Tobi Trần – Giám tuyển Độc lập
Như mọi người đã biết và đang bàn tán sôi nổi về tác phẩm California (IKB 71) của Yves Klein khi nó được gõ búa với mức giá lên đến hàng chục triệu đôla cho một bức tranh đơn sắc. Theo lẽ thông thường, điều này dễ dàng trở thành chủ đề mỉa mai của cả giới nghệ sĩ lẫn công chúng kiểu như nào là “tấm bảng triệu đô”, “con tôi tô màu cũng được” hay “bọn rửa tiền Tây lông”, v.v.
Rồi lại đến những bài viết phân tích về kỹ thuật điêu luyện, màu sắc cá nhân hay ý niệm mỹ học các kiểu luôn. Chưa dừng ở đó, một số họa sĩ còn mong các cây viết danh tiếng trong giới nghệ thuật ở Việt Nam có thể “nâng tầm” các tác phẩm nghệ thuật đương đại Việt Nam lên đến hàng triệu đô, trong khi đó vài giám tuyển lại hăng hái bàn về “cơ chế hình thành giá trị” của một tác phẩm nghệ thuật một cách đầy uyên bác. Và thế là công chúng hùa theo tán thưởng, xem đó như chân lý chuẩn chỉ tối thượng.
Chính vì vậy, tôi muốn một lần nữa làm rõ giá trị của tác phẩm nghệ thuật, không phải từ góc độ kỹ thuật hay thẩm mỹ mà dưới lăng kính của chuỗi provenance, hành trình lịch sử của một tác phẩm qua các định chế và bộ sưu tập khác nhau. Ở đây là chính tác phẩm California (IKB 71) của Klein vì về mặt học thuật hay kỹ thuật tác phẩm này đã được xác thực lẫn chứng minh từ lâu và vẫn chưa có một cập nhật mới nào về học thuật từ giới phê bình và nghiên cứu nghệ thuật cả.
Khởi đầu chuỗi provenance của tác phẩm là tại Leo Castelli Gallery ở New York, một trong những trung tâm quyền lực lớn nhất của thị trường nghệ thuật thời bấy giờ và cả bây giờ. Việc California (IKB 71) được trưng bày tại đây ngay sau khi ra đời là một dấu mốc mang tính định hình. Leo Castelli không chỉ là một gallery thương mại mà còn là thiết chế có khả năng chi phối và định hướng thị hiếu của toàn bộ hệ thống nghệ thuật bờ Đông Hoa Kỳ. Một khởi đầu tại Castelli đồng nghĩa với việc tác phẩm được thẩm định học thuật ngay từ đầu, được ghi nhận trong hệ thống triển lãm chính thống và lập tức bước vào mạng lưới những nhà sưu tập có tiềm lực tài chính cũng như năng lực đánh giá thẩm mỹ cao.
Trên catalogue đấu giá, dấu vết của Leo Castelli vận hành như một con dấu xuất xứ (seal of provenance) đầu tiên. Nó định vị tác phẩm trong dòng chảy chính thống của lịch sử sưu tập quốc tế, biến một bức tranh đơn sắc thành một đối tượng có khả năng so sánh trong hệ thống dữ liệu giao dịch tương đương (sales comps) toàn cầu.
Điểm dừng tiếp theo là Dwan Gallery tại Los Angeles, nơi khẳng định “quốc tịch tinh thần” của tác phẩm trong bối cảnh hậu chiến. Virginia Dwan, người sáng lập không chỉ là một nữ chủ phòng tranh tiên phong ở bờ Tây Hoa Kỳ mà còn là một cầu nối giữa các trào lưu nghệ thuật tiên phong của châu Âu (trong đó có Yves Klein) và giới sưu tập Mỹ. Sự kiện này đã định vị California (IKB 71) như một vật chứng thẩm mỹ của thời kỳ giao thoa giữa chủ nghĩa Zero và tinh thần Tối giản đầu thập niên sáu mươi.
Trong hệ quy chiếu của thị trường, provenance “Dwan Gallery” có giá trị như một bảo chứng học thuật, bởi Dwan từng đại diện cho nhiều nghệ sĩ tiên phong như Klein, Rauschenberg, Sol LeWitt hay Walter De Maria. Việc tác phẩm từng hiện diện trong hệ sinh thái này khiến nó trở thành một phần của di sản tiên phong toàn cầu, chứ không đơn thuần là một bức tranh đơn sắc.
