Vũ Thư Hiên
(Để kỷ niệm bốn năm ngày mất
của người bạn tù lận đận long đong
– 2 tháng 10 năm 2012)
Tôi gặp Nguyễn Chí Thiện ở trại Phong Quang.
Tính về mức độ tàn bạo, theo sự đánh giá của những người tù thâm niên, trại này chỉ đứng sau trại Quyết Tiến, còn gọi là Cổng Trời ở Hà Giang.
Tôi ra tù trước Nguyễn Chí Thiện vài tháng, hoặc nửa năm chi đó. Người ta thả tôi sau 9 năm giam cầm không xét xử, gọi là tập trung cải tạo, với điều kiện phải được một cơ quan, xí nghiệp nhận vào làm việc. Người nhà, cả bè bạn nữa, chạy xất bất xang bang lo cho tôi có được một chỗ làm để thoát cảnh tù. Mãi rồi cũng gặp được một ông giám đốc dám làm cái việc không ai dám làm ấy. Công ty cung ứng vật liệu xây dựng Hà Sơn Bình nhận tôi. Tôi được ký hợp đồng tạm tuyển, tạm tuyển thôi, làm công nhân bốc vác. Hà Sơn Bình là tỉnh mới lập gồm Hà Đông, Sơn Tây và Hoà Bình, theo sáng kiến của vị tổng bí thư anh minh Lê Duẩn.
Ông giám đốc Lê Vinh không cho tôi làm bốc vác mà giữ tôi ở lại văn phòng.
– Đồng chí cứ ở đây – ông bảo – Tội vạ đâu tôi chịu. Có việc thì làm. Không có việc thì ngồi đọc sách.
Còn hơn thế, ông không buộc tôi phải ở nhà tập thể của công ty ở thị xã Hà Đông theo lệnh của trưởng ban Tổ chức Trung ương Lê Đức Thọ, hết ngày thì về với gia đình ở Hà Nội. Anh công an phụ trách hộ khẩu ở thị xã cũng là người tốt bụng. Anh giở luật: có văn bản do thủ tướng Phạm Văn Đồng ký: người tù được tha thì cho về nguyên quán. “Tôi không nhập hộ khẩu cho anh ở đây được – anh ta nói – Nhà anh ở đâu thì anh ở đấy”.
Anh công an khu vực cũng mặc tôi ở nhà với vợ con. Xem ra tình người vẫn còn.
Cũng như tôi, Nguyễn Chí Thiện được thả về nguyên quán Hải Phòng, nơi anh còn bà chị.
Trước khi đi tù lần thứ nhất, Thiện dạy học. Sau lần đi tù thứ hai vì tội làm thơ phản động, anh thất nghiệp trăm phần trăm. Trở về nghề cũ, nghề duy nhất mà anh biết thì chắc chắn không được rồi. Làm thầy giáo xã hội chủ nghĩa nếu lý lịch không sáng như gương thì cũng phải là người không một lần vướng vòng lao lý. Các cơ quan, xí nghiệp nhà nước chỉ cần lướt qua lý lịch hai lần tù của anh là xua anh như xua tà. Anh sống vắt mũi bỏ miệng, lúc đói lúc no.
Thỉnh thoảng, chẳng có việc gì để làm, anh lên Hà Nội thăm tôi và bạn tù cũ: Trình Hàng Vải, Vĩnh Đại Uý, Văn Thợ Mộc, Dũng Con… Anh hi vọng anh em sẽ mách bảo cách kiếm sống.
Trình Hàng Vải hiến kế đi buôn – cất đũa xe đạp ở Hà Nội về bán ở Hải Phòng.
Thiện đi được vài chuyến trót lọt, cũng kiếm được chút đỉnh. Cái may không dài – vào một ngày đông, anh đụng thuế vụ. Thấy Thiện mặt gầy quắt, áo bông lại to xù, người nhà nước đè ra khám. Những bó đũa xe đạp quấn quanh người bị tịch thu. Thế là mất cả chì lẫn chài.
Tôi may mắn hơn Thiện.
Đang lúc không biết cách nào kiếm sống thì tôi gặp lại Lê Sĩ Thiện, bạn đồng ngũ ngày xưa. Trước kia Lê Sĩ Thiện là giảng viên khóa 6 trường sĩ quan lục quân Trần Quốc Tuấn. Phục viên, anh làm công việc thuần tuý kỹ thuật – phó giám đốc một nhà máy điện Lào Cai. Biết hoàn cảnh tôi, anh tự tìm tôi để giúp đỡ.
