Category: Vấn đề hôm nay

Nguyễn Hoàng Văn

“Đó là sự thật, đó là sự thật”, tiếng kêu gào trong vụ “nhà thơ hiếp nhà thơ” ở Việt Nam, cơ hồ, cũng là tên của vở kịch It’s True, It’s True, It’s True tại Anh, là tiếng thét gào đau đớn của Artemisia Gentileschi trước tòa, trong vụ “họa sĩ hiếp họa sĩ” tại Ý vào thế kỷ 17. [1]

Hai vụ, trên hai vùng đất và ở hai thời kỳ hoàn toàn khác nhau, cách xa hơn bốn thế kỷ, nhưng rất gần nhau ở thế cách xã hội đối xử với những nạn nhân mà, nói gọn, là “văn hóa hiếp dâm”: sau khi bị hãm hiếp về thể chất như một phụ nữ, nạn nhân còn tiếp tục bị hãm hiếp về mặt tinh thần như một công dân hay một thành viên của cộng đồng.

Gentileschi đã bị Agostino Tassi – một họa sĩ bề trên, bạn của bố và là thầy dạy vẽ của mình – hãm hiếp năm 17 tuổi mà không làm gì được bởi “văn hóa hiếp dâm” và sự bao che chính trị nên, do đó, chỉ có thể trút hết căm hờn vào cây cọ để, giữa cái thời mà nữ giới bị cấm học hội hoạ, đã vươn lên thành một tên tuổi lớn vượt khỏi biên giới của nước Ý, rồi vượt qua thời gian để ngày nay được nhìn nhận như là nữ họa sĩ hàng đầu của thời kỳ Phục Hưng. [2]

Một trong những tác phẩm nổi tiếng nhất của Gentileschi là “Judith chém đầu Holofernes”, thực hiện đến hai lần, dựa vào câu chuyện trong Cựu Ước. Nếu bộ kinh này, trên phương diện sử học, là “đại tự sự” đã giúp các bộ lạc Do Thái thống hợp thành Vương quốc Israel thì, khi tái tạo câu chuyện với ý đồ giải quyết ân oán thù bằng nghệ thuật, phải chăng Gentileschi đã mở đường cho “tự sự” của những nạn nhân bị hãm hiếp, với một mỹ học của bạo lực và đạo hạnh cho sự báo thù? [3]

Holofernes là viên tướng cầm đầu đoàn quân Assyria đang chuẩn bị làm cỏ thành Bethulia, quê hương của Judith, và góa phụ này đã trở thành một anh hùng khi vận dụng sắc đẹp và trí thông minh để cùng người hầu gái vào tận bản doanh kẻ thù cắt cổ kẻ thù. Sự tích này được nhiều họa sĩ Phục Hưng khai thác nhưng, trong khi toàn bộ những họa sĩ khác, đều là nam giới, kể lại câu chuyện bằng thì quá khứ với cái đầu của Holofernes đứt lìa khỏi cổ thì “ngữ pháp” trong tranh của Gentileschi lại là “hiện tại tiếp diễn”. Lúc này thì cái cổ của kẻ thù chỉ mới bị cắt có phân nửa và, trong bức thứ hai, máu đã phụt lên giữa lúc hai mắt trợn trừng, nghĩa là chưa chết.

Oán hờn từ vụ hãm hiếp đã được ký thác vào tác phẩm với nhân vật Holofernes mang khuôn mặt của kẻ hãm hiếp Agostino trong khi Judith lại giống hệt Gentileschi, thêm vào cái vòng đeo tay chạm hình nữ thần Artemis, gợi nhắc cái tên Artemisia Gentileschi. Sự dữ dội của cuộc báo thù còn bộc lộ trong sự tương phản ở khuôn mặt đau đớn và thất thần của Holofernes bên cái nhìn bình thản đến lạnh lùng pha lẫn sự khinh bỉ, nhờm tởm của Judith, lại còn chưng diện như dự vũ hội.

Trong khi bố cục hình thể hướng đến sự đau đớn của kẻ thù thì cách phối màu tô đậm sự bạo liệt và kịch tính. Chân Holofernes bên trái, cánh tay của người hầu gái và cánh tay của Holofernes ở giữa, hai cánh tay của Judith bên phải, làm thành sáu đường thẳng hướng về khuôn mặt đau đớn của Holofernes. Và tấm chăn đỏ sẫm, tay áo đỏ của người hầu gái, cùng viên đỏ trên tay áo Judith, tất cả tạo thành một vòng cung bao trùm trên những dòng máu phun lên theo hình vòng cung mà, nói theo Lê Anh Xuân, là “phun theo lửa đạn cầu vồng”.

Trong khi đó thì thanh gươm hóa kiếp Holofernes, trong tay Judith, được chĩa thẳng xuống như một cây Thánh Giá, biểu tượng của sự cứu chuộc và đạo hạnh. Nếu Thánh Giá luôn đi đôi với Kinh Thánh thì, ở đây, có ai mà không biết đến công lý của sự báo thù: “Give life for life, eye for eye, tooth for tooth, hand for hand, foot for foot.”? [4] Nếu tác phẩm của thế kỷ 17 này thể hiện một “mỹ học của báo lực” và “đạo hạnh của sự báo thù” với tội phạm hiếp dâm thì, nhiều thế kỷ sau, chúng ta lại chứng kiến sự hình thành của nó như một thể loại riêng, trong văn học và đặc biệt là điện ảnh.

Đầu tiên là Tess of the D’Urbervilles của Thomas Hardy, tác phẩm kinh điển của văn học hiện thực Anh, xuất bản lần đầu năm 1891, phơi bày khúc chiết những bất công xã hội. [5] Tess Durbeyfield, một thôn nữ xinh đẹp, bị kết án treo cổ bởi đã giết chết Alec, một tên nhà giàu hãnh tiến và phóng đãng, đã hãm hiếp cô năm 16 tuổi rồi sử dụng quyền lực kinh tế để thao túng cô như một nô lệ tình dục. Sau nhiều biến chuyển éo le của cuộc đời, Tess đã dùng dao kết liễu kẻ đã làm tan nát đời mình nên bị thiết chế chính trị đáp trả bằng sợi dây thừng treo cổ.

Câu chuyện thảm khốc với “đạo hạnh của sự báo thù” này, dẫu “có hậu” trong cái nhìn của nhà cai trị, vẫn bị xã hội Anh phản ứng dữ dội, chưa thể chấp nhận nổi. Nhưng thế kỷ 20 thì khác và, đặc biệt, sau hai cuộc cách mạng – tình dục của thập niên 60 và nữ quyền của thập niên 70 – là sự bùng nổ của thể loại “trả thù hiếp dâm” trong điện ảnh mà, trong đó, gây tranh cãi nhất, có lẽ là I Spit on Your Grave, của đạo diễn Meir Zarchi, ra mắt năm 1978.

Jennifer Hills, một nhà văn, bị hãm hiếp tập thể và đã lần lượt trả thù, cực kỳ tàn khốc. Kẻ đầu tiên bị cô mồi chài, vờ vịt cho hắn làm tình rồi thừa cơ treo cổ. Tên thứ hai cũng bị dụ bằng bẫy tình: cô thủ dâm cho hắn và, đợi đến cao trào, khi hắn lim dim mơ màng chực lên mây, đã bị con dao bén đưa về thực tại, cơ quan sinh dục bị tùng xẻo đến nát bấy. Hai tên còn lại thì bị rửa hờn thù y như những phim hành động khác, đầy kịch tính trong bối cảnh sông nước. Phim này, do đó, gây nên nhiều tranh cãi và năm 2010, bị tạp chí The Time liệt vào danh sách “10 phim bạo lực lố bịch nhất” (Top 10 Ridiculously Violent Movies).

Như thế, xét về mặt “mỹ học của bạo lực”, bộ phim có thể non kém nhưng trên khía cạnh “đạo hạnh của sự báo thù” nó phải thành công nên mới có thể sống dai, được nối dài với tập II vào năm 2013, tập III vào năm 2015 rồi, bốn năm sau, 2019, là I Spit on Your Grave: Déjà vu một phiên bản kế tục nguyên bản. Nếu “mỹ học của bạo lực” thuộc về tài năng của đạo diễn và diễn viên thì “đạo hạnh của sự báo thù” thuộc về sự chấp nhận của công chúng và đó là điều mà chúng ta có thể nhìn thấy ở hàng loạt tác phẩm, hạng A hay hạng B, trong hay ngoài Hollywood, với một đề tài. [6]

Nguyên thủy, I Spit on Your Grave mang tên Day of the woman và đây, có lẽ, cũng nên là tên của “Judith chém đầu Holofernes” bởi, chính trong tác phẩm thực hiện vào thế kỷ 17 này, chúng ta có thể nhìn ra những tín hiệu của chủ nghĩa nữ quyền.

Đó là vai trò của người hầu gái, rất khác với những nam họa sĩ ở cùng một đề tài. Thường thì người hầu gái vắng mặt và, nếu có, chỉ đóng vai rất phụ, bất quá chỉ là bê cái khay đặt thủ cấp Holofernes thế thôi. Nhưng với Gentileschi thì cô ta đã xắn tay áo hành động, ghì chặt, không cho kẻ thù vùng vẫy để Judith tóm tóc đè đầu mà cứa cổ.