Sau đó, tác phẩm được chuyển đến bộ sưu tập của Georges Marci tại Gstaad, Thụy Sĩ, đánh dấu sự chuyển dịch từ không gian hậu chiến Mỹ sang giới sưu tập tinh hoa châu Âu. Giai đoạn này, Gstaad là trung tâm của tầng lớp thượng lưu và giới nghệ sĩ lưu trú, nơi những cái tên như Balthus hay Giacometti từng xuất hiện. Việc Klein góp mặt trong bộ sưu tập của Marci đã nâng cấp xuất xứ của tác phẩm: từ một Klein “xuất Mỹ” trở thành một Klein “hồi hương châu Âu”, trở về với vùng gốc văn hóa của chính nghệ sĩ. Trong thị trường nghệ thuật, provenance gắn với các bộ sưu tập tư nhân Thụy Sĩ luôn mang ý nghĩa ổn định, kín tiếng và có giá trị bảo chứng về chất lượng, yếu tố thường được các nhà đấu giá như Christie’s nhấn mạnh trong chiến lược tiếp thị của họ.
Kế đến, tác phẩm đi vào một bộ sưu tập ẩn danh tại Thụy Sĩ, giai đoạn được ví như tính ẩn danh quý tộc. Dù khoảng trống về danh tính người sở hữu khiến provenance không liền mạch nhưng chính sự im lặng này lại làm gia tăng tính biểu tượng. Một provenance “ẩn danh Thụy Sĩ” gợi lên cảm giác về một chu kỳ bảo quản hoàn hảo, không bị chi phối bởi đầu cơ hay những biến động thị trường. Trong con mắt của giới sưu tập, đó là dạng provenance “sạch”, không scandal, không tranh chấp pháp lý, không qua tay giới đầu cơ. Chính sự tĩnh lặng này đã trao cho tác phẩm một tầng giá trị mới: sự quý tộc của yên lặng giữa cơn xoáy của thị trường hậu chiến.
Sau một thời gian, tác phẩm quay trở lại Mỹ thông qua gallery Pace Wildenstein tại New York, một định chế thương mại thuộc hàng “blue-chip”, đồng thời là cánh tay nối dài của các bảo tàng lớn như MoMA, Whitney hay Tate. Việc California (IKB 71) tái xuất tại đây là bước ngoặt mang tính tái chuẩn hóa, bởi Pace Wildenstein không chỉ xác thực tuyệt đối về mặt catalogue raisonné mà còn “rửa sạch” tác phẩm qua hai tầng lọc: giám tuyển và tài chính. Trong giới sưu tập, những tác phẩm được bán ra từ Pace thường được xem là museum-grade works, tức những tác phẩm đạt tiêu chuẩn bảo tàng và có khả năng trưng bày ở cấp độ quốc tế.
Chính provenance này đã củng cố niềm tin của giới đầu tư rằng đây là một tài sản nghệ thuật được bảo chứng bởi thiết chế bảo tàng, một museum-backed asset hiếm hoi trong thị trường.
Tiếp đó, tác phẩm đi vào một bộ sưu tập cá nhân tại New York, được lưu giữ trong nhiều năm và từng được cho mượn trưng bày tại Metropolitan Museum of Art trong thời gian dài, cụ thể là 3 năm. Việc xuất hiện tại bảo tàng không chỉ là một vinh dự thẩm mỹ mà còn là bằng chứng sinh hoạt công cộng và chứng minh rằng tác phẩm được công nhận ở cấp quốc tế. Chính mối liên kết giữa sự kín đáo tư nhân và sự công khai bảo tàng này đã trực tiếp tạo nên giá trị vượt trội của tác phẩm.
Khi được đưa ra đấu giá, California (IKB 71) không còn là một bức Klein “đẹp” hay “hiếm”, mà là một Klein sống đúng với định mệnh của một tác phẩm di sản với hành trình lưu thông hoàn hảo qua các định chế quyền lực nhất của nghệ thuật thế giới.
Mỗi chặng dừng trong chuỗi provenance của California (IKB 71) đã góp phần củng cố bốn giá trị nền tảng:
– Chứng thực học thuật, thông qua Leo Castelli và Dwan Gallery
– Uy tín sưu tập châu Âu, thông qua Georges Marci và bối cảnh Thụy Sĩ.
– Bảo chứng bảo tàng, thông qua Pace Wildenstein và Metropolitan Museum.
– Tính thanh khoản và bí ẩn, thông qua giai đoạn lưu giữ trong các bộ sưu tập cá nhân.
Sự tích lũy bền bỉ ấy khiến tác phẩm vượt ra khỏi giới hạn vật chất của màu xanh Klein để trở thành một biểu tượng của sự lưu thông lý tưởng trong thế giới nghệ thuật, nơi mỗi đoạn provenance không làm hao mòn giá trị mà ngược lại đã không ngừng đánh bóng thêm ánh sáng cho chính tác phẩm.