Hùng mang d?u v?t c?a th?i lãng m?n, tr? thành m?t giá tr? “c? ?i?n”.
S? hình thành n?n v?n h?c Mi?n Nam n?m trong tay th? h? th? nhì, là nh?ng ng??i b?t ??u vào nghi?p gi?ng d?y, vi?t biên kh?o, sáng tác, ít lâu tr??c và ph?n l?n sau 1954. Chính h? là nh?ng ng??i ?ã góp ph?n xây d?ng m?t n?n v?n h?c, khác h?n ti?n chi?n, nhi?u ng??i ?ã c?p nh?t ho?c ph? bi?n t? t??ng hi?n ??i c?a th? gi?i bên ngoài vào Vi?t Nam.
Phía nhà giáo, tri?t Tây, nh? Lê Tôn Nghiêm, Tr?n V?n Toàn, Tr?n Thái ??nh, Nguy?n V?n Trung, Tr?n Bích Lan, v.v., tri?t ?ông nh? Nguy?n ??ng Th?c, Nghiêm Xuân H?ng, Nguy?n Duy C?n, Nguy?n Kh?c Kham, Nghiêm To?n, Kim ??nh, Nh?t H?nh, v.v. Ph?n biên kh?o v?i: Nguy?n Hi?n Lê, Gi?n Chi, Lê Ng?c Tr?, Lê V?n ??c, Lê V?n Lý, Tr??ng V?n Chình, ?ào V?n T?p, Ph?m Th? Ng?, V??ng H?ng S?n, Thanh Lãng, Nguy?n Ngu Í, Nguy?n V?n Xuân, Lê Tuyên, ?oàn Thêm, Hoàng V?n Chí, Nguy?n B?t T?y, Phan Khoang, Ph?m V?n S?n, Nguy?n Th? Anh, Nguy?n Kh?c Ng?, Nguy?n V?n Sâm, v.v.
V? th? v?i Nguyên Sa, Quách Tho?i, Thanh Tâm Tuy?n, Cung Tr?m T??ng, Tô Thùy Yên, Bùi Giáng, Viên Linh, Hoàng Trúc Ly, Nhã Ca, Tr?n D? T?, Ph?m Thiên Th?, Nguy?n ??c S?n, Du T? Lê, v.v..
V? v?n, nh? Bình Nguyên L?c, Võ Phi?n, Mai Th?o, V? Kh?c Khoan, Doãn Qu?c S?, Thanh Tâm Tuy?n, D??ng Nghi?m M?u, Duy Thanh, M?c Thu, M?c ??, Thanh Nam, Nh?t Ti?n, Linh B?o, Nguy?n Th? Vinh, Phan Du, ?? T?n, Nguy?n M?nh Côn, S?n Nam, Võ H?ng, Minh ??c Hoài Trinh, Túy H?ng, Nhã Ca, Nguy?n Th? Hoàng, Trùng D??ng, Nguy?n Th? Th?y V?, Nguy?n ?ình Toàn, Chu T?, Viên Linh, Duyên Anh, Phan Nh?t Nam, Nguyên V?, V? H?nh, Y Uyên, Cung Tích Bi?n, Duy Lam, Th? Uyên, Lê T?t ?i?u, Hoàng H?i Th?y, V?n Quang, Nguy?n Th?y Long, Phan L?c Ti?p, Th? Nguyên, Th? Phong, Di?m Châu, Th?o Tr??ng, Nguy?n Xuân Hoàng, Nguy?n M?ng Giác, Ngô Th? Vinh, Tr?n Th? Ngh, v.v.
V? phê bình v?n h?c nh? Tam Ích, Cao Huy Khanh, Lê Huy Oanh, ?? Long Vân, ??ng Ti?n, Uyên Thao, Hu?nh Phan Anh, v.v.
M?t trong nh?ng tác ph?m có tính cách giao th?i và chuy?n h??ng v?n h?c, ? trong Nam là cu?n Nh?t gió c?a Bình Nguyên L?c, xu?t hi?n n?m 1950, d??i th?i kháng chi?n, nh?ng không có màu s?c ??u tranh mà l?i mang tính cách ??i m?i v?n h?c, m? ??u m?t l?i vi?t truy?n, Bình Nguyên L?c không g?i là truy?n ng?n mà g?i là tân truy?n (d?ch ch? nouvelle c?a Pháp) và ông có m?t quan ni?m, m?t ??nh nghiã rõ ràng v? tân truy?n. Có th? coi Nh?t gió ?ánh d?u s? cách tân truy?n ng?n, trong Nam, th?p niên 50; và Giao th?a c?a V? Kh?c Khoan (1949), ? ngoài B?c, là b?n k?ch phi lý ??u tiên trong v?n ch??ng Vi?t Nam.