Văn khố được bảo toàn trọn vẹn từ thế kỷ 17 cho thấy rằng khi bị hiếp Gentileschi đã cố sức kháng cự, dùng cả dao để chống lại nhưng thua cuộc; rằng Gentileschi đã kêu cứu nhưng cô hầu gái vắng mặt mà, theo suy đoán, có thể đã bị Agostino mua chuộc. Vóc dáng võ biền của Holofernes lại hoàn toàn lấn át cho dù hai nhân vật nữ không hề nhỏ con và, phải chăng, thông điệp muốn phát ra, là sự bất cân xứng về thể chất giữa nữ giới và nam giới nên, do đó, muốn chiến thắng, nữ giới phải hợp lực, dứt khoát, và quyết đoán?

Nếu thế thì đây, nhất định, là sự khởi đầu của chủ nghĩa nữ quyền. Tác phẩm được thực hiện để trút bỏ sự căm hận của Gentileschi mà đỉnh cao là hơn bảy tháng xét xử đầy đau đớn, thể chất lẫn tinh thần. Theo pháp luật thời đó, Gentileschi đã bị nhục hình bằng sibille, công cụ siết ngón tay bằng nẹp gỗ và dây thừng, từng lời chất vấn của tòa “Đó có phải là sự thật?” là từng cú siết để nạn nhân bật lên tiếng gào đau đón mà năm thế kỷ sau trở thành tên của vở kịch, It’s True, It’s True, It’s True. [7]

Trong khi đó thì Agostino không ra tòa như một nghi can hình sự bởi thời đó, ở Ý, hành vi này chưa bị xem là tội phạm và, nếu chấp nhận lấy nạn nhân làm vợ như đã hứa, sự việc sẽ ổn thỏa. Nhưng y đã nuốt lời, và y bị kiện ra tòa như một chuyện tranh chấp dân sự bởi làm ô uế danh tiếng gia đình Gentileschi, đã phá đời cô, khiến cô không thể lập gia đình. Trong khi Agostino rung đùi ở tòa như một bị đơn dân sự, nguyên đơn Gentileschi lại bị đối xử như là tội phạm hình sự khi bị nhục hình để bảo đảm rằng chỉ khai ra sự thật. Thậm chí, cả khi bị thua kiện, Agostino cũng chẳng hề hấn gì ngoài việc phải lánh mặt thành Rome một thời gian bởi được Giáo hoàng Innocent X che chở. [8]

Nếu đó là “văn hóa hiếp dâm” của xã hội Ý vào thế kỷ 17 thì, bây giờ, qua vụ “nhà thơ hiếp nhà thơ”, và qua cách ứng xử của Hội Nhà văn, xã hội chúng ta đã khá lên được bao nhiêu? Nhưng vấn đề không nên đóng khung trong câu chuyện này mà cần nhìn xa hơn như là “văn hóa hiếp dâm”.

Bắt đầu với một chuyện cười khá phổ biến về nữ nguyên đơn trong vụ án hãm hiếp nhưng trở thành trò cười trước tòa. Bị chất vấn rằng cô thấp thế mà bị đơn cao thế, làm sao hắn có thể hiếp cô bằng cách ép vào tường, cô giải thích là lúc đó có cô… nhón chân lên. Khi nghĩ ra, khi phổ biến hay, thậm chí, khi cười hô hố trước một một câu chuyện như thế, chúng ta vừa xúc phạm đến những nạn nhân thực sự, vừa xúc phạm đến nữ giới nói chung. Và khi chúng ta xem đó là bình thường, là chuyện vui thôi thì, nói theo thuật ngữ nữ quyền, chúng ta vẫn là tiếp tục bị kềm tỏa trong bóng tối của Phallocracy, nền “độc tài dương vật trị”.

Trong câu chuyện trên, cứ cho là thật, thì tên hiếp dâm đã hoàn toàn trắng tội bởi đã đánh thức bản năng nữ giới của nạn nhân. Nhưng rõ ràng là anh ta đã xâm phạm thân thể cô nên, trên phương diện pháp lý, đó là một tội phạm hình sự phải truy tố đến cùng, bất kể là nạn nhân muốn rút lui, bãi nại. Và nạn nhân, cho dù bản năng có bị đánh thức, đó đâu phải là tội lỗi? Mà dầu là tội, nó đâu thể nào cứu chuộc thủ phạm? Trong cái nhìn nữ quyền thì đây là sự mơ hồ về ranh giới giữa tội phạm và nạn nhân trong vấn đề hiếp dâm, vấn đề mà nhà phê bình Nguyễn Hưng Quốc đã phân tích khá tường tận trong tiểu luận “Chuyện hiếp dâm và vấn đề phái tính trong văn học Việt Nam”. [9]

Bắt đầu từ ca dao, với cảnh hiếp dâm:

Hôm qua em đi hái chè

Gặp thằng phải gió nó đè em ra

Em van mà nó chẳng tha

Nó đem nó đút đầu thằng cha nó vào

Nguyễn Hưng Quốc phân tích:

“Cô gái tức tối nhưng rõ ràng là cô không thù hận cái gã đàn ông đã hiếp dâm cô. Cô gọi nó là ‘thằng phải gió’; mà ‘phải gió’, theo Từ điển Tiếng Việt do Hoàng Phê chủ biên xuất bản tại Hà Nội năm 1992, là ‘tiếng dùng để rủa nhẹ nhàng’ còn theo Từ điển Tiếng Việt của Văn Tân, bản in năm 1994, thì việc rủa nhẹ nhàng ấy có khi chỉ ngụ ý đùa chơi mà thôi. Chửi kẻ đã hiếp dâm mình là ‘thằng phải gió’, do đó, là một cách… tha bổng nó. Chính vì ai cũng nhận ra điều đó cho nên ai cũng xem bài ca dao ấy là một bài ca dao hài hước. Có cái gì như nghịch lý: đọc một bài ca dao kể về chuyện hiếp dâm, tức một tội ác hay một bi kịch mà không ai phẫn nộ hay xót xa gì cả. Người ta chỉ cười. Cười hả hê.

Tiếng cười ấy không những làm trắng án kẻ hiếp dâm mà còn, oái oăm thay, đảo ngược hẳn công việc luận tội: kẻ bị chê trách không phải là tội phạm mà chính là nạn nhân. Dường như tất cả những thương tổn mà cô gái phải chịu đựng về phương diện tình cảm cũng như xã hội đều nhất loạt bị mọi người xem như không có chỉ vì một lý do duy nhất là xác thịt của cô không kềm chế được những xúc động trước sự đụng chạm dù một cách thô bạo của người khác phái. Dường như, dưới mắt người đời, những sự xúc động ấy còn đáng chê cười hơn cả việc làm tồi bại của gã đàn ông dâm đãng.”

Tác giả dẫn ra nhiều thí dụ khác, như Nam Cao đã xóa tội cho Chí Phèo bởi hắn đã khêu dậy những khoái lạc xác thịt cho Thị Nở; như Vũ Trọng Phụng, trong Giông tố, xem cảnh Nghị Hách hiếp dâm Thị Mịch như thể là một cảnh thông dâm và, do đó, đã “làm mờ tính cách nạn nhân” người bị hãm hiếp:

“Mịch chợt nhớ đến lúc từ con gái mà trở nên đàn bà, trên chiếc xe hơi. Cái lúc ấy thật là gớm ghiếc, thật là bẩn thỉu, thật là đau đớn, nhưng trong cơn đau đớn không phải là không có một thứ khoái lạc trong xác thịt nó làm cho đỡ thấy đau.”

Những nạn nhân bị hãm hiếp như thế, chỉ được khai thác với ý nghĩa xã hội nhằm đả kích kẻ thống trị nên, ngoài bản năng ra, họ chỉ bị xem xét như một thành phần giai cấp hay một công dân chứ không phải là một con người và, đặc biệt, là một phụ nữ.

Nếu đó những nhân vật trong trang viết hay lời truyền khẩu của dân gian thì, bước ra đời sống, chúng ta gặp ngay những nhân vật bị “từ khước tư cách nạn nhân” như thế, ngay trong câu chuyện mới nhất về “nhà thơ hiếp nhà thơ” qua cách ứng xử của Hội Nhà văn. Mà, trong khi Hội tỏ ra thờ ơ hay bị động đối phó thì, giữa dư luận xã hội, như có thể thấy rõ trên truyền thông, đó đây vẫn thấp thoáng những cái nhìn hay cái cười khinh miệt, ra vẻ cao đạo, kiểu “Tại anh, tại ả, hay tại cả đôi bên?”.

Nếu phản ứng đó là lề thói điển hình của những công dân thuần trị trong một nền “độc tài dương vật chế” thì cái Hội trên lại hành xử như những thư lại quan liêu của nền “dương vật trị”. Chính vì thế, sau khi bị hãm hiếp như một phụ nữ, nạn nhân đã bị Hội hiếp thêm lần nữa, trong tư thế một hội viên hay một công dân.

Điều này có vẻ như là một nghịch lý bởi, để hãm hiếp, dù là chỉ hãm hiếp về mặt tinh thần, ít nhất cũng phải có một dương vật ra dáng dương vật nhưng, xem cách họ giả mù và giả điếc để bao che, rồi rụt rè, giả câm giả điếc khi rút lại sự bao che ấy, có ai mà nghĩ được rằng những nhà quan liêu ấy có đầy đủ thứ này?

