Vũ Thư Hiên
Bạn bè tôi thường lớn tuổi hơn tôi nhiều – thiên hạ gọi cách đánh bạn như thế là “chơi trèo”. Oan cho tôi lắm. Những cuộc gặp gỡ tình cờ rồi trở thành bạn bè với nhau diễn ra thế nào thì nó là thế ấy.
Tôi gặp Bùi Xuân Phái lần đầu ở một quán cà phê vỉa hè phố Hàng Vôi. Nhác thấy Nguyễn Sáng và tôi đi tới, Bùi Xuân Phái nâng chén cà phê thay lời chào.
Rồi ông ghé vào tai Nguyễn Sáng:
– Tay nào đấy?
– Cánh ta. Chơi được.
Bùi Xuân Phái chìa tay cho tôi. Chúng tôi trở thành bạn.
Cao, mảnh khảnh, da trắng xanh, gương mặt hao hao tượng Chúa Cứu Thế làm ra biệt danh: Ông Giê-Su Khốn Khổ ở Phố Hàng Thuốc Bắc.
Ông Giê Su thì OK, nhưng khốn khổ thì phải có chút giải thích.
Chả cứ tôi, mọi người đều biết Bùi Xuân Phái có một đam mê không giống ai: những mái nhà phố cổ. Chúng còn lại nguyên vẹn từ những năm xa xưa của đất kinh kỳ với ngói âm dương được nung trong những lò dân dã. Ông vẽ rất nhiều những mái nhà nhấp nhô ấy. Chúng cao thấp không đều, nhưng tất cả đều nâu sậm. Những bức tranh rồi mang một tên: Phố Phái.
Chẳng ai bắt gặp, dù chỉ một lần, Bùi Xuân Phái đứng sau giá vẽ ở đâu đó. Ông không sao chép cảnh vật. Ông la cà mọi phố cổ của kinh kỳ xưa, ngắm chúng, nhập tâm chúng, rồi khi nổi hứng mới đưa chúng lên khung vải, mảnh gỗ hoặc bất cứ vật liệu nào rơi vào tay, kể cả vỏ bao thuốc lá.
Cách Bùi Xuân Phái vẽ gần với trường phái quốc hoạ Trung Hoa. Gần thôi, chứ không giống. Tề Bạch Thạch vẽ tôm sau khi ngắm chúng phóng, chúng búng, chúng lượn lờ chán chê mê mỏi trong chậu, trong thau. Chúng luồn vào trí nhớ bất giác, thành hình tượng, hoạ sĩ cầm lấy cọ là chúng sống dậy. Ngựa của Từ Bi Hồng cũng thế. Chúng phi nước đại trong tranh sau nhiều ngày nhiều giờ ông dõi theo cách chúng tung vó trên thao trường cho đến khi chúng hằn vào vô thức thì hoạ sĩ mới cầm lấy cây cọ. Ngựa của Từ Bi Hồng bị các nhà sinh vật học phê phán: phi thế là sai cách, ngựa không hề phi như vậy.
Tề Bạch Thạch đã tóm tắt về nghệ thuật trong một truyền ngôn bất hủ: “Nghệ thuật là vừa giống vừa không giống. Giống quá là mị đời. Không giống là dối đời”.
Gọi ông là Ông Giê-Su Khốn Khổ bạn bè không có ý xúc phạm cả ông, cả Chúa. Biệt danh ấy chỉ là một liên tưởng bất giác. Chứ Bùi Xuân Phái hoàn toàn không để ý tới bộ diện của mình. Ông phớt lờ mọi cái nhìn của thiên hạ.