Báo chí và v?n h?c
Ho?t ??ng v?n h?c và báo chí ? trong Nam h?u nh? không b? gián ?o?n trong th?i kháng Pháp, cho nên có th? nói, Mi?n Nam gi? ???c m?t sinh ho?t báo chí và v?n h?c liên t?c và t??ng ??i t? do t? cu?i th? k? XIX cho ??n 1975, ngay c? d??i th?i Pháp thu?c.
Trong ??a h?t báo chí, Sàigòn x?a nay v?n là trung tâm c?a báo chí, ngoài nh?ng nh?t báo l?n ?ã xu?t hi?n t? tr??c, nh? t? Th?n Chung, sau ??i thành Ti?ng Chuông c?a ?inh V?n Khai, Sài Gòn M?i c?a bà Bút Trà, v.v. khi ng??i B?c di c? vào Nam có thêm t? T? Do, ti?p ??n Ngôn Lu?n. ?ó là nh?ng nh?t báo l?n có ?nh h??ng sâu r?ng trong qu?n chúng. Ho?t ??ng báo chí ? Sài Gòn càng ngày càng phát tri?n, theo V? B?ng, ??n tháng 12 n?m 1963, ? Sài Gòn có t?i 44 t? báo ra hàng ngày.
T? Do là nh?t báo ??u tiên c?a ng??i di c?, quy t? nh?ng tên tu?i nh?: Tam Lang (V? ?ình Chí), M?c Thu (L?u ??c Sinh), M?c ?? (?? Quang Bình), V? Kh?c Khoan, Nh? Phong (Lê V?n Ti?n); Nguy?n Ho?t (Hi?u Chân), ?inh Hùng (Hoài ?i?p Th? Lang, Th?n ??ng), Ph?m T?ng…
Theo l?i nhà v?n M?c ??: “Ngh? ??nh cho phép T? Do xu?t b?n do chính tôi ký [lúc ?y ông làm vi?c ? B? Thông tin cùng v?i V? Kh?c Khoan], tôi t?p h?p ban ch? tr??ng […] Có gi?y phép r?i ph?i lo tìm v?n. May sao có t? ch?c qu?c t? International Rescue Committee (IRC) s?n sàng tài tr? cho t? báo […] T? phút ??u tôi ngh? ra và bàn v?i Khoan ??ng ý cho t?i ngày cu?i cùng c?a t? báo tuy?t ??i không m?t ?nh h??ng nào t? b?t k? ?âu t?i ???ng l?i và ho?t ??ng c?a t? T? Do […] Ban ch? tr??ng (in rõ m?i ngày trên m?ng-xét) ch? có Tam Lang, V? Kh?c Khoan, ?inh Hùng, M?c Thu, Nh? Phong và tôi. […] Anh Tam Lang ch? nhi?m lo ?i?u hành, M?c Thu lo tr? s? ti?n b?c, V? Kh?c Khoan là ng??i tr?c ti?p liên l?c v?i J. Buttinger c?a IRC, tôi không d?. Sau m?t l??t tài tr? ban ??u, T? Do t? nó ??ng v?ng (l?p tr??ng h?p v?i ??c gi? di c?, tài t? ch?c bán báo lo tr? s?) còn có l?i là khác. Tuy ? trong ban ch? tr??ng V? Kh?c Khoan r?t ít ??n toà báo và không h? vi?t m?t bài. Tôi lo cho T? Do ch?y r?i thì ?? anh em làm” (trích bài “V?n h?c Mi?n Nam, t? T? Do, nhóm Quan ?i?m và V?n h?c h?i ngo?i, M?c ?? tr? l?i Nguy?n Tà Cúc”, Kh?i Hành s? 98, tháng 12/2004).
Theo l?i h?a s? Ph?m T?ng: Nh? Phong Lê V?n Ti?n là linh h?n c?a t? báo. Tháng giêng n?m 1956, T? Do b? ??a ra toà vì hai bài xã lu?n c?a Nguy?n Ho?t ?? phá khiá c?nh tiêu c?c c?a chính quy?n và nh?ng tranh bi?m h?a c?a Ph?m T?ng ch? gi?u bà Nhu và ch? ??. Ph?m T?ng ???c tr?ng án, nh?ng Nguy?n Ho?t và M?c Thu b? tù ba tháng. Ít lâu sau T? Do ?ình b?n. Có th? nói, T? Do là c? s? báo chí ??u tiên quy t? nh?ng khuôn m?t trí th?c di c?, và nó ?ã làm ?úng vai trò c?a m?t t? báo t? nh?n là “ti?ng nói c?a ng??i Vi?t t? do” lúc b?y gi?.