Nhưng gì chứ nghịch lý thì đất nước chúng ta rất thừa. Đại biểu tiền phong của giai cấp vô sản mà có thể hoang phí như những ông hoàng dầu lửa Ả Rập được, tại sao những nhà quan liêu thiếu dương vật không thể hiu hiu tự đắc hay cãi chày cãi cối cho cung cách dương vật trị của mình?

Chú thích & tài liệu tham khảo:

1. https://www.bbc.com/culture/article/20180824-the-artist-who-triumphed-over-her-shocking-rape-and-torture

2. https://www.theguardian.com/artanddesign/2016/oct/05/artemisia-gentileshi-painter-beyond-caravaggio

Thập niên 1970, với sự trỗi dậy của chủ nghĩa nữ quyền, nhiều nhà nữ quyền đã cố bác bỏ định kiến là trong lịch sử không có nữ danh họa nào và đã phát hiện Gentileschi. Từ đó trở đi, người ta mới tìm lại được các tác phẩm của cô. Và điều may mắn là biên bản tòa án được giữ hầu như nguyên vẹn, rõ đến từng lời khai. Các thư từ và biên nhận của sở thuế cũng khẳng định thêm sự thành công của Gentileschi như một họa sĩ.

3. Khi thời kỳ Baroque kết thúc, hai tác phẩm này bị cất vào kho vì nó quá sức tàn bạo, đến tận thế kỷ 20 mới được tìm ra. Hiện hai bức tranh này được trưng bày ỏ Naples và ở Florence. Xem chú thích số 2.

4. Exodus 21:23

5. Trước năm 1975, tác phẩm này đã được Nguyễn Đan Tâm dịch sang tiếng Việt là Người tình đầu tiên, người yêu cuối cùng.

6. Có thể liệt kê hàng loạt phim như: The Last House on the Left, Dogville, Irreversible, The Girl with the Dragon Tattoo, Once upon a Time… in Hollywood, The Nightingale, Misbehavior.

7. Xem chú thích số 2.

8. Xem chú thích số 2.

9. https://www.tienve.org/home/literature/viewLiterature.do?action=viewArtwork&artworkId=276

Nguyễn Hoàng Văn

Giữa hai lý tưởng đấu tranh, cho “quyền làm người” và cho “quyền làm người tốt”, cái nào cao qúy hơn cái nào?

Nhân loại hãy còn dang dở với “nhân quyền” vậy mà đất nước chúng ta lại hách lên với “hảo nhân quyền” mà, thoạt nhìn, không rõ là một lý tưởng mới hay chỉ là trò miệng lưỡi do những rắc rối từ việc sử dụng “hiền tài” của Hội Nhà văn? Trong khi “tài” thì vẫn chưa chắc mà “hiền” lại gây ra bao nhiêu là phản ứng dữ dội, những tiếng kêu cứu thống thiết với những cáo buộc xác đáng và khả tín, người chịu trách nhiệm cao nhất lại gồng mình lên rằng con người, dẫu có… “phản hiền” đến đâu đi nữa, cũng phải được để yên với “quyền làm người tốt”.[1]

“Lý tưởng” này mà ra đời sớm hơn thì có lẽ văn chương Việt sẽ nghèo đi bởi làm sao Nam Cao có thể thai nghén nên Chí Phèo? Khi vung dao lao vào Bá Kiến với tiếng gầm “Ai cho tao lương thiện?”, anh Chí chẳng đã bộc lộ những uất hận dồn nén của bởi đã bị tước đoạt “quyền làm người tốt” là gì? Và nếu tác phẩm của Nam Cao, phân loại theo sách vở nhà trường, thuộc dòng văn học “hiện thực phê phán” thì, khi hách lên như vậy, nhà hoạt động “hảo nhân quyền” này có hàm ý “phê phán hiện thực” hay, ngược lại, chỉ gồng gân “bảo vệ hiện thực”, với những Chí – Bá đã cập nhật của ngày hôm nay?

Nhưng có “cập nhật” đến đâu thì những Chí – Bá cũ – mới đều chia sẻ một mẫu số chung là thú tính, như là bản năng con người. Con người chúng ta, có thể nói, là những thực thể nửa người nửa thú và vấn đề là phần người có chế ngự được phần thú hay đầu hàng vô điều kiện, để mặc cho phần thú đè bẹp phần người. Bá Kiến có làm hại anh Chí là do sự giày vò của thú tính của con người bản năng: đau đớn với ẩn ức bất lực của ông chồng già nhìn cô vợ bé trẻ tuổi mơn mởn thịt da như thể đã rụng hết răng mà thòm thèm nhìn miếng thịt bò lựt sựt, Bá Kiến càng đau hơn trước cảnh cô vợ bé phổng phao này cũng nhìn anh Chí lực điền y như là mình nhìn… vợ, cũng thòm thèm, cũng chảy nước miếng. Nhưng Bá Kiến còn là đỉnh cao quyền lực ở làng Vũ Đại. Và lão ta đã hãm hại anh Chí bằng phần phản nhân tính của con người chính trị.

Đến bậc “hiền tài” đang được bảo vệ “quyền làm người tốt”. Theo cáo buộc thì anh ta không chỉ thèm suông, chỉ chảy nước miếng suông, tức là đã đầu hàng, để phần thú chế ngự phần người nên đó, nhất định, là những cáo buộc cần phải làm sáng tỏ trên khía cạnh pháp lý lẫn đạo đức. Vậy nhưng, trong khi những nạn nhân bị tước quyền kể chuyện suốt một thời gian dài, anh ta không chỉ được bao che mà còn được cất nhắc nên, nhất định, phần “người”, của những kẻ chịu trách nhiệm, như những con người chính trị, đã bị đè cho bẹp dí, không thể ngóc lên.

Ồn ào “quyền làm người tốt” lại bùng ra đúng dịp Hội Nhà văn tổ chức hội thảo 100 năm ngày sinh Nguyễn Đình Thi (20/12/2024); một nghệ sĩ tài hoa trên đủ lĩnh vực văn, thơ, nhạc, kịch; một nhà chính trị quyền biến trong vai trò Tổng Thư ký Hội Nhà văn rồi Chủ tịch Ủy ban Toàn quốc Liên hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật. Hiển hách như thế nhưng ngày nay, có nhắc lại, dường như hậu thế chỉ muốn nhắc đến những vần thơ nhức nhối cuối đời ở đó con người tài hoa và quyền biến này đau đớn phân trần việc mình từng là một người… không tốt:[2]

Người tôi còn nhiều bùn tanh

Mặt tôi nhuốm xanh nhuốm đỏ

Tay tôi vướng nhiều đồ bỏ

Nhiều dây nhợ tự buộc mình

Thôi xin tha cho mọi lỗi lầm

Quên cho những dối lừa khoác lác

Tôi biết tôi đã nhiều lần ác

Và ngu dại còn nhiều lần hơn

Mong anh em hiểu đừng cười

(“Gió bay”, Nguyễn Đình Thi)

Nếu một nhà thơ tìm cách giải toả ẩn ức bằng thơ thì, như một cố nông, nếu không bị dồn đẩy đến mức phải mượn tới con dao oan nghiệt, anh Chí biết giải tỏa bằng cái gì?

Để hiểu số phận của một nhà thơ, có lẽ chúng ta cũng nên nghĩ ngợi xa hơn về số phận của một cố nông như anh Chí. Là một lực điền hiền lành, anh, theo bài bản giáo khoa – đã bị “xã hội phong kiến tàn ác và thối nát đẩy vào con đường lưu manh hóa”. Nhưng giả dụ Bá Kiến không ác, không bất lực, không bị bà vợ trẻ trêu thèm mà lên cơn ghen, đẩy anh vào con đường tội lỗi, đời anh sẽ như thế nào? Anh sẽ sống nghèo khổ, lương thiện như một cố nông không mảnh đất cắm dùi và, đến một lúc nào đó, sẽ đổi đời, vươn lên “làm chủ vận mệnh của mình”. Nhưng đến lúc này thì, để được xem như là một “chủ nhân tốt” của xã hội, anh phải hăm hở đấu tố bất cứ ai bị xếp hạng là kẻ thù giai cấp, bất kể họ có ác, có ân oán gì với anh hay không: càng hăng say ác liệt trong các cuộc “đấu tranh giai cấp” ấy bao nhiêu, càng được xem là “tốt”, là “tích cực” bấy nhiêu.

