Leonora Carrington

Nguyễn Man Nhiên

Leonora Carrington (1917-2011) là một họa sĩ và nhà văn theo chủ nghĩa Siêu thực gốc Anh. Bà sống phần lớn đời mình ở thành phố Mexico (thủ đô nước Mexico). Leonora Carrington nổi tiếng với những bức tranh đầy ám ảnh, đậm chất tự truyện, có phần khó hiểu, kết hợp hình ảnh về ma thuật, biến hình, thuật giả kim và những điều huyền bí. Là nghệ sĩ hàng đầu của thế kỷ 20, Carrington đã kết hợp hội họa, điêu khắc, in ấn, dệt trang trí, thiết kế sân khấu-điện ảnh và viết một loạt tác phẩm văn học trong suốt sự nghiệp gần bảy thập kỷ của mình.

Hành trình đi vào trung tâm chủ nghĩa Siêu thực (Surrealism) của Leonora Carrington bắt đầu trong khung cảnh nghệ thuật sôi động của Châu Âu những năm 1930. Bên cạnh những nghệ sĩ như Salvador Dalí và Max Ernst, Carrington nổi lên như một tài năng độc nhất, dệt nên những câu chuyện mộng mơ và hình ảnh kỳ ảo vào tác phẩm nghệ thuật của mình. Thương hiệu siêu thực độc đáo của Carrington là sự phản ánh thế giới nội tâm của bà, nơi trí tưởng tượng thống trị lý trí. Sự khám phá của Carrington về chủ nghĩa thần bí, phép thuật và thần thoại đã mang lại sức sống cho một loạt tác phẩm thách thức những ranh giới nghệ thuật thông thường. Hội họa của Carrington mời gọi người xem đặt câu hỏi về hiện thực, đón nhận những điều kỳ quái và say sưa với những điều bí ẩn.

Năng lực nghệ thuật của Leonora Carrington không chỉ vượt qua chủ nghĩa Siêu thực. Bà cũng là một nhà nữ quyền tiên phong thách thức các chuẩn mực xã hội và ủng hộ bình đẳng giới. Vào thời điểm mà phụ nữ thường bị gạt ra ngoài lề trong thế giới nghệ thuật, tài năng và sự quyết tâm của Carrington đã giúp bà thoát khỏi những ràng buộc này. Như Carrington từng nói, “Tôi không có thời gian để trở thành nàng thơ của bất kỳ ai… Tôi quá bận rộn chống lại gia đình và học cách trở thành một nghệ sĩ”. Thông qua văn bản và nghệ thuật của mình, Carrington khám phá các chủ đề về bản sắc, tính độc lập và trải nghiệm của phụ nữ. Cuốn tiểu thuyết The Hear Trumpet của bà là minh chứng cho quan điểm nữ quyền, trao quyền cho phụ nữ bằng trí thông minh và tưởng tượng.

Leonora Carrington nổi loạn chống lại những kỳ vọng của xã hội khi còn là một phụ nữ trẻ thuộc tầng lớp thượng lưu sinh ra ở Lancashire, Anh. Các quy tắc của nước Anh thời Edward, pha trộn giữa việc săn cáo và thị trường hôn nhân đầy tham vọng, đã không thể đáp ứng yêu cầu của Carrington về việc tạo ra thế giới của riêng bà. Carrington không tuân theo các quy định của trường nội trú Công giáo, chán nản với hàng loạt buổi khiêu vũ dường như vô tận dành cho tân sinh viên. Thay vào đó, sở thích của Carrington nằm ở truyện ngụ ngôn Ailen và các nhà văn người Anh như Lewis Carroll, Jonathan Swift và Beatrix Potter. Nhà sử học nghệ thuật Susan Aberth nhớ lại, “Carrington, người có tuổi thơ ngập tràn trong những câu chuyện cổ tích và văn học giả tưởng, không bao giờ đánh mất tư duy trẻ trung đó, và ở tuổi chín mươi, bà vẫn đọc thuộc lòng những đoạn văn dài có vần điệu của Lewis Carroll với ánh mắt lấp lánh.”