Lê Sĩ Thiện là con dao pha, việc gì đến tay anh cũng tìm ra cách làm bằng được. Mặt hàng đầu tiên của chúng tôi là bột nở. Chúng tôi gặp thời – trước kia bột nở phải nhập của Tàu, nay hai nước lủng củng, không có hàng về, cái quẩy giờ chỉ to bằng ngón tay. Các bà bán cháo quẩy ào ào mua hàng của chúng tôi. Có bột nở cái quẩy lại phồng to như cán búa.
Thấy bột nở chạy, Nguyễn Chí Thiện muốn lấy một ít về Phòng bán thử. Nhưng tiền trả hàng mẫu anh cũng không có.
Với bạn tù, tôi không tiếc. Nhưng việc này phải được Lê Sĩ Thiện bằng lòng.
Chúng tôi khởi đầu bằng hai bàn tay trắng. Gõ mọi cửa có thể gõ mới vay được năm chục bạc, gần bằng lương kỹ sư một tháng. Được cái sản xuất bột nở không cần thiết bị lôi thôi, làm ra nhanh, chẳng mấy chốc chúng tôi đã có những đồng lãi đầu tiên. Tuy vậy, mới bắt tay vào sản xuất, tiền thu chưa được bao nhiêu. Bán chịu trong những ngày ấy không khó, nhưng nó mang lại sự xúi quẩy, người ta tin như thế.
Lê Sĩ Thiện không quen Nguyễn Chí Thiện, hai người mới chỉ gặp nhau vài lần ở nhà tôi. Tôi e anh không bằng lòng. Nhưng tôi lầm. Lê Sĩ Thiện biết chúng tôi thân nhau, rất có thể trong thâm tâm anh có cảm tình với những người bị bỏ tù vì tội chống chế độ.
Anh gãi đầu, rồi quyết:
– Để anh ấy lấy. Bán được rồi, trả sau có sao.
Vào thời gian ấy chẳng ai trong chúng tôi, những bạn tù của Nguyễn Chí Thiện coi anh là nhà thơ, mặc dầu không ít thì nhiều chúng tôi đều được anh thì thầm đọc cho nghe thơ anh trong những buổi tối của đời tù đằng đẵng. Anh cũng thật thà thú nhận:
Thơ của tôi không phải là thơ.
Mà là tiếng cuộc đời nức nở.
Tiếng cửa nhà giam ngòm đen khép mở.
Tiếng khò khè hai lá phổi hang sơ.
Tiếng đất vùi đổ xuống lấp niềm mơ.
Tiếng khai quật cuốc đào lên nỗi nhớ.
Nhưng cũng có những vần thơ của anh tôi nghe một lần mà nhớ mãi:
Người xưa ngẩng đầu nhìn trăng sáng,
Rồi cúi đầu thương nhớ cố hương.
Còn tôi – ngẩng đầu nhìn nhện chăng tơ vướng,
Rồi cúi đầu nhặt hạt cơm vương.
Từ hai câu: Cử đầu vọng minh nguyệt, Đê đầu tư cố hương của thi hào Lý Bạch mà bật ra sự liên tưởng so sánh vừa hồn nhiên vừa đau đớn ấy, hồn thơ trong Nguyễn Chí Thiện đã thức giấc. Nó đặc biệt gợi nhớ cái xà lim cấm cố ai từng qua thì không thể nào quên.
Nhưng khi Lê Sĩ Thiện nghe những vần thơ khác:
Đảng như hòn đá tảng
Đè lên vận mạng quê hương.
Muốn sống trong hòa hợp yêu thương,
Việc trước nhất phải tìm phương hất xuống.
Lê Sĩ Thiện chưa từng ở tù, anh không thể biết tâm trạng người tù. Con người sống trong cái xã hội được gọi là xã hội chủ nghĩa, với cái sợ được chương trình hoá, được định hình trong vô thức, anh chăm chú nghe, rồi ngẩn người, không thốt nên lời.
– Anh này tâm hồn trong sáng quá – Lê Sĩ Thiện nói riêng với tôi – Rất thật thà. Người như thế rồi còn gặp vạ.
Nhờ buôn bột nở, Nguyễn Chí Thiện nhanh chóng trang trải được nợ nần, thậm chí còn dư chút đỉnh giúp họ hàng ở quê, giúp các bạn tù còn đang loay hoay tìm kế sinh nhai. Ấy là sau này Thiện tâm sự tôi mới biết.
Thiện sòng phẳng. Bán được nhiều rồi, tích được lãi làm vốn rồi, anh lấy hàng lần nào trả tiền lần ấy, không dây dưa.
Một hôm Thiện dồn tất cả tiền có được mua một lượng hàng lớn theo yêu cầu của người đặt hàng. Ở Sài Gòn bấy giờ lại đang khan bột nở làm dép xốp. Lái buôn từ miền Nam ra, nghe nói Hải Phòng có thứ đó liền mua về. Thấy tuy chất còn kém, nhưng dùng được, liền đặt hàng, bảo Thiện có bao nhiêu lấy bấy nhiêu. Thiện tính sẽ lãi to, ai ngờ thất bại nặng. Tất cả số bột nở anh mang về đều bị tịch thu.
