Lê Hồng Lâm
Cảm giác lãng mạn xen lẫn với sự bay bổng thi thoảng lại ập đến với tôi khi vừa thưởng thức xong một bộ phim nghệ thuật vượt trội nào đó. Nó khiến tim đập nhanh hơn, cảm xúc dâng cao hơn và chỉ muốn ngồi lại tại rạp, dù credit đã hết và đèn đã bật sáng.
Cảm giác đó tối qua lại đến, khi tôi xem và hoàn toàn đắm chìm vào thứ khí quyển điện ảnh mà nữ đạo diễn người Pháp Céline Sciamma mang đến trong bộ phim Portrait of a Lady on Fire (Chân dung thiếu nữ trong lửa). Đây là lần xem thứ ba – nhưng là lần đầu tiên tôi xem rạp, một trải nghiệm khác hẳn, và có lẽ nhờ chìm đắm vào không khí của bộ phim, tôi cảm nhận được thêm nhiều điều mà mình bỏ lỡ trong hai lần xem trước.
Lần đầu tôi xem, cuối năm 2019, một người bạn Việt kiều Pháp về nước hẹn gặp và tặng chiếc đĩa DVD bộ phim này, một món quà mà bạn nói là lời cám ơn vì những bài dài như ma làm tôi hay đùa là “thóc đãi gà rừng” trên Facebook. Năm đó, phim thắng giải Kịch bản xuất sắc và Queer Palm (Cành cọ cho Phim có đề tài đồng tính) tại LHP Cannes (Parasite thắng giải Cành cọ vàng).
Tôi xem lần đầu với máy chiếu, phim quá đẹp, nhiều frame như những tác phẩm hội họa của châu Âu thế kỉ 18, 19; diễn xuất tinh tế của hai diễn viên nữ chính Noémie Merlant (Marianne) và Adèle Haenel (Héloïse) làm nên những đợt sóng ngầm cảm xúc. Câu chuyện tình của họ khởi đầu như những hòn than âm ỉ cháy rồi bùng phát thành ngọn lửa của đam mê, dù chỉ diễn ra trong khoảng thời gian rất ngắn ngủi. Mấy cảnh sex giữa hai nhân vật trong phim rất đẹp và gợi tình, đầy nhục cảm nhưng không quá táo tợn như trong Blue is the Warmest Colour (2013) hay The Handmaiden (2016). Đoạn kết trong phim là một đỉnh cao, với âm nhạc đầy kịch tính của Vivaldi do dàn nhạc chơi trong nhà hát và giọt nước mắt lặng lẽ chảy xuống trên gương mặt của Héloïse mà không hề biết Marianne ngắm nhìn cô từ đằng xa.
Lần thứ hai tôi xem khi nhận lời làm giám khảo cho một cuộc thi viết bình phim của một công ty đào tạo biên kịch, cách đây khoảng vài năm. Có một vài bạn viết về phim này và viết khá hay, khiến tôi phải xem lại một lần nữa. Những ấn tượng của lần xem đầu tiên vẫn không phai nhạt. Sức mạnh của một tác phẩm lớn là vậy. Càng xem càng thấy hay.
Nhưng phải đến lần xem thứ ba, ở rạp, tôi mới có một trải nghiệm thực sự trọn vẹn với bộ phim này và phát hiện ra nhiều chi tiết bị bỏ lỡ trong hai lần xem trước. Cảnh đầu phim, khi Marianne theo thuyền vượt biển và đặt chân lên hòn đảo hoang vắng khiến tôi nhớ tới Ada (Holly Hunter) trong The Piano (1994) của Jane Campion. Ada mang theo cây đàn piano, Marianne mang theo hộp màu và giá vẽ. Cả hai phim đều có cảnh nhân vật nhảy xuống biển. Cả hai phim đều dùng nghệ thuật để biểu đạt nội tâm kìm nén. Cả hai phim đều kể về một câu chuyện tình ngắn ngủi nhưng tràn đầy đam mê và nhục cảm.
Những cảnh nội trong phim quá đẹp, bảng màu dịu nhẹ, nhiều cảnh chiếu sáng bằng ánh nến (gợi nhớ Barry Lyndon của Stanley Kubrick). Trong một cảnh làm tình và khỏa thân của hai nhân vật nữ chính, nữ diễn viên Adèle Haenel để nguyên lông nách dày và rậm (hơn cả Juliette Binoche trong Unbearable Lightness of Being hay Kate Winslet trong The Reader) tạo ấn tượng thị giác rất mạnh – một vẻ đẹp rất bản năng, rất đàn bà.
Một điểm rất mạnh nữa, phim gần như triệt tiêu nhạc nền truyền thống, dù kể một câu chuyện tình vừa kìm nén vừa mãnh liệt. Triệt tiêu sức mạnh của âm nhạc để dẫn dụ cảm xúc, đạo diễn để cho sức mạnh của kể chuyện, của dàn cảnh, của quay phim, của diễn xuất và âm thanh lên tiếng. Phim chỉ có hai cảnh dùng nhạc, một ca khúc được dàn đồng ca nữ hát theo kiểu a cappella bên đống lửa ở bãi biển. Dàn đồng ca hát vang rền cùng nhịp vỗ tay mạnh mẽ khiến cảm xúc bùng nổ và nổi da gà. Cảnh cuối, như tôi đã nhắc ở trên, một bản nhạc của Vivaldi được chơi trong nhà hát giao hưởng đánh thức những kí ức đã khắc cốt ghi tâm trong tâm hồn của người thiếu phụ.
Portrait of a Lady on Fire mới ra mắt năm 2019 nhưng đã trở thành kinh điển. Trong cuộc bình chọn 100 phim xuất sắc nhất mọi thời đại (greatest film of all time) của tạp chí Sight and Sound (Viện Phim Anh) vào năm 2022 (10 năm tổ chức bình chọn một lần, với hai bảng do đạo diễn và giới phê bình chọn), bộ phim của nữ đạo diễn Céline Sciamma lần đầu lọt vào top và giữ vị trí rất cao (30). Đây là phim của thế kỉ 21 lọt thứ hạng cao thứ nhì trong top 100 của cuộc bình chọn uy tín này (chỉ sau In the Mood for Love của Vương Gia Vệ, hạng 5) và cao hơn cả nhiều kiệt tác kinh điển khác (Mirror của Andrei Tarkovsky, Psycho của Alfred Hitchcock và 8½ của Federico Fellini – đồng hạng 31, trong khi Parasite của Bong Joon-ho xếp hạng 90). Tất nhiên, mọi cuộc bình chọn, dù uy tín đến mấy, cũng có giá trị tương đối và tham khảo là chính.
Cám ơn LHP châu Âu tại Việt Nam đã mang tuyệt tác này đến với khán giả Việt Nam. Năm nay tôi xem không được nhiều, nhưng chỉ cần Sentimental Value và Portrait of a Lady on Fire là đã quá mãn nguyện.
Đó là hai trong những bộ phim nghệ thuật khiến tôi tin vào lời của Martin Scorsese khi gọi điện ảnh là một thứ “art form” ở nghĩa đẹp nhất của chúng và trải nghiệm xem những bộ phim này tại rạp là không thể thay thế được, dù vẫn biết nó đang ngày càng lụi tàn.