Nhưng càng như thế bao nhiêu thì nghiệp báo của anh sẽ dày nặng bấy nhiêu, như là quân “ăn thịt người”, nói theo Donald S. Sutto, sử gia chuyên về Trung Quốc, Giáo sư Đại học Cambridge ở Anh. Quan sát cảnh người Trung Quốc đấu tố trong Cách mạng Văn hóa, nhà Trung Quốc học này nhận xét rằng, thực chất, người Trung Quốc đang “ăn thịt lẫn nhau” và đấu tố chính là một “văn hóa và nghi thức ăn thịt người”.[3]

Ở một mức độ khác hơn, Nguyễn Đình Thi cũng từng bị “ăn thịt” như thế và, để sinh tồn, rồi để ngoi lên trong cái “văn hóa” đó, con người nghệ sĩ này đã xoay trở sang vị trí của kẻ… ăn thịt. Tài hoa, khao khát cách tân và, ngay vào giữa đầu thập niên 1950 đã đi trước với thơ tự do, Nguyễn Đình Thi làm phật lòng cả Tố Hữu lẫn Xuân Diệu nên bị căng ra như một con mồi trong một cuộc đấu tố văn chương.[4] Sau những kinh nghiệm hãi hùng như thế – với thơ, với kịch, với văn – ông ta đã quay ngoắt 180 độ để từ con mồi thành kẻ săn mồi, như cuộc đấu tố về “quản lý văn chương” với nhà văn Nguyên Ngọc, hơn hai thập niên sau đó.[5]

Nếu đấu tố là nghi thức “ăn thịt” thì, nhẹ hơn, “phê bình kiểm điểm”, như một hình thức vận hành của thể chế nhằm “giúp đỡ nhau tiến bộ”, lại là nghi thức tạt nước sôi, cạo lông ở đó, nói theo của Tô Hoài, “những cái đúng và những cái sai và phương hướng sửa chữa” được lôi ra “dội lên đầu nhau”, sau những rào đón “nhưng”, “tuy nhiên”, “mặc dầu đã”, v.v.[6]

Làm thế nào để sinh tồn trong một thiết chế vận hành như thế? Thích nghi để làm kẻ ăn thịt, không áy náy, nhằm tiến thân? Ác nghiệt “dội lên đầu nhau” những “cái đúng cái sai” trong trình tự dội nước sôi và cạo lông sau những lời rào đón chiếu lệ, ít ra cũng được yên thân? Nhưng càng tiến hay yên như thế bao nhiêu thì, cuối đời, càng phải gục đầu sám hối bấy nhiêu, như một Nguyễn Đình Thi đã nhắc hay một Chế Lan Viên bốn mặt:

Anh là tháp Bay-on bốn mặt

Giấu đi ba, còn lại đấy là anh

Chỉ mặt đó mà nghìn trò cười khóc

Làm đau ba mặt kia trong cõi ẩn hình

(“Tháp Bay-on bốn mặt”, Chế Lan Viên)

Không thế thì hoặc, phải tự mình rút phép thông công, như Nguyên Hồng[7] hay chọn lấy cái chết, như Ngô Tất Tố.[8]

Chọn lựa đau đớn của Ngô Tất Tố hay như Dương Bích Liên sau này làm tôi nghĩ đến cảnh cuối trong phim Last Samurai khi Minh Trị Thiên Hoàng thắc mắc với nhân vật Nathan Algren về cái chết của Katsumoto, như là “Last Samurai”, và người Mỹ này đã bẩm tấu với nhà vua rằng anh chỉ muốn nói về cách mà Katsumoto “đã sống”.[9]

Đó là câu chuyện bi hùng về những samurai gắn bó với truyền thống võ sĩ đạo giữa lúc nước Nhật đang hăm hở canh tân và họ đã trả giá đúng theo tinh thần võ sĩ đạo, ngay giữa trận tiền, khẳng khái, không nao núng và đây, phải chăng, là một trong những cái khác giữa người Nhật và người Trung Hoa?

Dễ dàng lẩn trốn và sinh tồn trên một đất nước mênh mông nên, cho dù tình thế có tuyệt vọng đến đâu, người Trung Hoa vẫn có thể nhẫn nhục với ý đồ “quân tử trả thù mười năm vẫn chưa muộn” nhưng người Nhật thì khác. Giữa một đất nước chật hẹp, lại càng hẹp hơn với sự cắt xẻ của hệ thống sứ quân chằng chịt, triết lý quân tử báo thù này không có đất sống nên cách duy nhất để cứu vãn danh dự là bước ra khỏi cuộc đời, sao cho oanh liệt, sao cho khí tiết. Nhưng như thế thì cách chết cũng chính là một phần của cách sống và, cũng chẳng thua sút gì tình trạng bị kiểm soát chặt chẽ của những samurai Nhật ngày ấy, những số phận bi thảm vừa kể của chúng ta có khá hơn gì? Cũng một lãnh thổ chật hẹp. Cũng sự kiểm soát chính trị chặt chẽ, của một xã hội đoàn ngũ hóa vô cùng chặt chẽ. Tất cả, như những sợi dây trói buộc vào “số phận” của từng cá nhân, mỗi người mỗi số, tùy theo chọn lựa. Có “số phận” với những dằn vặt sám hối lúc cuối đời. Có “số phận” mà cái chết, như một chọn lựa, trở thành một phần của cách sống, chết để khỏi sống xấu.

Tất cả, diễn dịch theo lời của nhân vật chính trong Last Samurai nói trên, thì không ai biết trước số phận của mình cả, vấn đề là họ phải “làm tất cả những gì có thể trước khi số phận ấy phơi bày”.[10] Như thế, khi một người cầm bút trăn trở về mùi tanh, trò ác hay khuôn mặt đau đớn “trong cõi ẩn hình” của mình thì, phải chăng, họ đã ngộ ra rằng, cái “số phận” oan nghiệt kia là do mình đã không cố làm tất cả những gì có thể làm được?

Không ai có thể trả lời thay cho người trong cuộc nhưng rõ ràng là họ đã sám hối bởi đã dự phần vào những nghi thức “ăn thịt người” hay “tạt nước sôi”, “cạo lông”. Nhưng dẫu là ai đi nữa, đứng đầu một Hội hay Liên Hiệp Hội, thì đó cũng chỉ là những sám hối cá nhân. Cái đáng mong mỏi hơn là sự sám hối tập thể hay một “văn hóa sám hối” bởi cội nguồn của những hối tiếc kia là một “văn hóa” hay một “nghi thức” mà, nếu không có tập thể, làm gì có “nghi thức”, có “văn hóa”?

Chính “tập thể” và “văn hóa” ấy đã dồn đẩy con người trước những chọn lựa tốt xấu nên, thực chất, “quyền làm người tốt” cũng chính là “quyền làm người”, quyền được sống trong một môi trường hay tập thể không xúi giục và bao che việc ác, việc trái với lương tâm. Nói cách khác, “nhân quyền” chính là quyền được làm tất cả những gì có thể để nhận diện số phận của mình, thay vì bị “tập thể” hay “văn hóa” đó an bài, định hướng một cách áp đặt, khiên cưỡng.

Như thế, với câu hỏi đã đặt từ đầu, sẽ không có cái nào cao quý hơn cái nào và, cách đặt vấn đề này, xét cho cùng, cũng thuộc về… văn hóa. Thứ văn hóa ở đó “quyền làm người tốt” của một nghi can gắn bó với hệ thống được xem là “cao quý” hơn là “quyền làm người” của nạn nhân bé bỏng bên dưới; cái văn hóa ở đó “uy tín” của một nhân vật “cao quý” hay sự ổn định giả tạo của tập thề phải được coi trọng hơn là những đau đớn có thật và sâu tận tim gan của từng nạn nhân…

[1] Sự việc liên quan đến việc ông Lương Ngọc An được bổ nhiệm làm Phó Tổng Biên tập Tạp chí Nhà văn & Cuộc sống ngày 5/12/2024. Quyết định bị phản đối dữ dội vì ông An từng bị tố cáo cưỡng dâm nhà thơ Dạ Thảo Phuong và Bùi Mai Hạnh từ lâu mà vấn đề vẫn chưa được làm sáng tỏ.

https://infonet.vietnamnet.vn/da-thao-phuong-toi-con-quoc-tich-viet-nam-san-sang-ve-nuoc-giai-quyet-vu-viec-

Trong Hội nghị tổng kết công tác văn học 2024 sáng 12.12.2024, Chủ tịch Hội Nhà văn Nguyễn Quang Thiều phát biểu về việc bổ nhiệm: “Anh An có lỗi hay không có lỗi chúng ta chưa biết được. Chúng ta mới chỉ nghe một phía cách đây hai mư… hai mươi ba năm. Vậy anh An có quyền trở thành một người tốt. Cũng như tôi cũng có quyền trở thành một người tốt. Ngày hôm qua, tôi có thể là là không tốt, nhưng hôm nay tôi có quyền trở thành người tốt.”

https://drive.google.com/file/d/1jVwcDaGMBsEF_E1xQINmBejkjwA937Ml/view ?fbclid=IwY2xjawHWKcNleHRuA2FlbQIxMAABHeZQZTXGxDZsfJtZeEnQ-4D0hs37Uu1K3YA06TPCqcDylnJT53sFmt5mKQ_aem_E-H0FG-8TA9IlYMyeEV-dA&pli=1

[2] https://vanviet.info/nghien-cuu-phe-binh/100-nam-ngay-sinh-nguyen-dinh-thi-mong-anh-em-hieu-dung-cuoi/

[3] Donald S. Sutton, “Consuming Counterrevolution: The Ritual and Culture of Cannibalism in Wuxuan, Guangxi, China, May to July 1968”, Comparative Studies in Society and History số 37, Jan 1995.

[4] http://lainguyenan.free.fr/MMCC/DauHieu.html

[5] https://vanviet.info/van/may-ky-niem-lng-van-bi-tri-1/

[6] Tô Hoài ( 2013), Cát bụi chân ai, NXB Hội Nhà văn, trang 113-114.

[7] Tô Hoài, sđd, trang 137.

[8] https://vanviet.info/van/nhung-chuyen-b-an-trn-doi-chy/

[9] – Meiji: Tell me how he died. – Algren: I will tell you how he lived. (- Minh Trị: Cho ta biết anh ta chết ra sao. – Algren: Thần sẽ kể hầu bệ hạ anh ấy sống thế nào).

Phim thực hiện năm 2003, đạo diễn: Edward Zwick, kịch bản: John Logan.