-V? m?t v?n h?c, nhóm Quan ?i?m do V? Kh?c Khoan thành l?p v?i Nghiêm Xuân H?ng, M?c ??, t? Hà N?i. V? Kh?c Khoan ?ã in k?ch trên báo Ph? Thông t? 1948: Th?ng cu?i ng?i g?c cây ?a (1948), Giao Th?a (1949), tùy bút M? H??ng C?ng (1953), và ??o di?n k?ch t?i nhà Hát L?n. Nhóm Giao ?i?m (tên nhà xu?t b?n do M?c ?? ?i?u hành) ???c ng??i ???ng th?i g?i là nhóm “trí th?c ti?u t? s?n”, b?i tác ph?m c?a h?, trong nh?ng ngày ??u chia c?t ??t n??c, th??ng có nh?ng nhân v?t mang n?i hoang mang, tr?n tr? c?a ng??i trí th?c ti?u t? s?n tr??c ngã ba ???ng: theo bên này, bên kia, hay ??ng ngoài th?i cu?c? Nghiêm Xuân H?ng nghiên c?u tri?t h?c. V? Kh?c Khoan, k?ch tác gia, n?i ti?ng t? t?p truy?n ng?n Th?n Tháp Rùa (1957) và M?c ??, nhà v?n mà c?ng là d?ch gi? n?i ti?ng.
-Nhóm Sáng T?o, theo Tr?n Thanh Hi?p, tr??c tiên, là m?t nhóm sinh viên ho?t ??ng trong T?ng h?i Sinh viên Hà N?i, tr??c 1954, g?m b?n ng??i: Nguy?n S? T?, Doãn Qu?c S?, Thanh Tâm Tuy?n và Tr?n Thanh Hi?p, ch? tr??ng nguy?t san L?a Vi?t. Sau 1954, vào Sài Gòn, ti?p t?c ho?t ??ng v?n ngh?, làm tu?n báo Dân Ch? (Tr?n Thanh Hi?p và Thanh Tâm Tuy?n ph? trách ph?n v?n ngh?), r?i t? Ng??i Vi?t (ti?n thân c?a t? Sáng T?o). Lúc ?y Mai Th?o g?i ??n truy?n ng?n ?êm giã t? Hà N?i, Thanh Tâm Tuy?n ??c, thích và ??ng ngay (Xem Trong ??t tr?i nhau…, Thanh Tâm Tuy?n, T?p chí th?, Cali, s? mùa Xuân 1998). Nhóm có thêm Mai Th?o. Sau m? r?ng v?i L? H?, Ng?c D?ng, Duy Thanh, Quách Tho?i. Trên Sáng T?o, ngoài nh?ng tên tu?i k? trên còn th??ng xuyên th?y: Nguyên Sa, Cung Tr?m T??ng, Bùi Giáng, Tô Thùy Yên, D??ng Nghi?m M?u, h?a s? Thái Tu?n.
Sáng T?o s? ??u ra tháng 10 n?m 1956. Sáng T?o b? c? ng?ng ? s? 27 (tháng 12/58), và b? m?i ti?p t?c ??n s? 7 (tháng 3/62) thì ng?ng h?n. (tài li?u c?a Viên Linh trong bài Mai Th?o riêng tây, Kh?i Hành s? 16, tháng 8/1997).
Sáng T?o do Mai Th?o ch? tr??ng và ki?m ngu?n tài tr?. Trong câu chuy?n riêng t? v?i chúng tôi, tháng 7/97 t?i Cali, khi h?i ông: “Th?a anh, Sáng T?o thành l?p b?ng ti?n c?a ai?” Mai Th?o tr? l?i: “B?ng cái h?p ??ng tôi ký v?i v?i m?t th?ng M? ? Virginia, không bi?t bây gi? s?ng ch?t th? nào, ?ó là cái h?p ??ng bán báo, không có ?i?u gì c?n gi?u di?m h?t, ??i khái n?u mình in 5000 t?, thì nó mua ??t cho mình 2000, v?a ?? ti?n in, ti?n gi?y, không có cái nghiã gì khác h?t, và c?ng không có ?i?u ki?n gì khác h?t”. H?i: “Hình nh? có lúc anh nhi?u ti?n l?m, anh tiêu vung lên, bao bè b?n?” Tr? l?i: “Nh?ng b?n v?n khác, th??ng th??ng h? ph?i ?i d?y h?c ?? ??a ti?n cho v? con. Tôi ch? ?i ch?i v?i Ph?m ?ình Ch??ng, V? Kh?c Khoan. Th??ng th??ng t?i nó không có ti?n, không có ph??ng ti?n ?? ?i ch?i ?êm, tôi thì lúc ?ó nhi?u ti?n l?m. Tôi best sellers mà”.
- Bình Nguyên L?c: ch? tr??ng t? Nhân Lo?i t? 1956 ??n 1958, r?i t? 1959, t? Vui s?ng.