Năm 19 tuổi, Carrington đến thăm Triển lãm Siêu thực Quốc tế đầu tiên ở London (1936). Carrington bị ấn tượng bởi tác phẩm của Max Ernst và cảm thấy có sự yêu thích đặc biệt với bức tranh đẹp như mơ của ông: Two Children Are Threatened by a Nightingale (Hai đứa trẻ bị chim sơn ca đe dọa, 1924). Tiếng gọi của hội họa và chủ nghĩa Siêu thực kết hợp trong một khoảnh khắc bình dị với Max Ernst. Năm sau, Carrington gặp Ernst ở Paris và cả hai bắt đầu mối quan hệ, sớm dựng một ngôi nhà ở St. Martin d’Ardèche miền nam nước Pháp, nơi họ thường xuyên tổ chức vui chơi với bạn bè. Với chủ nghĩa siêu thực, Carrington đã xác định những gì tồn tại ngoài thực tế và đây chính là nội dung nghệ thuật của bà. Khi André Breton lần đầu tiên nhìn thấy bức The Meal of Lord Candlestick (Bữa ăn của Chúa Nến, 1938) của Leonora Carrington, ông đã đã thốt lên: “Thật là khao khát xa hoa!”. Tuy nhiên, Carrington vẫn ở ngoại vi của phong trào. Như nghệ sĩ Léonor Fini đã nói, Carrington “chưa bao giờ là người theo chủ nghĩa Siêu thực, mà là một nhà cách mạng thực sự.”

Với sự chiếm đóng của Đức Quốc xã ở Pháp vào tháng 6 năm 1940, Carrington lánh về phía nam, nơi bà bị suy sụp tinh thần và sau đó được đưa vào một bệnh viện tâm thần ở thành phố Santander, Tây Ban Nha. Bà kể lại sự kiện đau buồn này bằng văn bản, cũng như bằng hình ảnh. Một trong những tác phẩm này là Green Tea (Trà xanh, 1942), bức tranh mà Carrington hoàn thành trong một thời gian ngắn ở New York, nơi sau khi bà trốn thoát khỏi Tây Ban Nha năm 1941.

Cuối năm 1942, Carrington chuyển đến thành phố Mexico, nơi bà sẽ ở lại đến hết cuộc đời, cùng người chồng mới – nhiếp ảnh gia Hungary Emerico “Chiki” Weisz. Ở đây, bà trở thành một phần của nhóm tiên phong sôi động gồm nhiều nghệ sĩ cũng đã chạy trốn khỏi cuộc sống bạo lực của Thế chiến II. Ở Mexico, một đất nước mà André Breton gọi là ‘chủ nghĩa siêu thực xuất sắc’, Carrington gặp mối quan hệ giữa mình và một dân tộc hòa hợp với cuộc sống đằng sau vẻ bề ngoài: ma thuật, mê tín, mắt quỷ, tẩy rửa tâm linh và nhu cầu luôn hiện hữu để thiết lập một cuộc trao đổi hài hòa giữa thế giới hữu hình và vô hình.

Khung cảnh này đã thúc đẩy niềm đam mê của Carrington với những điều chưa biết, bà khám phá cách nấu ăn, chữa bệnh và những câu chuyện thần thoại mới mẻ. Khi Carrington trải qua hôn nhân và làm mẹ, tranh của bà ngập tràn hình tượng nữ tính nguyên mẫu. Carrington nhận ra tàn tích của phép thuật cổ xưa vẫn còn hiện diện trong hành vi nấu ăn, lập gia đình và vẽ tranh. Carrington nhận thấy những điểm tương đồng giữa những gì bà đang làm ở nhà và những gì các nhà giả kim cố gắng làm – cả hai đều liên quan đến việc điều khiển vật chất vô tri để khai thác các đặc tính mang lại sự sống của nó. Bức Kitchen Clock (Đồng hồ nhà bếp, 1943) cho thấy bà coi nhà bếp không chỉ là nơi sinh hoạt thường ngày mà còn là một thế giới ma thuật, nơi phụ nữ có thể thực hiện các hành động biến đổi như thuật giả kim. Trong And Then We Saw the Daughter of the Minotaur (1953), Carrington miêu tả hai con nhỏ của mình – Gabriel và Pablo – giữa những sinh vật thần bí và những quả cầu pha lê, có thể đang chờ đợi một hành động bói toán. Chính trong thời kỳ này, Carrington đã xem lại cách sử dụng sơn thời Phục hưng, được làm từ bột màu và lòng đỏ trứng, để thấm nhuần tầm nhìn thẩm mỹ và chất liệu vật chất trong tranh của bà với chính cuộc sống.