Vụ ấy tôi hoàn toàn không biết. Chỉ thấy Thiện vắng mặt lâu, không thấy lên lấy hàng.
Đùng một cái, Trình Hàng Vải hớt hơ hớt hải đến tôi: “Thiện nó bị bắt lại rồi!”
Anh bàn với bạn bè góp tiền đưa cho bà chị Thiện đi tiếp tế.
Thì ra thời gian Thiện vắng bóng là lúc anh âm thầm chép lại toàn bộ thơ làm trong tù rồi đột nhập đại sứ quán Anh, nhờ chuyển ra nước ngoài. Tập thơ đầu tiên của Thiện có tựa đề “Hoa Địa Ngục”. Chi tiết vụ này thế nào mọi người đều đã biết.
Mãi sau tôi mới được nghe kể chuyện gì đã xảy ra trong chuyến lấy hàng lần chót của Thiện mang về Hải Phòng.
Một người bạn của Thiện, đại uý Bảo chính đoàn cũ, nay đạp xích-lô, một buổi tối vắng khách mới rẽ vào thăm Thiện. Đẩy cánh cửa không bao giờ khoá vào nhà, anh thấy trong nhà tối om. Bật lửa soi thì thấy Thiện nằm co trên giường.
– Điện đóm sao thế này? Đèn cháy à? – anh hỏi.
Thiện ngỏng đầu:
– Bán rồi!
– Bán rồi là thế nào?
– Bán rồi là bán rồi, chứ còn là thế nào.
Thì ra sau vụ bị tịch thu bột nở, Thiện chẳng còn đồng nào trong túi. Về được đến nhà, bụng đói cật rét, trong nhà lại chẳng còn gì có thể bán ngoài cái bóng điện 15 watts. Bèn tháo ra mang đi đổi được một bơ gạo (bơ, tức là cái vỏ hộp sữa đặc, một thời được dân chúng coi là đơn vị đo lường) về nấu cháo. Ăn cháo xong, đắp chăn ngủ.
Anh cựu đại uý đạp xích lô bảo Thiện:
– Cậu có khai với chúng nó là bột nở không đấy?
– Không.
– Cậu khai thế nào?
– Bảo: tôi không biết, người ta thuê tôi mang thì tôi mang.
Anh bạn thở phào:
– Thế thì có cơ cứu vãn. Chúng nó mà biết là bột nở thì xong phim. Chúng nó sẽ đem bán để chia nhau. Nghe đây, tớ có quen bọn ấy. Có cơ cứu vãn.
– Quen thế nào?
– Làm ăn ấy mà.
Thiện chồm dậy:
– Liệu lấy lại được không?
– Còn tùy tình hình. Mình sẽ hỏi chúng nó.
– Nhất rồi – Thiện reo lên – Có phải đấm mõm chúng nó không? Tớ không còn xu nào đâu đấy nhá.
Anh bạn gãi đầu:
– Dù sao thì cũng phải đãi chúng nó một chầu.
– Tớ nói rồi – tớ không còn xu nào đâu.
– Để tớ lo.
Anh cựu đại uý điều đình thế nào không biết. Một bữa thịt chó được anh tổ chức, không linh đình, nhưng thoả thuê. Đến lúc ấy Thiện mới biết bọn thuế vụ chẳng biết cái chúng thu là cái quái gì. Cứ thứ gì mà người mang không có hoá đơn là coi như hàng lậu, thu tất.
Thiện được trả lại số hàng bị thu.
Bữa ấy Thiện say khướt. Say đến nỗi không biết làm sao về được tới nhà. Anh không bao giờ uống rượu. Phần lớn đời anh trôi qua trong tù, nơi không thể có rượu, trừ những người đi “tự giác”, không có công an áp giải. Họ thỉnh thoảng cũng được một lần say sưa nhờ đổi chác quần áo của đám tù mới với dân bản lân cận.
Thiện kể lại chuyện này khi chúng tôi ở cùng nhau trong một căn hộ tại Strasbourg, thành phố miền Bắc nước Pháp, theo lời mời của Nghị hội các nhà văn quốc tế (PIE).
– Đấy là lần đầu tiên tôi uống rượu, ông ạ – Thiện nói – Trước đó cũng có nhấp tí ti trong một đám giỗ. Chẳng thấy ngon lành gì. Cay xè.
– Say thế làm sao về? – tôi hỏi.
– Ông này buồn cười, anh đại uý bạn tôi chở tôi về chứ. Anh ta có cả một cái xích lô cơ mà.