- Bách Khoa ra ??i tháng 1/ 1957 và s?ng ??n 1975. Bách Khoa là nguy?t san v?n h?c ngh? thu?t s?ng lâu nh?t, ra ???c t?t c? 426 s?. Bách Khoa do Hu?nh V?n Lang, m?t công ch?c cao c?p trong Vi?n h?i ?oái sáng l?p, ?i?u hành và tài tr? trong nh?ng n?m ??u, Lê Ng? Châu làm th? ký toà so?n. ??n 1963, khi ông Di?m ??, Hu?nh V?n Lang b? b?t, b? tù, m?i trao h?n cho Lê Ng? Châu. Bách Khoa quy t? ???c nhi?u t?ng l?p nhà v?n khác nhau trong m?i l?a tu?i. Nh?ng cây bút n?i ti?ng c?ng tác th??ng xuyên v?i Bách Khoa là Nguy?n Hi?n Lê, Võ Phi?n, Nguy?n Ngu Ý, V? H?nh, Võ H?ng, ?oàn Thêm, Nguy?n V?n Xuân, Bình Nguyên L?c…. Theo Võ Phi?n, trong th?i k? c?c th?nh, t?c là kho?ng 1959-1963, m?i s? Bách Khoa bán ???c 4500 ??n 5000, nh?ng báo V?n (ra sau) còn bán ch?y h?n.
- T?p chí V?n hoá ngày nay c?a Nh?t Linh ra ??i ngày 17/6/1958, ???c 11 s? thì ?ình b?n. Nguy?n Th? Vinh ch? tr??ng ti?p các t? Tân Phong, ?ông Ph??ng, theo chi?u h??ng V?n hoá ngày nay.
- T?p chí ??i h?c, t? báo c?a Vi?n D?i h?c Hu? do Linh m?c Cao V?n Lu?n, Vi?n tr??ng, làm ch? nhi?m, ra ??i n?m 1958 ? Hu?, và s?ng ??n n?m 1964. Trên ??i h?c, xu?t hi?n nh?ng bài ??u tiên c?a Nguy?n V?n Trung, ng??i sau này s? có ?nh h??ng l?n ??n sinh viên và trí th?c.
-V?n Ngh? c?a Lý Hoàng Phong (1959) và D??ng Nghi?m M?u.
- Th? k? XX c?a Nguy?n Kh?c Ho?ch (do Th? Nguyên ?i?u hành) (1960).
-V?n h?c c?a Phan Kim Th?nh, t? 1962 ??n 1975.
v.v.
?ó là nh?ng t? báo xu?t hi?n d??i th?i ông Di?m, th?i k? mà s? ki?m duy?t còn t??ng ??i kh?t khe. Sau khi ông Di?m ??, báo chí ???c t? do h?n. T? n?m 1963, b?t ??u m?t giai ?o?n m?i, xu?t hi?n nh?ng t? báo khác.
-T?p chí V?n c?a Nguy?n ?ình V??ng, ra ??i ngày 1/1964 và s?ng ??n 1975. V?n do Tr?n Phong Giao trông nom trong 10 n?m, ??n 1974 chuy?n l?i cho Mai Th?o. V?n c?ng quy t? ???c nhi?u l?p nhà v?n ? nhi?u l?p tu?i, kh?p các khuynh h??ng t? D??ng Nghi?m M?u, Thanh Tâm Tuy?n ??n Th? Uyên, Nguy?n M?nh Côn, Bình Nguyên L?c… V?n ??c bi?t ?u t? ??n vi?c d?ch thu?t và gi?i thi?u v?n h?c n??c ngoài. Tr?n Phong Giao c?ng là m?t d?ch gi? n?i ti?ng, thêm Tr?n Thi?n ??o, s?ng ? Paris, d?ch và vi?t v? nh?ng phong trào v?n h?c ?ang th?nh hành ? Pháp.
- Nguy?n V?n Trung, Th? Nguyên, ch? tr??ng nh?ng t? nh? Hành Trình (1964-1966, 10 s?), ??t N??c (1967-1969, 18 s?), Trình Bày (42 s?), quy t? nh?ng ngòi bút tr?, nói lên nh?ng v?n ?? nóng b?ng c?a th?i ??i.
- Ngh? thu?t, Mai Th?o, ch? nhi?m, Viên Linh, th? ký toà so?n, s? 1 tháng 10/65. Ra ???c 56 s?.
- Gi? th?m quê m? c?a Nh?t H?nh (1965).
- Nghiên c?u v?n h?c, Thanh Lãng ch? nhi?m, Th? Nguyên, th? ký toà so?n, ra ???c 10 s? t? 11/67 ??n 11/68. T?c b?n tháng 3/1970 ??n s? 16 (15/6/1972) thì ?ình b?n.
- Tin V?n c?a nhóm L? Ph??ng, V? H?nh.
- Gió m?i, Hi?n ??i c?a Nguyên Sa.
