Thụ Nguyên
Tháng 3/2023, trong triển lãm Tranh cùng khổ tại May Artspace, Bùi Chát dán lên tường một tấm poster nền hồng, viết rõ: “Tôi không phải là người nhiều chuyện. Tác phẩm tôi cũng không thích kể lể điều gì (chủ quan nghĩ thế). Nhưng quan trọng là bạn đang tham dự một cuộc bày vẽ, ở đây chỉ có tác phẩm, không có bất cứ câu chuyện nào cả. Vì vậy, làm ơn đừng thắc mắc/băn khoăn/tò mò về những câu chuyện. Thành thật cám ơn!” Câu chữ này, nếu đọc theo thói quen thông thường, có vẻ như một sự từ chối kể lể, nhưng dưới góc nhìn của Hội họa Tình huống, nó không dừng lại ở thái độ “không nhiều chuyện”, nó là một hành động tình huống, một can thiệp trực tiếp vào bối cảnh nghệ thuật đang bị ám ảnh bởi storytelling.
Hội họa Tình huống, như Bùi Chát từng gợi mở, không phải là việc dựng nên một thế giới hình tượng hay tái hiện một câu chuyện, mà là cách đặt tác phẩm vào tình huống cụ thể, để nó va chạm trực diện với người xem, với bối cảnh, với không khí của chính hiện tại. Ở đó, tác phẩm không cần gánh một nội dung hay thông điệp định sẵn. Nó tồn tại như một sự kiện thị giác, và giá trị của nó chính là ở cuộc chạm mặt bất ngờ, nơi người xem bị buộc phải phản ứng.
Với cách nhìn ấy, cái poster hồng của Bùi Chát không đơn thuần là một lời nhắn nhủ, mà chính là tác phẩm, nó tạo ra một tình huống. Tình huống đó không chỉ thách thức người xem (đừng hỏi câu chuyện đâu), mà còn phơi bày thói quen nghiện kể chuyện của hệ sinh thái nghệ thuật Việt Nam. Nó cắm một cái biển cấm kể chuyện ngay giữa thời buổi mà mọi triển lãm đều chạy theo công thức: tác phẩm = story. Tình huống này vừa buồn cười, vừa khó chịu, lại vừa giải phóng. Người đọc câu chữ ấy buộc phải tự hỏi: Nếu không có câu chuyện, tôi còn lại gì?
Câu trả lời, từ quan điểm tình huống, là: còn lại chính cái khoảnh khắc va chạm giữa tôi và tác phẩm. Nào phải cần trung gian, phải cần thuyết minh. Hội họa Tình huống từ chối việc biến nghệ thuật thành công cụ truyền đạt nội dung. Nó cho phép tác phẩm chỉ là. Đôi khi chỉ một vệt sơn, một mảng màu, một sự bày đặt vụng về – tất cả đều đủ, miễn nó tạo ra tình huống để người xem bị quăng vào, bị bối rối, hoặc bị kích động.
Trong khi đó, phần lớn nghệ thuật Việt Nam gần đây lại mắc kẹt trong logic kể chuyện. Giám tuyển viết text như bài báo, nghệ sĩ dựng tác phẩm như minh họa, báo chí tường thuật lại bằng những câu công thức: “Triển lãm kể câu chuyện về tuổi thơ/giới/môi trường/di sản…” Mọi thứ nhanh chóng rơi vào đồng phục. Và đồng phục thì giết chết tình huống, vì tình huống chỉ sống được khi nó bất ngờ, cụ thể, không lặp lại.
Bùi Chát đi ngược. Anh từ chối “có nội dung”. Với anh, tác phẩm không cần phải chứa đựng gì hết, không cần gồng mình để chứng minh thông điệp. Cái anh quan tâm là đặt nó vào đâu, để nó tạo ra tình huống gì. Và ở Tranh cùng khổ, tình huống là sự im lặng chống lại kể chuyện. Trong sự im lặng ấy, người xem bị thả rơi, không còn phao bám. Đây chính là sự dũng cảm, trong một môi trường mà gần như tất cả nghệ sĩ đều bấu víu vào storytelling để tồn tại, Bùi Chát chấp nhận đứng ra khỏi hàng. Anh để tác phẩm của mình trần trụi, không nội dung, không câu chuyện, thậm chí không cả gợi ý. Dũng cảm, vì đi ngược lại suy nghĩ chung; và dũng cảm, vì chấp nhận sự rủi ro – rằng người ta có thể quay lưng, bảo nó vô nghĩa.
Nhưng trong hướng đi Tình huống, chính sự vô nghĩa ấy lại mở ra nghĩa. Nghĩa không nằm trong nội dung, mà nằm trong sự tương tác, chạm mặt. Người xem bước vào, thấy một vệt màu ngớ ngẩn, một bố cục ngẫu hứng, một poster hồng chống kể chuyện – và họ phản ứng: bực tức, băn khoăn, hay bật cười. Tình huống hình thành, và tác phẩm có cơ hội sống.
Nếu so sánh với những “tình huống” khác trong lịch sử: Malevich dựng Hình vuông đen – một cú đối đầu với thói quen xem tranh như cửa sổ mở ra thế giới; Pollock vẩy sơn – tình huống đập tan khái niệm bố cục truyền thống; Duchamp đặt bồn tiểu giữa triển lãm – tình huống đảo lộn định nghĩa nghệ thuật. Thì cái poster hồng của Bùi Chát, trong không gian nghệ thuật Việt Nam vốn ngập trong kể chuyện, chính là một tình huống như thế, đảo lộn thói quen, lật mặt công thức, ép khán giả chịu đựng sự im lặng.
Nghệ thuật, trong tư duy tình huống, không hề cần câu chuyện. Nó cũng chẳng cần nội dung. Nó chỉ cần đúng thời điểm, đúng bối cảnh, đúng cách đặt để, để tạo ra một va chạm. Và trong Tranh cùng khổ, Bùi Chát đã làm điều đó. Anh không nhiều chuyện, mà dựng nên một tình huống. Một tình huống đủ để nhắc ta: nghệ thuật không nhất thiết phải kể bất cứ câu chuyện gì. Nó có thể chỉ là – và chính sự “chỉ là” ấy, trong một khoảnh khắc tình huống, đã đủ làm ta bối rối, đã đủ để làm nghệ thuật tồn tại.