[10] Katsumoto: You believe a man can change his destiny? Algren: I think a man does what he can, until his destiny is revealed. (Katsumoto: Ngươi tin con người có thể thay đổi số phận ư? Algren: Tôi nghĩ người ta làm tất cả những gì có thể trước khi số phận của họ phơi bày.

Nguyễn Hoàng Văn

Liệu một hành vi độc ác như siết cổ đứa trẻ sơ sinh đến chết có hàm chứa những ý nghĩa cứu độ hay, thậm chí, “Phật tính” nào đó?

Tôi thoáng nghĩ đến điều này khi Bashar al-Assad, nhà độc tài hết thời của Syria, đào tẩu đến Nga để làm phiền một Vladimir Putin đang cực kỳ phiền não. “Ốc chẳng mang nổi mình ốc”, kiệt quệ, mỏi mệt, phải dè dặt xử nhũn với Trung Quốc rồi hạ mình cầu cứu cựu đàn em Bắc Hàn mà bây giờ còn gánh thêm Bashar, ông Putin này đang thực sự đưa lưng ra “làm cọc cho rêu”. Mà cả kẻ từng ngồi chồm hổm trên đầu dân tộc Syria phải chạy đến bám vào cái lưng khòm rệu rã của ông chủ nhà không biết còn trụ được bao lâu nữa, kẻ hết thời này hẳn rất khổ tâm, rất nhục nhưng ông ta biết làm gì hơn? Với con số nạn nhân lên đến hàng trăm ngàn người trong cuộc chiến phi nhân kéo dài gần 13 năm bằng đủ loại tội ác – tù đày, tra tấn, sát nhân, kể cả bằng vũ khí hóa học mà thế giới văn minh cấm tuyệt – Bashar giờ biết bấu víu vào đâu ngoài ông trùm từng bảo kê cho cuộc chiến ấy? [1]

Phần Bashar, sau gần một phần tư thể kỷ cầm quyền đã từ vị trí “ngoại lệ” xoay chuyển thành bằng chứng sống cho “bài học ẩn khuất trong lịch sử” mà giới độc tài hiếm khi nhận ra: họ không nên có con trai, lỡ có thì hãy… siết cổ, vặn họng, hay bóp mũi!

Tháng Hai năm 2011, thời điểm bùng phát của “Mùa Xuân Ả Rập” và là “đêm trước” của nội chiến Syria, Stephen Kinzer – một nhà báo, một tác gia và một giảng viên đại học Mỹ – đã nêu ra lời cảnh cáo này trong bài viết Dictators’ Sons, From Egypt to Libya, Are Doomed trên The Daily Beast:

“Con cái của những bạo chúa thường góp phần gia tốc tiến trình sụp đổ của bố mình. Chỉ cần hỏi Mubarak. Tổng thống Hosni Mubarak ở Ai Cập mất sạch quyền lực trong ô nhục phần nào là do ông ta không lưu ý đến một bài học ẩn khuất trong lịch sử, đó là các nhà độc tài không nên có con trai. Nhưng phần lớn đám độc tài này lại có. Điều này lại góp phần thúc đẩy việc họ mất hết quyền lực hay đất nước họ bị sụp đổ.

 Người Ai Cập có thể dằn lòng cam chịu thêm một thời gian nữa nếu như ông Mubarak già nua không huỵch toẹt rằng ông ta muốn trao quyền lại cho con trai, Gamal Mubarak. Trong toàn bộ những hành vi ngạo mạn của ông Mubarak, không có gì sỉ nhục người Ai Cập hơn bằng cách cho rằng trong 80 triệu dân chỉ có Gamal Mubarak mới xứng đáng để lãnh đạo đất nước. Chỉ đơn giản vì ông ta muốn nên Gamal sẽ lên cầm quyền, chả cần đến lá phiếu của người dân.

Chưa đầy một tuần sau các vụ phản đối ở Ai Cập, Tổng thống Ali Abdullah Saleh ở Yemen phải ra mặt thề thốt là, có ra đi, ông ta sẽ không đưa con trai mình, Ahmed, lên làm tổng thống. Cùng lúc, Quốc vương Abdullah ở Jordan, mới vừa kế vị bố mình, đã ra tay giải tán chính phủ trong nỗ lực củng cố chế độ. Nay thì, xem ra, triều đại Abdullah này có vẻ vững chãi cũng giống như ở Saudi Arabia, thế nhưng càng ngày quan niệm cho rằng con trai có quyền thừa kế quyền hành hầu như tuyệt đối của bố mình càng đánh mất sự ủng hộ.

Một số ít con cái các nhà độc tài vẫn tiếp tục giữ được quyền lực kế thừa từ bố ông, như Bashar al-Assad ở Syria và Kim Jong Il ở Bắc Hàn. Nhưng đa số chế độ khác thì thất bại thê thảm. Đặc biệt là Phi châu với rất nhiều thí dụ. Con trai của Idi Amin, Daniel Arap Moi, và Jomo Kenyatta không thể giữ quyền lực mà bố họ cố trao lại. Gần nước Mỹ hơn, Jean-Claude ‘Baby Doc’ Duvalier, nhậm chức Tổng thống Haiti sau khi bố qua đời nhưng không thể nào giữ được; các nỗ lực giành lại chính quyền của ông ta trong thời gian qua đã bị ngăn cản rất nhiều vì trí nhớ người dân không chỉ in hằn sự tham nhũng và tàn bạo dưới thời ông ta mà cả của thời của bố ông ta nữa. […]

Các nhà độc tài phải làm gì để thoát khỏi lời nguyền này? Có ba chọn lựa. Một là ‘sợi dây lụa’ từng được các giáo vương của Ðế quốc Ottoman ưa chuộng. Họ cho giết con trai của mình – siết cổ bằng sợi dây lụa để tránh đổ máu vì máu hoàng tộc quá thiêng liêng – để trừ hậu hoạ. Trông thì tàn bạo thật nhưng giới ủng hộ truyền thống này cho rằng số người chết vì nó quá nhỏ so với số người thiệt mạng trong các cuộc chiến giành ngôi ở Âu châu.

[…] Giải pháp thứ hai là không có con. Ðó là con đường của George Washington – theo một số sử gia thì việc mắc bệnh đậu mùa lúc thiếu thời khiến ông tuyệt tự – và điều này có thể có một ảnh hưởng lớn lao với lịch sử Mỹ. Tư tưởng quân chủ vẫn rất mạnh trong thời Washington và ông nhận được sự sùng bái của công chúng đến nỗi nếu có con trai, có thể sẽ có nhiều áp lực để đưa người con lên làm tổng thống. Ðiều đó có thể đã đẩy nước Mỹ theo một hướng đi hoàn toàn khác.

Khi thắc mắc là tại sao Thổ Nhĩ Kỳ trở thành quốc gia thịnh vượng nhất trong thế giới Hồi giáo tại Trung Ðông, chúng ta không nên bỏ qua sự thể là lãnh tụ khai quốc, ông Kemal Ataturk, cũng không có con. Cũng giống như Washington, ông được cả nước ngưỡng mộ và có thể dễ dàng cho con trai mình kế nghiệp. Thay vào đó, cũng như Washington, ông ta nhẹ nhàng rút lui khỏi quyền lực để dân chủ rộ nở trên đất nước mình.

Còn có giải pháp thứ ba: đẻ con gái thay vì con trai. Lịch sử cho thấy rằng con gái của các nhà độc tài có khuynh hướng trở thành những nhà lãnh đạo giỏi, nhiều khả năng. Trong số này, chúng ta có thể kể bà Megawati Sukaroputri ở Indonesia, bà Benazir Bhutto ở Pakistan, bà Sheikh Hasina ở Bangladesh, và bà Indira Gandhi ở Ấn Ðộ. Có vẻ như họ thừa hưởng được khả năng lãnh đạo và vận dụng quyền lực của bố mình, và dẫu không vượt qua thói tham nhũng, họ có khuynh hướng cởi mở hơn, dễ dàng chấp nhận thoả hiệp hơn và không bị lôi kéo vào những trò chơi đầy kích thích tố như đua xe, ma túy và tra tấn.

Ðáng tiếc cho Mubarak là đã quá trễ để dùng đến ‘sợi dây lụa’ và ông ta cũng không có con gái”. [2]

Quá trễ cho Mubarak và cực kỳ trễ cho bố của Bashar, ông Hafez al-Assad, nhà độc tài giảo quyệt đã cai trị Syria bằng bàn tay sắt từ năm 1971 cho đến khi qua đời vào năm 2000 nhưng, đã hơn tuần nay, lại vật vờ như một cô hồn không ai hương khói bởi lăng mộ nguy nga của mình đã bị công chúng phẫn uất đập phá, thiêu rụi. Syria từng là thuộc về đế quốc Ottoman và nếu Hafez am tường lịch sử, hiểu được “bài học ẩn khuất” nói trên mà sử dụng giải lụa mềm của các giáo vương Ottoman, có lẽ bây giờ, âm phần và dương thế, hai cha con đã không đau đớn trong cảnh vật vờ này.

Quan trọng hơn, giải lụa ấy sẽ giúp Syria tránh khỏi cuộc nội chiến 13 năm với những tổn thất kinh hoàng, cả của, cả người. Xét như thế thì, nếu ngày xưa Hafez siết cổ con trai để ngày nay Syria chịu cảnh tang thương, hành vi vô nhân này có thể hiện những ý nghĩa cứu độ hay Phật tính theo triết lý “Sát nhấtt miêu, cứu vạn thử”?