- V?n ?? và Ý th?c c?a V? Kh?c Khoan,
- Kh?i Hành (1969-1972) báo c?a quân ??i, do Viên Linh làm Th? ký toàn so?n.
- Th?i T?p (1972-1975) c?a Viên Linh.
- ??i di?n c?a Nguy?n Ng?c Lan,
- Thái ?? c?a Th? Uyên
- ??i c?a Chu T?, v.v.
(nh?ng ngày, tháng, xu?t hi?n c?a các báo, chúng tôi ghi theo tài li?u c?a Võ Phi?n, Viên Linh, và Nguy?n V?n Trung).
Các nhóm, các khuynh h??ng
V? các nhóm, Viên Linh trong cu?n Chiêu ni?m v?n ch??ng v? V? Hoàng Ch??ng, vi?t: “Các nhà v?n xu?t hi?n th??ng xuyên, trên nh?t báo, qua các nhà xu?t b?n, nh?t là trên các báo ??nh k?, và thành t?ng nhóm. Lý l?ch v?n ch??ng và s?c thái ??a ph??ng c?a h? r?t t??ng ??ng, tùy theo nhóm t?p chí trên ?ó h? góp m?t. ?a s? các nhà v?n Mi?n Nam qui t? trên các t? tu?n báo ??i M?i, Nhân Lo?i, và nh?t báo nh? Ti?ng Chuông, Sàigon M?i (H? H?u T??ng, Bình Nguyên L?c, S?n Nam, Kiên Giang, L?u Nghi, Th?m Th? Hà, Trang Th? Hy…). Các nhà v?n g?c Mi?n Trung trên t? V?n Ngh? M?i, Bách Khoa (Võ Thu T?nh, Nguy?n V?n Xuân, Võ Phi?n, ?? T?n, V? H?nh, Bùi Giáng, Võ H?ng, Nguy?n Th? Hoàng); các nhà v?n “di c?” xu?t hi?n trên các t? ??t ??ng, Sáng T?o, và trên các nh?t báo nh? T? Do, Ngôn Lu?n (?? Thúc V?nh, Nguy?n Ho?t, V? Kh?c Khoan, M?c ??, Nghiêm Xuân H?ng, Nguy?n S? T?, Mai Th?o, Thanh Tâm Tuy?n) hay V?n Ngh? (Lý Hoàng Phong, D??ng Nghi?m M?u, Viên Linh, Nguy?n ??c S?n), Hi?n ??i (Nguyên Sa, Tr?n D? T?, Nhã Ca). T? Ch? ??o, Ph?ng S?, Ti?n Tuy?n quy t? các nhà v?n quân ??i hay quân nhân ??ng hoá nh? Nguy?n M?nh Côn, M?c Thu, Thanh Nam, Phan Nh?t Nam, Th?o Tr??ng…” (Trích Chiêu Ni?m V?n Ch??ng, Kh?i Hành, Cali, 2000, trang 16-17).
V? các khuynh h??ng khác nhau, Viên Linh vi?t: “Khuynh h??ng Ph?t giáo có các t? T? T??ng, V?n H?nh v?i Tu? S?, Bùi Giáng, Ph?m Công Thi?n, Nguy?n H?u Hi?u; khuynh h??ng Thiên chúa giáo La Mã có Hành Trình, ??i Di?n v?i Nguy?n V?n Trung, Nguy?n Ng?c Lan, Di?m Châu, Th? Nguyên. M?c dù ??ng C?ng S?n b? ??t ra ngoài vòng pháp lu?t, song các nhà v?n theo C?ng S?n nh? Nguy?n Ng?c L??ng, Minh Quân, V? H?nh v?n t?o ???c di?n ?àn riêng (Tin V?n ) hay hi?n di?n trong t? ch?c V?n Bút d??i th?i linh m?c Thanh Lãng làm ch? t?ch. Nh?ng t? nh? V?n, Ph? Thông, V?n H?c, qui t? các nhà v?n không có l?p tr??ng chính tr? bi?u hi?n rõ r?t, mà thu?n túy v?n th? c? ?i?n nh? ?ông H?, M?ng Tuy?t, Nguy?n V?, Bùi Khánh ??n, hay v?n ngh? th?i ??i, sinh ho?t thành ph? nh? Nguy?n ?ình Toàn, Nguy?n Th? Th?y V?, Túy H?ng; nh?ng t? v? ngh? thu?t trình di?n hay v? ph? n? quy t? các nhà v?n nh? Tùng Long, An Khê, Lê Xuyên, Nguy?n Th?y Long, Hoàng H?i Th?y, V?n Quang…” (Viên Linh, s?d, trang 17-18).
