Mai Đỗ
Trong bối cảnh mỹ thuật Việt Nam đang đối diện với những đòi hỏi mới về chuyên nghiệp hóa và hội nhập quốc tế, các giải thưởng nghệ thuật độc lập như Victor Tardieu, UOB Painting of the Year, hay Lê Bá Đảng đã và đang mang lại những tín hiệu tích cực, mở ra một diễn đàn đánh giá nghệ thuật đa chiều và linh hoạt hơn so với hệ thống truyền thống.
Tín hiệu của sự chuyển động
Không còn chỉ là những “vinh danh mang tính biểu tượng”, các giải thưởng mỹ thuật hôm nay đang được thiết kế như những cơ chế phản biện và động lực phát triển nghề nghiệp cho nghệ sĩ, đặc biệt là thế hệ trẻ. Việc xuất hiện nhiều giải thưởng mang tính học thuật, kết nối quốc tế và vận hành bởi các tổ chức độc lập cho thấy đời sống mỹ thuật Việt Nam đang có nhu cầu làm mới hệ tiêu chuẩn và mở rộng không gian đối thoại.
Điển hình như giải thưởng Victor Tardieu, do Viện Pháp tại Việt Nam phối hợp tổ chức từ năm 2023, hướng đến việc phát hiện và vinh danh các sinh viên xuất sắc của Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam trong lĩnh vực nghệ thuật tạo hình. Giải thưởng không chỉ trao phần thưởng mà còn tạo điều kiện để các tác phẩm được trưng bày và giao lưu nghệ thuật tại Hà Nội và Paris – hai trung tâm văn hóa nghệ thuật có ảnh hưởng sâu rộng, góp phần thúc đẩy sự kết nối giữa nghệ thuật Việt Nam và Pháp trong bối cảnh đương đại.
Hay như UOB Painting of the Year, với mô hình khu vực trải rộng từ Singapore đến Indonesia, Malaysia và Việt Nam, tạo ra một không gian cạnh tranh công bằng, nơi nghệ sĩ trẻ có thể được đánh giá bởi các giám tuyển quốc tế và từng bước tiếp cận hệ sinh thái nghệ thuật khu vực và quốc tế. Đây cũng là một trong số ít giải thưởng định hướng thị trường rõ rệt, góp phần tạo cầu nối giữa nghệ sĩ, nhà sưu tập và không gian trưng bày chuyên nghiệp.
Trong khi đó, giải thưởng Lê Bá Đảng – gắn với tên tuổi của một nghệ sĩ Việt thành danh tại Pháp – lại là một nỗ lực mang tính bản địa, giúp tôn vinh thực hành nghệ thuật cá nhân có chiều sâu, đồng thời gìn giữ mối liên hệ với truyền thống văn hóa dân tộc trong một hình thức thẩm mỹ mới.
Tác động không chỉ ở nghệ sĩ
Đối với nghệ sĩ
– Được nhìn nhận trong hệ tiêu chuẩn mở, cập nhật với thực hành nghệ thuật đương đại quốc tế;
– Có cơ hội kiểm nghiệm tư duy sáng tạo qua các tiêu chí đánh giá học thuật và đa chiều;
– Mở rộng mạng lưới nghề nghiệp, dễ dàng tiếp cận các chương trình nghệ sĩ lưu trú, workshop, trưng bày trong và ngoài nước.
Đối với hệ sinh thái nghệ thuật
– Góp phần phá vỡ thế độc quyền trong đánh giá nghệ thuật, vốn lâu nay chỉ dựa vào cơ cấu hội đoàn hoặc hành chính;
– Tạo điều kiện để thị trường mỹ thuật phát triển dựa trên tiêu chuẩn chuyên môn thay vì quan hệ cá nhân;
– Thúc đẩy quá trình chuyên nghiệp hóa hoạt động giám tuyển, quản lý nghệ sĩ và vận hành không gian nghệ thuật.
Đối với công chúng và nhà sưu tập
– Mang đến một cách tiếp cận nghệ thuật có tiêu chuẩn rõ ràng, dựa trên hệ thống đánh giá học thuật hoặc quốc tế hóa;
– Gợi mở thị hiếu và khuyến khích tư duy phản biện trước những hình thức và nội dung mới trong sáng tạo đương đại;
– Tăng cường niềm tin vào chất lượng nghệ thuật, đồng thời hình thành thói quen tiêu thụ nghệ thuật như một hoạt động văn hóa thực thụ.
Bài học từ quốc tế: Giải thưởng là thiết chế, không chỉ là “vinh danh”
Trên thế giới, các giải thưởng mỹ thuật lớn như Turner Prize (Anh), Hugo Boss Prize (Mỹ) hay Biennale di Venezia Awards (Ý) luôn gắn với mục tiêu chiến lược: khẳng định ngôn ngữ nghệ thuật mới, thúc đẩy tranh luận xã hội và định vị vai trò của nghệ sĩ trong cấu trúc tri thức toàn cầu.
Turner Prize, chẳng hạn, không chỉ tìm kiếm tài năng mà còn góp phần định hình quan niệm về nghệ thuật tại Anh qua từng thời kỳ – kể cả khi gây tranh cãi. Hugo Boss Prize, do Bảo tàng Guggenheim điều phối, trở thành cánh cổng đưa nghệ sĩ đương đại vào không gian bảo tàng hàn lâm. Trong khi đó, các giải thưởng tại Biennale Venice thường được xem là “cử chỉ văn hóa quốc gia”, thể hiện năng lực sáng tạo và định hình thẩm mỹ đại diện cho cả một dân tộc.
Cộng đồng mỹ thuật Việt Nam nên nhìn nhận giải thưởng ra sao?
Với đặc thù phát triển muộn và còn nặng ảnh hưởng của cơ chế bao cấp trong thẩm định nghệ thuật, cộng đồng nghệ thuật thị giác Việt Nam cần tiếp cận các giải thưởng mới với tâm thế chuyên nghiệp, cởi mở và xây dựng:
– Không nên xem nhẹ các giải thưởng tư nhân hoặc quốc tế hóa chỉ vì thiếu “danh nghĩa nhà nước”;
– Nên tham gia chủ động, không chỉ để thắng giải mà còn để đối thoại, học hỏi và xác lập hệ giá trị cá nhân;
– Cần ủng hộ sự đa dạng của hệ thống giải thưởng, từ nhà nước đến tư nhân, từ địa phương đến khu vực – như một phần tất yếu của đời sống nghệ thuật lành mạnh và có chiều sâu.
Kết luận: Hình thành thiết chế đánh giá nghệ thuật mới
Sự xuất hiện của các giải thưởng như Victor Tardieu, UOB, Lê Bá Đảng… không chỉ đánh dấu một giai đoạn mở rộng về hình thức tôn vinh nghệ sĩ, mà còn đặt nền móng cho các thiết chế đánh giá nghệ thuật độc lập và chuyên nghiệp hơn.
Nếu được vận hành nghiêm túc, công khai và gắn kết với học thuật, các giải thưởng này có thể trở thành công cụ định hình thị trường, nâng cao năng lực sáng tạo, đồng thời góp phần kiến tạo một hệ sinh thái nghệ thuật minh bạch, đối thoại và tiến bộ.
“Một nền nghệ thuật chuyên nghiệp không thể thiếu hệ thống đánh giá độc lập. Giải thưởng nghệ thuật, nếu được phát triển đúng hướng, chính là một cấu phần thiết yếu của nền tảng đó.”
Sài Gòn, 12/10/25