Tôi từng được ngồi đối ẩm với Bùi Xuân Phái không phải một lần trên cái gác xép chỉ có thể ngồi chứ không thể đứng. Thứ gác xép này có nhiều trong thời gian ấy. Nó không tăng được bao nhiêu diện tích, nhưng với Bùi Xuân Phái nó là giang sơn riêng của ông, ở đấy ông vẽ, ông tiếp khách, ông nghỉ ngơi, ông suy tưởng. Bàn trà của ông, tôi nhớ, nhưng không biết gọi nó bằng tên gì – một cái chõng tre liliput, trên đó có đủ ấm và chén cọc cạch, chúng không có họ hàng với bàn trà đủ bộ Thế Đức gan gà của văn gia Nguyễn Tuân
– Tranh của tôi là tranh úp mặt vào tường, ông ạ – Bùi Xuân Phái tư lự vươn tay về phía những bức tranh xếp xộc xệch cái to lẫn cái nhỏ, to nhất thì bằng cái bảng đen của tuổi học trò, nghĩa là không cùng cỡ với tranh treo tường ở những nhà sang.
Tôi gật. Tôi thở dài.
– Mình không có tiền để làm tranh to – ông nói – To với tôi không đồng nghĩa với đẹp.
Ông Giê Su này khốn khổ thật sự, thiên hạ không ngoa.
– Hoạ sĩ là cái gì? – ông tâm sự – Nó là thằng câm. Nó chỉ biết nói bằng đường nét, bằng màu sắc. Thiên hạ hiểu nó muốn nói gì là qua cái ấy. Chỉ qua một cái ấy mà thôi.
Viết về tranh Bùi Xuân Phái là việc của những nhà phê bình hội hoạ, cả quan phương lẫn dân phương. Không phải tôi.
Hoạ sĩ nào mà chẳng muốn tạo ra phong cách riêng, dấu ấn của riêng mình. Nhưng không phải cứ muốn là được. Càng không phải là mục đích của nghệ sĩ. Nghệ sĩ trước hết là tôi tớ của niềm đam mê. Tôi có vài bạn hoạ sĩ chẳng được ai nhắc đến. Họ bị dòng thời gian cuốn trôi tận đẩu tận đâu, nói tóm lại – vô tăm tích.
Người không màng đến thời gian, không thèm để ý tới sự khen chê của thiên hạ, chỉ làm theo ý thích dẫn dắt thì còn lại.
Một trong những người như thế là Bùi Xuân Phái.
Một hôm, trà lá xong xuôi, ông giúi vào tay tôi một bức:
– Cái này ông cầm về.
Tôi giãy nảy:
– Không. Tôi không nhận đâu. Đã không có tiền mua sơn mua toan biếu ông mà lại nhận tranh ông cho thì tôi là cái thằng nào?
– Ông cứ lấy đi. Coi như một kỷ niệm.
Đó là một bức tranh nhỏ với hai nhân vật được cách điệu hoá – một nam một nữ đang múa. Nhìn tranh mà nghe thấy trống phách.
Tôi không lấy là không lấy. Tôi là thằng có lương tâm. Tôi làm báo, lương còi cọc, chưa hết tháng đã hết tiền. Tôi viết như bổ củi, hết bài này đến bài khác, ký hết tên này đến tên khác, có tờ báo giao cho tôi giữ hẳn mục xảo thuật trong nghề làm phim. Tôi nhận tuốt, miễn có thêm nhuận bút.
Bùi Xuân Phái sống lâu hơn cái chết của mình. Bằng chứng là tranh của ông được các nhà sưu tập săn lùng, coi như của cực quý. Tranh nhái Bùi Xuân Phái nhiều vô số kể. Mà cũng giống lắm, mới chết. Người mua tranh ông phải cậy các chuyên gia hội hoạ phân biệt giùm.
Nhái cũng là một nghệ thuật. Hoạ sĩ vẽ nhái phải thuộc nằm lòng phong cách của hoạ sĩ thật. Không thế làm sao nhái.
Tôi không có ý định viết về hội hoạ. Không phải lĩnh vực tôi am tường. Tôi viết về ông là viết về một nỗi nhớ bất chợt.
Những nỗi nhớ bất chợt như thế luôn xảy ra với tôi.