V? gi?i c?m bút sau 1963, Nguy?n V?n Trung vi?t: “Gi?i c?m bút sau 1963, h? là nh?ng ng??i h?i 1954 trên d??i m??i tu?i theo gia ?ình vào Nam ho?c sinh tr??ng l?n lên ? Mi?n Nam h?u h?t có tú tài và t?t nghi?p ??i h?c. S? l??ng gi?i tr? c?m bút này càng ngày càng ?ông ??o theo ?à thành l?p các ??i h?c ? các t?nh Hu?, ?à L?t, ?à N?ng, Nha Trang, C?n Th?, Long Xuyên, Tây Ninh và các ??i h?c t? ? Sài Gòn nh? V?n H?nh, Minh ??c… H? tr??ng thành v? tu?i ??i và nh?n th?c sau 1963, trong hoàn c?nh nhi?u xáo tr?n chính tr?, xã h?i chi?n tranh m? r?ng v?i s? can thi?p ? ?t c?a quân ??i n??c ngoài. Th?i cu?c và chính tr? là thi?t thân ??i v?i h? vì b? ??ng viên, ?i quân d?ch.[...] Do ?ó, h? có l?i nhìn th?i cu?c ??t n??c và ngh? thu?t v?n h?c khác h?n v?i l?i nhìn c?a ?àn anh h? vi?t t? tr??c 1963.(…) Th? v?n gi?i tr? vi?t sau 1963 th??ng theo m?t xu h??ng chung, ph?n ánh v? tr? Kafka, nh? tên ??t cho m?t s? ??c bi?t v? th? v?n c?a Hành Trình, ho?c ph?n ánh thân ph?n nh?ng nhân v?t Vi?t Nam t??ng t? nh?ng nhân v?t trong ti?u thuy?t Gi? th? hai m??i l?m c?a Gheorghiu”. (H??ng v? Mi?n Nam Vi?t Nam, Nguy?n V?n Trung, Kh?i Hành s? 92, tháng 6/2004).
V? vi?c ki?m duy?t ? Mi?n Nam, Nguy?n V?n Trung vi?t: “Báo thì không ph?i ki?m duy?t nh?ng có th? b? t?ch thu ??a ra toà. Trong khuôn kh? chính sách h?n ch? t? do chính tr? nh? v?y, n?u không xu?t b?n công khai, h?p pháp, v?n có th? in ronéo, ph? bi?n, bày bán ngay c? trên các s?p báo và có th? b? t?ch thu… Ng??i c?m bút vi?t nh?ng ?i?u c?m k?, phê phán chính sách này, chính sách kia c?a nhà n??c, th?m chí h?p nhau vi?t kháng th? ph?n ??i, ??ng trên báo mà không lo ng?i v? an ninh chính tr? c?a b?n thân gia ?ình b?n bè. Nói cách khác, vi?t phê phán mà không s? nhà n??c.
Th?i Vi?t Nam C?ng hoà (1955-1975), nh?ng gì tôi vi?t thành sách ??a ki?m duy?t, cu?n ???c phép xu?t b?n, cu?n không, ho?c nh?ng bài báo sau gom l?i thành sách ??a ki?m duy?t th??ng ???c phép, nh?ng b? m?t s? bài và có th? nói rõ nh?ng bài ?ó b? ki?m duy?t. ?ây là tình tr?ng chung, do ?ó ng??i th?i sau mu?n tìm hi?u nh?ng ng??i c?m bút th?i k? 1955-1975 c?n l?u ý tìm ??c không ph?i ch? sách ???c xu?t b?n công khai h?p pháp mà c? nh?ng sách không xu?t b?n ???c, nh?ng v?n có và còn ?ó trong các t?p chí và chính nh?ng bài ??ng trong các t?p chí không ???c xu?t b?n thành sách, m?i ph?n ánh trung th?c tâm t? ng??i vi?t v? th?i k? h? s?ng”. (Nguy?n V?n Trung, bài ?ã d?n).
*
Tóm l?i, sau 1954: t? báo ??y m?nh vi?c ??i m?i v?n h?c là t? Sáng T?o, ra ??i cùng v?i hai tác ph?m ch? ch?t c?a Thanh Tâm Tuy?n: t?p th? Tôi không còn cô ??c (1956) và ti?u thuy?t B?p l?a (1957). T? báo chú tr?ng ??n vi?c gi?i thi?u v?n ch??ng n??c ngoài là t? V?n c?a Nguy?n ?ình V??ng và Tr?n Phong Giao. Bách Khoa là t?p chí v?n h?c s?ng lâu nh?t và quy t? nh?ng khuynh h??ng chính tr? ??i ch?i nh?t. Nguy?n Hi?n Lê ghi l?i trong h?i ký: “T? t??ng chính tr? c?a nh?ng cây vi?t nòng c?t c?a Bách Khoa có khi trái ng??c nhau: V? H?nh thiên c?ng, sau theo c?ng. Võ Phi?n ch?ng c?ng. ?oàn Thêm, Phan V?n T?o, không ?a c?ng nh?ng c?ng không ??; không thích M? nh?ng c?ng không nói ra [...] Tôi, có l? c? Nguy?n Ngu Ý và Lê Ng? Châu có c?m tình v?i kháng chi?n [...] M?c d?u v?y, các anh em trong toà so?n v?n gi? tình hoà h?o v?i nhau. Xu h??ng ph?n nhau nh? V? H?nh và Võ Phi?n mà v?n tr?ng t? t??ng c?a nhau, ít nh?t trong 10 n?m ??u. ?ó là ?i?m tôi quý nh?t. (Trích ??i vi?t v?n c?a tôi, c?a Nguy?n Hi?n Lê, nxb V?n Ngh?, Cali 1986, trang 143).