Linh cẩu, ngựa và dơi tràn ngập các bức tranh và câu chuyện của Leonora Carrington, gắn liền với sự nổi dậy, tự do và sợ hãi. Độ chính xác trong từng chi tiết – theo phong cách hội họa ban đầu được phát triển từ Florentine Quattrocento. Khi Carrington tìm thấy nền tảng sáng tạo của mình, quan tâm ngày càng tăng của bà đối với chủ nghĩa nữ quyền cũng trùng hợp với việc khám phá các niềm tin bí truyền và độc đáo. Các bức chân dung của Carrington về những người phụ nữ có mái tóc hoang dã – giống như chính bà – tượng trưng cho tự do và tình dục. Carrington đã phát triển một loạt hình ảnh cá nhân có các nhân vật kỳ ảo thường xuất hiện theo cặp bổ sung tượng trưng cho sự cân bằng giữa các thế lực tự nhiên và siêu nhiên đối lập nhau. Các cặp đôi có quan hệ với nhau là chủ đề lặp đi lặp lại trong tác phẩm của Carrington, sau khi bà chuyển đến sống ở thành phố Mexico.

Sự lai tạo giữa động vật và con người, những nữ thần khổng lồ, không gian dành cho sự biến đổi ma thuật và những sinh vật bí ẩn xuất hiện trong các tác phẩm nghệ thuật và văn học của Leonora Carrington. Bà đã tạo ra một quần thể các chủ đề thể hiện điều thiêng liêng – không gắn liền với một tôn giáo hoặc văn hóa cụ thể – và sự hiện diện của nó trong những góc khuất sâu thẳm trong tâm hồn con người. Trong suốt sự nghiệp lâu dài của mình, Carrington liên tục khám phá bí ẩn của thế giới xung quanh, vào cuối đời đã tuyên bố: "Điều duy nhất tôi biết là tôi không biết.”

Phong cách nghệ thuật của Leonora Carrington được đặc trưng bởi các yếu tố chính sau:

Chủ nghĩa siêu thực: Carrington tham gia phong trào Siêu thực và các tác phẩm của bà phản ánh mối quan tâm đối với sự phi lý và tiềm thức. Nghệ thuật của bà thường miêu tả những khung cảnh kỳ lạ và mộng mơ, thách thức logic thông thường.

Sinh vật thần thoại: Carrington thường xuyên kết hợp các sinh vật thần thoại như kỳ lân, sinh vật lai và phù thủy trong tác phẩm. Những sinh vật này tượng trưng cho sự biến đổi, sức mạnh và ranh giới mờ nhạt giữa thực tế và trí tưởng tượng.

Chủ nghĩa tượng trưng: Carrington sử dụng các biểu tượng và nguyên mẫu để truyền tải những ý tưởng và cảm xúc phức tạp. Tác phẩm của bà chứa đầy biểu tượng cá nhân, thường dựa trên kiến thức bí truyền và thần thoại.

Màu sắc phong phú: Carrington sử dụng màu sắc rực rỡ và mãnh liệt để gợi lên những cảm xúc mạnh mẽ và tạo cảm giác như đang ở một thế giới khác. Bảng màu của bà thường có màu xanh đậm, đỏ rực, xanh đất và vàng.

Chi tiết phức tạp: Các tác phẩm nghệ thuật của Carrington có độ chi tiết tỉ mỉ, với hoa văn và họa tiết phức tạp giúp tăng thêm chiều sâu và kích thước. Những chi tiết này mời gọi người xem khám phá những ý nghĩa tiềm ẩn trong tác phẩm.

Năm 1948, Tạp chí Time đã đánh giá một cuộc triển lãm tác phẩm của Leonora Carrington như sau: "Những bức tường… đang nhảy nhót với lũ quỷ. Những sinh vật có nhiều lông, sừng, nửa phát sáng hòa nhập một cách khó nhận thấy vào các loài chim, động vật và thực vật. Được vẽ bằng mạng nhện tinh xảo, họ âm mưu và diễu hành trước khung cảnh mù sương và bầu trời đêm dày đặc những hòn đảo nổi. Tất cả các bức tranh đều có hai điểm chung: tổng thể u sầu và chữ ký Leonora Carrington."

Đây là một mô tả thích hợp về thế giới ảo giác trong tranh của Carrington. Khi được hỏi về ý nghĩa đằng sau công việc, bà nói:" Bạn đang cố gắng trí tuệ hóa điều gì đó một cách tuyệt vọng và bạn đang lãng phí thời gian. Đó không phải là cách hiểu… Bạn chỉ có thể hiểu bằng cảm xúc của chính mình." Phản ứng này thuần túy mang tính siêu thực hơn bất kỳ biểu tượng hoặc tài liệu tham khảo thần thoại nào của trường phái Freud. Như Andre Breton đã viết, phụ nữ là ‘người dẫn điện tinh thần’ bẩm sinh. Tương tự như vậy, Carrington muốn chúng ta cảm nhận chứ không phải suy nghĩ, và thông qua cảm giác, hãy chạm vào tiềm thức và trực giác.