Nhưng ai có quyền để hành xử như là nhân vật viễn tưởng Terminator, nhân danh tương lai để sát hại một đứa bé sơ sinh vô tội? Mà, những hướng đi tương lai như thế, lại phát sinh từ chính người lớn, như chính trường hợp của Bashar. Syria có thể sẽ không lâm cảnh nội chiến và Bashar có thể sẽ tiếp tục cuộc sống an lành tại Anh với công việc của một bác sĩ nhãn khoa nếu, năm 1994, Hafez không gọi về để, nói theo diễn ngôn của Hà Nội, “cơ cấu” vào guồng máy quyền lực như là người sẽ kế vị mình, thay thế ông anh Bassel. Được bố “quy hoạch” từ đầu với những bước đào tạo “bài bản, chính quy” nhằm kế tục mình, trưởng nam Bassel này đã chết vô duyên như một đứa trẻ trâu do phóng xe quá tốc độ trong thời tiết sương mù, lại không thắt dây an toàn.

Nghĩa là Hafez sẽ không bị đào mồ và Syria sẽ không bị nội chiến tàn phá nếu, từ đầu, ông ta không “quy hoạch” hay “cơ cấu” con trai mình vào vị trí ngồi xổm trên đầu dân tộc mình. Lỗi, do đó, không thuộc về những đứa trẻ sơ sinh vô tội. Lỗi là ở những “đứa già” với những toan tính “quy hoạch” và “cơ cấu”, với những kiểu đào tạo “bài bản, chính quy” để biến những đứa trẻ như thế thành những người lớn trẻ trâu và, sau này, những lãnh tụ độc tài vô nhân và, nhiều khi, bạo dâm.

Như một trùng hợp thú vị, đâu chỉ mới ba tháng trước thôi, nguyên Thủ tướng Bangladesh Sheikh Hasina cũng bỏ trốn bằng máy bay để đến nương nhờ láng giềng Ấn Độ. Thoạt trông thì cũng giống như hoàn cảnh của Bashar nhưng, từ góc nhìn của “bài học ẩn khuất trong lịch sử” trên, họ đã trái ngược nhau đến 180 độ khi Hasina từ vị trí của một thí dụ kinh điển quay ngoắt thành “ngoại lệ” của “bài học” ấy.

Từng được Kinzer nêu tên như thí dụ cho việc các nhà độc tài nên có con gái thay vì con trai, Sheikh Hasina lại bỏ chạy như một tên đàn ông thất bại mà nguyên nhân thực sự, cũng là do “cơ cấu” và “quy hoạch”. Bà ta không bị đảo chính mà Bangladesh cũng không bị nội chiến. Bà ta bỏ chạy là do áp lực của làn sóng biểu tình ngày càng lan rộng, càng bị đàn áp càng phản ứng dữ dội hơn, mà khởi nguồn là vụ xuống đường của sinh viên Đại học Dhaka nhắm phản đối chính sách tuyển dụng lỗi thời và bất công, ở đó những công việc ổn định của bộ máy chính quyền luôn là phần thưởng dành cho những thành phần “có công với cách mạng”.

Cách mạng đây là cuộc chiến giành độc lập, tách Bangladesh ra khỏi Pakistan vào năm 1971 mà lãnh tụ chính là ông Sheikh Mujibur Rahman, bố bà Hasina. Chúng ta làm những việc tốt bởi đó là việc… đáng làm, nên làm; nhưng khi chúng ta làm việc tốt với mục đích nào đó – để kiếm danh, để làm đẹp resumé xin việc, để dọn đường ra ứng cử hay, thậm chí, để dọn đường lên thiên đường – thì đó lại là một sự đầu tư. Cái lỗi của những kẻ thừa kế thành quả cách mạng là xem đó như một cuộc đầu tư, phải trả lời cho những ai trả giá hay góp vốn đầu tư,

Sinh viên Bangladesh ồ ạt xuống đường là để bày tỏ sự bất bình với cái chương trình lỗi thời này. Bangladesh 170 triệu dân và trong con số này có đến 32 triệu thanh niên thất nghiệp và họ phải giành giật nhau chỉ 20% vị trí trong bộ máy công quyền khi 80% kia được “quy hoạch” và “cơ cấu” cho những cựu chiến binh cách mạng, những phụ nữ bị hãm hiếp trong thời chiến hay dân cư “vùng sâu vùng xa”. Nhưng đâu đơn giản là 20% cho 32 triệu thanh niên thất nghiệp? Mức độ cạnh tranh khốc liệt này còn biến nó thành một thị trường của những giao dịch cửa sau hay, nói thẳng, là mua bán, hối lộ. [3]

Nhưng bất công còn chồng chất bất công. Nếu ông bố khai quốc Rahman từng mơ tưởng xây dựng đất nước theo con đường “xã hội chủ nghĩa” thì, để thích nghi sau khi đã rõ trắng đen vào 1990, Hasina đã hướng Bangladesh theo kiểu mẫu Trung Quốc và, bây giờ, cũng như Trung Quốc hay Việt Nam, Bangladesh hình thành nên một nền kinh tế “tư bản thân hữu” ở đó, dẫu chỉ chiếm 10% dân số, giới “tư bản thân hữu” lại kiểm soát đến 41% lợi tức quốc gia . Kinh tế phát triển bao nhiêu đi nữa thì phần lớn lợi tức đều vào tay người giàu và cái hố cách biệt ngày càng khơi rộng. Sinh viên Dhaka xuống đường vì bị đối xử bất công, rồi cả nước cũng ồ ạt xuống đường để chống bất công, và bà thủ tướng phải bỏ trốn. [4]

Như thế, từ Sheikh Hasina cho đến Bashar al-Assad, sự thể đều nhất quán khi toàn bộ rắc rối có thể quy vào mấy ý niệm “quy hoạch”, “cơ cấu” và “đào tạo bài bản, chính quy”. Nó không hề “ẩn khuất” mà rất rõ ràng bởi đất nước là của toàn dân, và cách mạng là phải xóa bỏ sự bất công chứ không phải thay đổi cán cân của sự bất công, là xóa bỏ bất công này để thiết lập nên một bất công khác. Bài học thì rất rõ ràng nhưng, thường, giới trong cuộc chỉ hiểu ra khi đã quá muộn, lúc sự báo ứng đã đổ ập xuống đầu.

Sẽ là một thiếu sót rất lớn nếu không nêu ra một bài học rành rành khác, khi lăng tượng của Hafez al-Assad bị đập phá, bị sỉ nhục, giống như tượng của bao nhiêu nhà độc tài gian ác khác, Đông hay Tây. Sao cứ phải phí phạm tiền bạc xây lăng dựng tượng bằng bê tông, bằng đá hay bằng đồng, mà không dựng bằng niềm tin? Cứ thản nhiên dẫm đạp lên niềm tin và đời sống của người dân để xây lăng và dựng tượng thì, cuối cùng, cũng có ngày chúng cũng bị đập đổ, bị dẫm đạp như cái quả báo nhãn tiền hãy còn nóng hổi, với Hafez.

Dẫu đã đổ ra bao nhiêu tiền của để chăm chút đời sống ở thế giới bên kia với một lăng mộ nguy nga, đồ sộ, cuối cùng thì kẻ từng cai trị tuyệt đối đất nước Syria trong suốt 30 năm cũng chỉ là một cô hồn không ai hương khói!

Tài liệu tham khảo:

1. https://www.theguardian.com/world/2024/dec/14/the-army-just-ran-away-how-bashar-al-assad-lost-his-brutal-grip-on-syria

2. https://www.thedailybeast.com/dictators-sons-from-egypt-to-libya-are-doomed/

3. https://economictimes.indiatimes.com/news/international/world-news/sheikh-hasinas-downfall-key-mistakes-that-led-to-her-political-demise/articleshow/112308019.cms?from=mdr

4. https://thediplomat.com/2024/11/hasinas-failed-pursuit-of-the-china-model/

Nguyễn Hoàng Văn

Từng được xem là người Quảng Nam xôm tụ nhất về chính trị, ông Nguyễn Xuân Phúc bây giờ lặng lẽ, hẩm hiu và có lúc, thậm chí, cứ thấp thỏm thân cá phơi ngang mặt thớt theo những tin đồn, ngay giữa một “siêu cường quốc tin đồn”. [1] Ông ta, nói không ngoa, trông chẳng khác một tô mì Quảng chẳng ai buồn động đũa bởi sự dở dang, chưa là phở mà cũng đã hết là mì, lại bốc cả mùi.

Nhưng sao lại mang mì ra so cựu chủ tịch? Tôi xin bắt sang chuyện khác, của ông Phan Lạc Phúc, nguyên là Chủ bút tờ Tiền Tuyến của Quân đội Việt Nam Cộng Hoà (VNCH), được nghe kể cách đây gần một phần tư thế kỷ, ngay lần đầu gặp mặt. Cùng là khách mời, nghe chủ tiệc giới thiệu rồi nghe giọng Quảng Nam của tôi, ông vồn vã bắt chuyện, kể vanh vách một loạt bạn bè xứ Quảng như nhà thơ Tường Linh, vốn là thuộc cấp, v.v. nhưng, gây ấn tượng mạnh nhất, lại là người mà ông chỉ nghe… cãi một lần, ông Lê Đình Duyên.