Nh? h? th?ng báo chí phát tri?n, qu?n chúng ??c gi? ?ông ??o ?? m?i thành ph?n, các nhà v?n n?i ti?ng nh? Mai Th?o, Bình Nguyên L?c, Túy H?ng, Nhã Ca, Duyên Anh, Chu T?, Thanh Nam, v.v. ??u s?ng b?ng ngòi bút m?t cách d? gi?. H? là nh?ng ng??i vi?t chuyên nghi?p. Nhi?u nhà v?n có nhà xu?t b?n riêng. Nguy?n Hi?n Lê trong 30 n?m biên kh?o và d?ch thu?t ?ã vi?t ???c 100 quy?n sách tr??c 75, và 20 cu?n sau 75. Nguy?n V?n Trung, ngoài l??ng sách v? tri?t h?c, v?n h?c, in tr??c 75, trong nh?ng công trình sau 75, có b? L?c Châu H?c, nghiên c?u v? v?n h?c Mi?n L?c t?nh Nam K?, hi?n nay ch?a in, nh?ng nh?ng ng??i nghiên c?u trong và ngoài n??c v?n th??ng s? d?ng mà không nói xu?t x?.
Nh?ng nhà v?n nh? H? H?u T??ng, Bình Nguyên L?c, Mai Th?o… c?ng ??u có nh?ng s? l??ng ti?u thuy?t trên d??i 30 cu?n. V? sáng tác, l??ng nhi?u thì ph?m có gi?m, nh?ng ?ó là cái giá mà nhà v?n ph?i tr?.
M?t thành ph?n ??c gi? ?a d?ng, nhi?u t?ng l?p khác nhau. Trong giai ?o?n ??u t? 56 ??n 63: ??c gi? có h?c ??c Bách Khoa, V?n Hoá Ngày Nay… l?p tr? c?p ti?n ??c Sáng T?o, l?p trí th?c ??c nhóm Quan ?i?m.
T? 1963 tr? ?i, báo chí tr? nên ?a d?ng, t? V?n có m?t ch? ??ng riêng bi?t trong s? ti?p c?n v?i v?n h?c n??c ngoài, và c?ng là t?p chí v?n h?c bán ch?y nh?t th?i ?y. Và nh?ng t? nh? ??t N??c, Hành Trình, Trình Bày… nói ??n nh?ng v?n ?? thi?t thân c?a con ng??i tr??c chính tr? và chi?n tranh. Nh?ng t? nh? ??i Di?n c?a Nguy?n Ng?c Lan ch?ng l?i chính quy?n…
V? s? l?a ch?n tác gi?, có th? nói: L?p tr? b?i ??i thích ??c Duyên Anh. L?p s?ng v? bão thích Chu T?. Túy H?ng, Trùng D??ng, Nguy?n Th? Th?y V?, Nguy?n Th? Hoàng, Nhã Ca, ph?n ?nh l?p ph? n? tân ti?n, nh?n th?c chính mình qua thân xác. L?p trí th?c thích cách ??t v?n ?? c?a V? Kh?c Khoan, M?c ??, Nghiêm Xuân H?ng. L?p tr? lãng m?n giao th?i thích ??c Mai Th?o. Thanh Tâm Tuy?n, D??ng Nghi?m M?u là nh?ng tác gi? khó, ?òi h?i ng??i ??c m?t trình ?? trí th?c cao. Qu?n chúng bình dân thích Lê Xuyên, Tùng Long… H?c sinh tr??ng Tây ??c v?n ch??ng ngo?i qu?c qua ti?ng Pháp, ti?ng Anh. H?c sinh tr??ng Vi?t ??c các tác ph?m ngo?i qu?c qua b?n d?ch ho?c phóng tác.