Nghệ thuật của Leonora Carrington được đón nhận nồng nhiệt ở Mexico. Vào năm 1963, bà đã được ủy nhiệm của chính phủ để sáng tác một bức tranh tường cho Bảo tàng Nhân chủng học Quốc gia ở thành phố Mexico – bức tranh có tên El mundo mágico de los mayas (Thế giới huyền diệu của người Maya), sau này đã được chuyển đến Bảo tàng Nhân chủng học và Lịch sử Khu vực Chiapas ở Tuxtla Gutiérrez. Trong những năm 1960 và 1970, Carrington trở thành một nhà hoạt động chính trị, và đồng sáng lập phong trào giải phóng phụ nữ Mexico. Vào năm 1986, hoạt động xã hội của Carrington đã mang lại cho bà Giải thưởng Thành tựu trọn đời tại Hội nghị Nghệ thuật dành cho Phụ nữ của Liên Hợp Quốc ở New York. Năm 2005, Leonora Carrington nhận được Giải thưởng Khoa học và Nghệ thuật Quốc gia Mexico.

Vào năm 2009, Leonora Carrington lần đầu tiên kiếm được 1 triệu USD trong cuộc đấu giá với bức tranh The Giantess (1947). Theo chuyên gia Virgilio Garza của Christie’s, hình ảnh một nữ hoàng mặc áo choàng bay lượn, giống như một thủy quái, trên một khung cảnh huyền bí, trù phú, đó là “một trong những thứ đẹp nhất” mà ông từng xử lý.

Mới đây, kiệt tác siêu thực Les Distractions de Dagobert (1945) của Leonora Carrington lập kỷ lục 28,5 triệu USD trong cuộc đấu giá tối ngày 15/5/2024 của Sotheby’s ở New York. Kỷ lục này hiện đã đưa Carrington trở thành một trong năm nữ họa sĩ đắt giá nhất thế giới, sau Georgia O’Keeffe, Frida Kahlo, Joan Mitchell và Louise Bourgeois.

Kể từ khi Carrington qua đời vào năm 2011, tác phẩm của bà đã trở thành chủ đề của các triển lãm cá nhân sau đây: The Celtic Surrealist tại Bảo tàng nghệ thuật hiện đại Ireland, Dublin, Ireland (2014); Leonora Carrington tại Tate Liverpool, Vương quốc Anh (2015); Leonora Carrington: Magical Tales tại Museo de Arte Moderno, thành phố Mexico và Museo de Arte Contemporáneo, Monterrey, Mexico (2018); Leonora Carrington: Revelation tại ARKEN Museum of Modern Art, Ishøj, Đan Mạch và Fundación MAPFRE, Madrid, Tây Ban Nha (2022-2023).

Tác phẩm của Carrington cũng đã được giới thiệu trong các triển lãm chung: In Wonderland: The Surrealist Adventures of Women Artists in Mexico and the United States (2012) tại Bảo tàng Nghệ thuật Hạt Los Angeles, California; Fantastic Women: Surreal Worlds from Meret Oppenheim to Frida Kahlo tại Schirn Kunsthalle Frankfurt, Đức (2020) và Bảo tàng Louisiana ở Copenhagen, Đan Mạch (2020); Surrealism Beyond Borders tại Bảo tàng Nghệ thuật Metropolitan, New York (2021) và Tate Modern, London (2022); Surrealism and Magic: Enchanted Modernities tại Bộ sưu tập Peggy Guggenheim, Venice, Ý (2022) và Bảo tàng Barberini, Potsdam, Đức (2022); Venice Biennale lần thứ 59, Ý (2022).

Tác phẩm của Leonora Carrington có mặt trong các bảo tàng trên toàn thế giới, bao gồm Bảo tàng Nghệ thuật Hiện đại, New York; Bảo tàng Nghệ thuật Hiện đại San Francisco, CA; Bảo tàng Nghệ thuật Metropolitan, New York; Bảo tàng nghệ thuật đương đại Tate, Luân Đôn, Anh; Bảo tàng Phụ nữ Nghệ thuật Quốc gia, Washington, D.C.; Bộ sưu tập Peggy Guggenheim, Venice, Ý; Phòng trưng bày Quốc gia Scotland, Edinburgh; Bảo tàng Boijmans van Beuningen, Rotterdam, Hà Lan, cùng nhiều nơi khác.

Leonora Carrington hấp dẫn không chỉ vì tác phẩm nghệ thuật bậc thầy mà còn vì lịch sử cuộc đời phong phú của bà. Là một nhân vật quyền lực trong phong trào Siêu thực, bà cũng là một nhà Nữ quyền thời kỳ đầu. Trên hết, Carrington là con người của chính mình.