Ông Duyên là con trai Bác sĩ Lê Đình Thám, một trong những nhân vật hàng đầu của Phong trào chấn hưng Phật giáo vào thập niên 1940, cũng là em trai nhà cách mạng Lê Đình Dương. Thời thế đẩy đưa, Bác sĩ Thám tập kết ra Bắc nhưng ông Duyên ở lại, trở thành một nhân vật chủ chốt của Việt Nam Quốc Dân Đảng (VNQDĐ) ở Quảng Nam, sau trở thành Thượng nghị sĩ Quốc hội VNCH.

Chuyện diễn ra vào giữa thập niên 1950 khi VNQDĐ Quảng Nam, vì bất mãn với chính phủ Ngô Đình Diệm, lên núi lập chiến khu để rồi, sau một thời gian, bắt tay hòa giải và ông Phúc là sĩ quan trong đơn vị giám sát cuộc trở về của nhóm ly khai do ông Duyên cầm đầu tại La Tháp. Khi nguyên tỉnh trưởng Hồ Ngận tuyên bố tiếp nhận lực lượng VNQDĐ “trở về quy thuận với chính phủ”, ông Duyên sang sảng cắt ngang, lớn giọng đòi hỏi ông Ngận rút lời: “Chúng tôi trở về để hợp tác với chính phủ, nếu chính phủ xem chúng tôi là những thành phần quy thuận, chúng tôi sẽ tiếp tục lên núi chiến đấu.”

Phản ứng gay gắt đó đã khiến viên tỉnh trưởng xin lỗi và, khi kể lại chuyện này, ông Phúc tỏ ý thán phục “tiết tháo” của ông Duyên, tấm tắc là “lẫm liệt lắm, anh hùng lắm”. Mà không chỉ một lần. Kể từ đó, trong vòng hơn hai mươi năm, tôi có dịp gặp ông mấy lần nữa và, lần nào cũng vậy, cứ nghe giọng nói của tôi sau mấy phép tắc xã giao là ông nhắc lại chuyện cũ mà quên là đã kể qua rồi.

Ấn tượng tạo ra phải cực kỳ mạnh nên ông Phúc mới thán phục suốt cả phần đời còn lại, cứ gặp một người Quảng là tấm tắc “lẫm liệt lắm, anh hùng lắm” về người Quảng mà ông chỉ mới nghe cãi một lần, cái tính cách mà, trước đây, tôi đã từng bàn đến trong “Mì Quảng không biết cãi”:

"Hay cãi" trong chuyện nước non thế sự, người Quảng thể hiện những thiên hướng chính trị và đất Quảng là đất của những người say mê chính trị. Tuy vậy, hiếm có người Quảng nào thành công thật chói chang về chính trị. Có thành công, cái sự thành công hiểu ở những dấu ấn hay di sản để lại trong lịch sử, họ cũng chỉ thành công như những nhà cách mạng, những chiến sĩ đấu tranh, những kẻ nhập cuộc chỉ để "thành nhân". Trong vai trò của những nhà chính trị chuyên nghiệp, nếu không thất bại thì, thường, họ cũng lâm vào cái cảnh lấn cấn, dở dang.

Thực vậy. Nếu cách mạng ngụ ý một vận động thay đổi tận gốc rễ thì chính trị lại ngụ ý một trò chơi thoả hiệp. Như những kẻ đi làm cách mạng, những người thẳng thắn đứng lên để chất vấn, để "cãi" cho đến rốt ráo tận cùng về những giá trị gốc rễ của nền tảng chính trị đương thời, ít ra họ cũng để lại những dấu ấn đậm nét nào đó trong lịch sử. Như những thế hệ đã đấu tranh để "duy tân", "duy tân" từ đầu tóc, vạt áo cho đến những vần chữ mới, chẳng hạn. Như một Phan Châu Trinh với những ý tưởng về dân quyền, một ý niệm hoàn toàn mới trong một xã hội nửa phong kiến nửa thuộc địa, chẳng hạn. Nhưng khi băng mình vào một trò chơi chính trị thì kẻ nhập cuộc nào cũng đã ký một khế ước thoả hiệp với những giá trị nền tảng của thể chế chính trị đương thời, có đấu tranh để thay đổi, họ chỉ hướng tới những thay đổi lông bông tiểu tiết ở cấu trúc thượng tầng thế thôi.” [2]

Đâu đó, ông Duyên còn được nhắc tên trong tài liệu “tố cáo tội ác” mà tôi không có điều kiện kiểm chứng nhưng vấn đề chính ở đây là ấn tượng tạo ra từ một lần cãi. Nếu thỏa hiệp thì, giữa lúc đang mệt nhọc rút quân từ trên núi về, ông ta đã không làm ầm lên với chuyện chữ nghĩa nhưng có vậy thì ông Phúc mới thán phục đến hết đời người. Mà, xem lại những người Quảng thì, càng tiến xa trong chính trị, họ càng ít cãi và, do đó, càng khiến chúng ta kiệm ước câu “lẫm liệt, anh hùng” hơn.

Như ông Võ Chí Công, người Quảng Nam đầu tiên làm chủ tịch nước. Trong góc độ lịch sử thì thành công của một nhà chính trị không nhất thiết là quyền lực đạt đến mà, quan trọng hơn, là những cải cách đã tiến hành, những khác biệt đã tạo ra, những cảm hứng đã gợi nên, những niềm tin đã xây dựng và những di sản để lại mà, trên khía cạnh này, ông ta là người… vô sản. Không tự đưa ra một chính sách nào, ông ta, theo một nhà quan sát nước ngoài, chỉ là một “nhân vật nhạt nhòa” bởi cả cuộc đời chỉ biết cắm đầu “thực hiện chính sách do người khác định đoạt.” [3]. Ông, thậm chí – trong vai trò Phó Thủ tướng, Bộ trưởng Nông nghiệp kiêm Trưởng ban Cải tạo nông nghiệp miền Nam từ năm 1976 – còn trực tiếp gây ra tình trạng đói nghèo cho cả dân tộc, một thời. Ông Công này, do đó, đã không… Quảng Nam bằng đảng viên dưới cơ ở miền Nam, những người đã dám… cãi, dám trì hoãn cái đường lối mang lại đói nghèo để tạo ra sự khác biệt.

Thời trẻ ông làm cách mạng, hết trẻ thì cầm quyền. Mà để thành công trong trò chơi quyền bính thì phải bè đảng, phải thỏa hiệp và, có khi, phải thay trắng thành đen, như có thể thấy trong vụ “Năm Châu – Sáu Sứ”. Đó là âm mưu vu khống Võ Nguyên Giáp và Trần Văn Trà tội đảo chính để có cớ hạ bệ, tống giam mà, trong Bên Thắng Cuộc II, Quyền Bính, nhà báo Huy Đức đã kể rất rõ qua câu chuyện của ông Võ Viết Thanh, người đã, trong vai trò Thứ trưởng Nội vụ, bí mật bắt giam Sáu Sứ và làm rõ trắng đen:

‘Theo ông Võ Viết Thanh, ngày 23-6-1991, khi đại biểu đã được triệu tập về Hà Nội: “Trước phiên họp cuối cùng của Hội nghị trù bị, Hồng Hà, Chánh Văn phòng Trung ương đưa tôi miếng giấy, ghi: ‘Đề nghị đồng chí Võ Viết Thanh đến giờ giải lao ra gặp Bộ Chính trị và Ban Bí thư có việc riêng’. Tôi tới phòng làm việc của Đoàn Chủ tịch Đại hội, thấy Võ Chí Công, Nguyễn Đức Tâm, Đoàn Khuê, Nguyễn Quyết, Nguyễn Thanh Bình đang chờ. Mặt Đoàn Khuê hằm hằm, Võ Chí Công và Nguyễn Đức Tâm nói ngắn gọn: ‘Chúng tôi thay mặt Bộ Chính trị, Ban Bí thư, báo đồng chí hai nội dung. Trước hết, xin chuyển tới đồng chí nhận xét của Bộ Chính trị: Đồng chí là một cán bộ cao cấp còn trẻ, công tác tốt, rất có triển vọng, nhưng rất tiếc, chúng tôi vừa nhận được một số báo cáo tố cáo đồng chí hai việc: Một, ngay sau giải phóng, đồng chí có cho bắt hai cán bộ tình báo của Bộ Quốc phòng và từ đó hai cán bộ này mất tích; hai, cái chết của cha mẹ đồng chí là bị ta trừ gian, chứ không phải do địch giết. Vì vậy, chúng tôi đành phải rút đồng chí ra khỏi danh sách tái cử vào Trung ương khoá VII”.

Ông Võ Viết Thanh nói: “Tôi hết sức bất ngờ. Khi nghe xúc phạm đến ba má tôi thì tôi không còn kiềm chế được. Trong cặp tôi lúc đó có một khẩu súng ngắn, tôi đã định kéo khoá, rút súng ra bắn chết cả ba ông rồi tự sát. Nhưng, tình hình lúc đó, nếu tôi làm thế là tan Đại hội. Tôi cố nuốt cơn tức giận”. Cho dù giữ mình để bảo vệ Đại hội, tương lai chính trị của ông Thanh đã coi như khép lại. Ông Võ Viết Thanh nói: “Nếu tôi cứ nghe lời khuyên, kết luận giống như bản báo cáo của Nguyễn Đức Tâm, thì tôi sẽ được thăng chức, đề bạt nhưng rồi tôi lại phải dấn vào bước thứ hai là ra lệnh bắt oan tướng Trà và tướng Giáp. Làm thế, thì lương tâm sẽ giết dần, giết mòn tôi”. [4]

Đành rằng chính trị là thủ đoạn nhưng nếu bọn đạo tặc cũng có tiết nghĩa của mình thì, trong câu chuyện này, ông ta cũng hoàn toàn… vô sản. Không vu khống được hai đồng chí ngang ngửa hay trên cơ mình thì trả thù, bằng cách vu cáo cha mẹ của kẻ đàn em phá bĩnh dưới cơ. Sống thế thì, khoan nói đến câu “lẫm liệt, anh hùng”. Chỉ chữ “thành nhân” thôi, cũng thấy sao mà khó!