??c ?i?m
??c ?i?m chính c?a n?n v?n h?c Mi?n Nam t? 1954 ??n 1975, là ?ã thoát kh?i v?n h?c th? k? XIX, giã t? lãng m?n ti?n chi?n. Nhi?u nhà v?n tìm cách xây d?ng t? t??ng trên n?n tri?t h?c hi?n ??i, ??a con ng??i v? h??ng tìm hi?u chính mình. Tri?t h?c hi?n sinh xu?t hi?n d??i nhi?u hình th?c: phòng trà t?u quán, ?n ch?i, b?i ??i, là t?ng th?p nh?t; ? m?c cao h?n, nó h?u thu?n cho tác ph?m: con ng??i quay v? kh?o sát chính mình, nh?n th?c chính mình, v?i nh?ng nhân v?t c?a Mai Th?o, Thanh Tâm Tuy?n, D??ng Nghi?m M?u… Cách mô t? c?a D??ng Nghi?m M?u, Thanh Tâm Tuy?n, nhi?u ch?, cho th?y các ông ?ã dùng hi?n t??ng lu?n trong s? m? x? và phân tích. ?? áp d?ng t? t??ng tri?t h?c vào th?c t? v?n h?c m?t cách v?a ph?i, d? hi?u, ?ã có các ngòi bút nh? Nguyên Sa, v?a là giáo s? tri?t v?a là nhà th?, nh? Nguy?n V?n Trung v?a là giáo s? ??i h?c v?a vi?t sách tri?t h?c và phê bình v?n h?c. Quan ni?m d?n thân c?a Sartre, qua Nguy?n V?n Trung, thâm nh?p vào ??i s?ng gi?i tr?: Hoàng Ph? Ng?c T??ng, L? Ph??ng, Nguy?n ??c Xuân, là h?c trò c?a Nguy?n V?n Trung, do ?nh h??ng quan ni?m d?n thân c?a Sartre mà vào b?ng h?i 1968. Cu?n Ca t?ng thân xác c?a Nguy?n V?n Trung c?ng ?ã ?nh h??ng ít nhi?u ??n các nhà v?n ph? n? trong l?i vi?t m?nh b?o v? thân xác c?a h?.
Tóm l?i, tri?t h?c hi?n sinh, ch? nghiã siêu th?c và phân tâm h?c, giúp m?t s? tác gi? ?ào sâu thêm nhi?u v?n ?? tr?ng y?u c?a con ng??i, c?a ??t n??c, ??t l?i v?n ?? chi?n tranh. K?ch c?a V? Kh?c Khoan phát tri?n khía c?nh phi lý trong ??i s?ng. Thanh Tâm Tuy?n trong th? t? do, khai phá vùng ti?m th?c con ng??i b?ng nh?ng cách t?o hình m?i l?. Truy?n c?a D??ng Nghi?m M?u ?ào sâu cái tr?ng r?ng ghê gh?m trong hi?n sinh con ng??i, b? tha hoá trong chi?n tranh và nh??c ti?u. Mai Th?o v? l?i m?t th?i kháng chi?n ??y ?o t??ng, và t?c nh?ng b? m?t h? vô, chán ch??ng, s?ng v?t v? trong say s?a, n?i v? tr??ng thành th?. Võ Phi?n ?ào sâu xu?ng nh?ng m?t mát c?a con ng??i khi ph?i b?t kh?i ngu?n c?i, tra kh?o vùng b?n n?ng sâu kín c?a tính d?c. Phan Nh?t Nam trình bày nh?ng bi ?át c?a ??i lính, nh?ng k? c?m súng b?n vào quê h??ng mình. Bình Nguyên L?c tìm v? ngu?n c?i c?a dân t?c di dân t? B?c vào Nam, chi?m h?u ??t ?ai c?a ng??i Chàm, ng??i Chân L?p, tìm s?ng trong r?ng ???c, r?ng m?m, v??n lên t? hai y?u t? c? b?n: ??t và n??c. Nguy?n Th? Hoàng, Túy H?ng, Th?y V?, Trùng D??ng, Nhã Ca, Tr?n Th? Ngh… th? hi?n tâm linh táo b?o c?a ng??i ph? n? th?i ??i, chao ??o tr??c m?t th? n? quy?n v?a thành hình qua s? nh?n di?n thân xác, và b? d?n v?t trong m?t xã h?i v?n còn ch?a h?n thoát kh?i ??o lý Kh?ng M?nh, v.v.
M?i nhà v?n có m?t vùng khai phá riêng. Tính ch?t ?a d?ng ?y khi?n cho v?n h?c Mi?n Nam, qua các ngòi bút khác nhau, ?ã ph?n ánh ???c thân ph?n con ng??i trong xã h?i chi?n tranh, b?ng nh?ng hình th?c sáng t?o m?i, khác h?n ti?n chi?n, t?o cho v?n h?c Vi?t Nam m?t b? m?t tr??ng thành trong tâm th?c nhà v?n và tâm th?c ??c gi?.
Th?y Khuê
Paris, tháng 10/2007
B?n V?n Vi?t, ??c l?i và s?a ch?a ngày 4/7/2014
Tác gi? g?i V?n Vi?t.