Đến một Nguyễn Xuân Phúc dở dang. Được Nguyễn Tấn Dũng đưa từ Quảng Nam về Hà Nội làm cánh tay mặt cho mình, ông Phúc đã bắt tay với Nguyễn Phú Trọng để lật Dũng. Đồng ý là trong chính trị không có sự trung thành vĩnh viễn nhưng ít ra cũng phải có một một lằn ranh đỏ nào đó cho “đạo đức chính trị” chứ? Tệ hơn, trong những cáo buộc tham nhũng, ông ta còn vượt qua lằn ranh đỏ nhất khi xem tình trạng khẩn cấp của quốc gia, trong đại dịch, như là cơ hội làm tiền, bất chấp ý kiến của giới chuyên môn. Đây thực sự là một tội ác tày trời, không bị nguyền rủa đời đời là may, đừng nói tới câu “lẫm liệt, anh hùng”.

Rồi Nguyễn Bá Thanh, viên bí thư inh ỏi của Đà Nẵng, thành phố có vị trí đặc biệt nhất trong lịch sử: có đánh chiếm Việt Nam, Pháp cũng tấn công Đà Nẵng trước mà có đổ quân vào Việt Nam, Mỹ cũng đổ vào Đà Nẵng trước. Vậy mà bao nhiêu vị trí phòng thủ trọng yếu của thành phố, gần như, bị ông ta bán sạch cho Trung Quốc rồi rộng rãi “phóng tài hóa mãi nhân tâm” với những nước bài chính trị dân túy và, từ đó, gần như trở thành một “huyền thoại sống”. Ông ta được Nguyễn Phú Trọng chú ý, đưa ra Hà Nội làm Trưởng Ban Nội chính nhằm đối phó với Nguyễn Tấn Dũng. Xem như là đầu gà trở thành đuôi trâu thế nhưng, chưa gì, mới sắp thành đuôi trâu thôi, ông ta đã hống hách như đã là… đầu trâu, đe dọa sẽ “hốt hết” và cười cợt những đối thủ là “đang run”. [5]

Ông ta, do đó, đã tréo ngoe như thể vai chính của tuồng chèo mà lại sang sảng “Như ta đây là…”. Chèo là của đất Bắc và những tuồng chèo, chủ yếu, xoay quanh chuyện thế thái nhân tình với những mưu toan hãm hại trong bóng tối còn ông ta, mới chuẩn bị băng vào cuộc chiến thâm cung, bao nhiêu ý đồ trong đầu đã tuôn ra hết bấy nhiêu như trên tuồng hát bội. Nhưng hát bội, như là sản phẩm của đất Quảng Nam – Bình Định thời khai phá với bao nhiêu thách thức trước mặt cần phải hợp quần, cần phải xoáy sâu vào đề tài tiết nghĩa – anh hùng để chường mặt ra đối phó, cái kiếu trình diễn mạnh bạo nơi trận tiền này không hề phù hợp với tuồng tích của những âm mưu toan ám hại nhau giữa chốn hậu trường.

Nhưng trong trò chơi tham nhũng đó thì ông ta đâu hề vô nhiễm mà đối thủ của ông ta cũng đâu phải là hạng học trò? Nên khán giả không phải chờ lâu. Chỉ mới múa may bộ điệu đâu một tuần thì ông ta bị… phản đòn, với quyết định thanh tra của chính phủ vì đã làm cho ngân sách “thất thu hơn 3400 tỷ đồng”. [6]

Làm chính trị mà như quảng cáo gánh hát, bao nhiêu trò hay phô ra hết bấy nhiêu, ông ta có thua trắng trong trò chơi quyền bính cũng là điều dễ hiểu. Ông ta chỉ là nhà chính trị địa phương với cốt cách cường hào chứ chưa hề thể hiện phong thái của một chính khách quốc gia. Cứ xem cái lối ông ta nói chuyện với các đảng viên dưới quyền, qua các video clip phổ biến lan tràn trên internet, có khác nào cốt cách của một viên lý trưởng giữa đình? Mà để cân xứng với chính trị, ông ta còn thể hiện tầm mức trọc phú về văn hóa qua cây “Cầu Rồng” lòe loẹt và đồng bóng ở thành phố lớn nhất miền Trung. [7]

Ba nhân vật Quảng Nam từng xôm tụ trên chính trường quốc gia, xem ra, đã bị… hỏng cả ba. Làm chính trị thì phải biết nhượng bộ nhưng không được bán rẻ mình mà ở đây thì họ bán, vì quyền lực, vì tiền, thậm chí là thứ tiền tanh mùi máu. Còn như cứng rắn, không thỏa hiệp, thì chỉ là một thứ “đặc sản” địa phương, hãnh tiến và ngạo mạn, rặt giọng cường hào.

Nhìn lại lịch sử thì có lóe sáng trên tầm cỡ quốc gia, những con người đất Quảng bao giờ cũng sáng lên như những con người tiết tháo và danh dự mà thế đứng luôn nằm về phía vận nước, lẽ phải và người yếu thế bị cường quyền chà đạp. Những Ông Ích Khiêm, Hoàng Diệu, Trần Cao Vân, Trần Quý Cáp, Thái Phiên, Lê Đình Dương, Huỳnh Thúc Kháng, Nguyễn Thành, Phan Châu Trinh, Phan Khôi, v.v. và, gần với chúng ta hơn cả, là Nguyên Ngọc. Nhà văn này đã chứng tỏ tiết tháo khi nỗ lực vận động đổi mới văn học vào năm 1979 bị thế lực bảo thủ đè bẹp và, suốt một thập niên qua, còn kiên trì đối đầu với những áp lực nặng nề cũng với khát khao đổi mới văn học để, từ đó, đổi mới đất nước và con người, qua Văn Đoàn Độc Lập. [8]

Sừng sững trong những cái tên đó là Phan Châu Trinh, nhà cách mạng với một nhân cách vĩ đại mà sự ra đi vào năm 1926, dẫu bị cấm đoán và đàn áp, đã tự động trở thành quốc tang, gây ảnh hưởng cả một thế hệ. Nếu chọn đúng con đường chấn hưng dân khí – dân trí mà ông đã vạch thay vì chém giết nhau bằng khẩu hiệu bạo lực từ nước ngoài, đất nước chúng ta ngày nay đã khác: “Không bạo động, bạo động tất chết! Không trông người nước ngoài, trông người nước ngoài tất ngu! Đồng bào ta, người nước ta, ai mà ham mến tự do, tôi xin có một vật rất quý báu tặng cho đồng bào, là “Chi Bằng Học”.

Thì “học” nhưng, thật đau đớn, với thực trạng hiện tại thì để có một sự học tử tế, khả dĩ giúp đất nước khá hơn, còn phải thực hiện một cuộc cách mạng khác, riêng cho giáo dục. Nghĩa là, càng nhìn vào thực trạng đất nước trên mọi mặt, càng thấy cái giá cực kỳ đắt mà dân tộc phải trả cho cái cuộc cách mạng mà Phan Châu Trinh đã cảnh cáo từ đầu.

Tài liệu tham khảo:

1. Có một dạo dồn dập tin đồn “Nguyễn Xuân Phúc sắp bị bắt. Về siêu cường quốc tin đồn xem:

https://vanviet.info/van-de-hom-nay/siu-cuong-quoc-tin-don/

2. https://www.tienve.org/home/literature/viewLiterature.do?action=viewArtwork&artworkId=491

3. “… a colourless figure, who spent his life following policies determined by others.”, The Times, Nov 15th, 2011

https://www.thetimes.com/article/vo-chi-cong-t98ft0pgtbh

4. Theo tố cáo thì Võ Nguyên Giáp muốn đảo chính để lên làm chủ tịch nước rồi tổng bí thư, đưa Trần Văn Trà lên làm Bộ trưởng Quốc phòng. Ông Võ Viết Thanh đã bí mật bắt giam Nguyễn Thị Sứ (Sáu Sứ) và bà này đã khai ra hết!

Huy Đức (2012), Bên Thắng Cuộc Tập II. Quyền Bính, nhà xuất bản OSINBOOK, tr. 134-178.

5. https://www.phs.vn/tin-tuc/truong-ban-noi-chinh-tu-tuyen-bo-se-bat-ngay-can-bo-ngan-hang-tu-loi/248120

6. https://www.nguoiduatin.vn/dieu-tra-vu-that-thu-hon-3400-ty-dong-o-da-nang-20465582.htm

7. https://www.tienve.org/home/authors/viewAuthors.do?action=show&authorId=7

8. https://www.talawas.org/talaDB/showFile.php?res=2180&rb=0102

và:

https://vanviet.info/so-dac-biet/so-dac-biet-10-nam-van-viet-van-viet-phong-van-nh-van-nguyn-ngoc-ve-ban-van-dong-thnh-lap-van-don-doc-lap-viet-nam/