G?i ngt 20 tri?u c? dn ?BSCL
khng ???c quy?n c ti?ng ni
G?i Nhm B?n C?u Long
Ng Th? Vinh
?????????
Thu?n thin gi? t?n, ngh?ch thin gi? vong
Thu?n v?i thin nhin th cn.
Ngh?ch v?i thin nhin th m?t. [M?nh T?]
K? ho?ch pht tri?n no c?ng ph?i tnh t?i ci gi mi sinh ph?i tr? environmental costs ??i v?i s?c kho? c?a ng??i dn v c? trn ngu?n ti nguyn lu di c?a ??t n??c. Ng Th? Vinh
*
L?i D?n Nh?p: Trong l?ch s? c?n ??i, k? t? sau 1975, c?m t? c?i t?o c?a ng??i C?ng s?n Vi?t Nam, trong m?i lnh v?c, hm ch?a m?t n?i dung t?i t? nh?t, ch? c ngh?a ??c c, tha ho con ng??i, hu? ho?i mi sinh, lm c?n ki?t m?i ngu?n ti nguyn, v ?? l?i m?t ??t n??c khng c t??ng lai. ?y l bi th? hai vi?t v? 48 n?m c?i t?o ??ng B?ng Sng C?u Long c?a nh n??c C?ng s?n Vi?t Nam ? v ?ang ph hu? c? m?t vng chu th? ph nhiu nh?t Chu v c?ng l c?a th? gi?i, v lm ngho c? m?t ??t n??c ra sao.
BI H?C V? LNG: DNG CH?Y SINH THI (1)
Cu ni dn gian c?a ng b t? cc th? h? khai ph ??t ph??ng Nam ? tr?i tr?ng l?i cho con chu l lm g th lm, nh?ng nh?t ??nh khng ???c ng?n sng c?m ch? v n tri v?i tinh th?n t? do phng khong c?a ng??i dn ?BSCL. [TS D??ng V?n Ni, ?H C?n Th?].
Ngay c? v?i gi?i khoa h?c mi tr??ng, khi ni?m v? Dng Ch?y Sinh Thi khng m?i.
Tr??c th?p nin 1950s, h?u nh? m?i m?i quan tm ??u t?p trung vo khai thc ti?m n?ng ngu?n n??c t? cc dng sng ?? pht tri?n, d?n t?i vi?c xy d?ng ? ?t cc ??p thu? ?i?n v ??i dng nh?ng con sng l?n nh? trn kh?p hnh tinh ny.
Sang ??n th?p nin 1970s, ng??i ta m?i b?t ??u nh?n ra nh?ng h?u qu? tc h?i c?a nh?ng con ??p trn cc dng sng do nh?ng b??c pht tri?n khng b?n v?ng ?y unsustainable development ??c bi?t l s? suy thoi ph?m ch?t ngu?n n??c v tc ??ng tiu c?c t?i h? sinh thi nn ? quan tm s?a ch?a.
T?i th?p nin 1990s, t?m quan tr?ng c?a ch? ?? thu? v?n t? nhin dng ch?y (flow regime) r?t ???c quan tm, v ???c coi nh? m?t ch? d?u lnh m?nh c?a dng sng v?i ton th? h? sinh thi n??c ng?t (healthy freshwater ecosystems).
T?i nh?ng qu?c gia tin ti?n, v?i s?a sai k?p th?i, ng??i ta ? ??t ???c m?t s? c?i thi?n v? ph?m ch?t n??c, nh?ng tnh ?a d?ng sinh h?c c?a ngu?n n??c v?n cn b? suy thoi. V?y nguyn nhn chnh c?a thi?u st ?y l g?
? l: dng ch?y flow, ???c coi l bi?n s? ch? y?u master variable ?nh h??ng trn m?i bi?n s? khc nh?: ph?m ch?t n??c, chu k? n?ng l??ng (energy cycle), mi tr??ng s?ng (physical habitat), v nh?ng ?nh h??ng t??ng tc sinh h?c (biotic intereactions) ?? cng ?i?u ho cc h? sinh thi n??c ng?t (freshwater ecological systems). [Karr 1991, Poff et al 1997]. (1)
Hnh 1: Dng ch?y sinh thi ???c hi?u nh? dng ch?y v?i l??ng n??c v ph?m ch?t n??c c?a con sng ch?y thng su?t qua th?i gian. S? ?o l??ng ny ???c c?n c? trn ton th? l??ng v ph?m ch?t c?a dng ch?y nh?m duy tr m?t h? sinh thi n??c ng?t thi?t y?u cho s? s?ng v con ng??i ph? thu?c vo. Dng ch?y sinh thi v?i 5 y?u t? c?n ???c quan tm: (1) Thu? h?c; (2) Sinh h?c; (3) Ph?m ch?t n??c; (4) Lin h? v?i ??t ?ai; (5) C?u trc ??a hnh. https://www.alberta.ca/about-environmental-flows.aspx (1)
Ng??i ta ? b?t ??u nu ra tiu chu?n v? dng ch?y t?i thi?u (minimum flows) ?? lm long nhi?m (pollution dilution), gi? cho dng sng t b? t?n th??ng ?? b?o v? sinh ho?t dn c? v cc loi c cng nh?ng sinh v?t s?ng d??i n??c.
N?u bi?n s? ch? y?u / master variable l dng ch?y khng ???c duy tr v ch? ?i?u ch?nh vi bi?n s? khc l hon ton khng ?? ?? ph?c h?i m?t h? sinh thi lnh m?nh.
Nh?ng bi?n ??i do con ng??i gy ra (anthropogenic alterations) trn ch? ?? dng ch?y thin nhin l nguyn nhn kh?ng kho?ng tnh ?a d?ng sinh h?c c?a h? th?ng n??c ng?t ton c?u hi?n nay, ? l: cc c?ng ng?n ch?n dng ch?y, cc con ??p, s? ??i dng l?y n??c, x? n??c th?i vo ngu?n n??c, khai thc ??t ?ai v bi?n ??i kh h?u.
Duy tr dng ch?y sinh thi c?n t?i nh?ng ph??ng th?c nh?t qun v giao thoa (interdisciplinary) v?i nhi?u lnh v?c. T? ch?c B?o T?n Thin Nhin / The Nature Conservancy khuyn nn dng m?t khung b?c hierarchical framework ?? pht hi?n m?u c?a dng ch?y nh?m mau chng p d?ng cc bi?n php qu?n tr? thch nghi (adaptive management of flow). (1)
M?t cch khi qut, c th? ??nh ngh?a Dng Ch?y Sinh Thi c?a sng Mekong-C?u Long di 4.800 km ch?y qua 7 qu?c gia (Ty T?ng ???c k? l m?t qu?c gia ) nh? sau:
Mekong C?u Long l m?ch s?ng, ?? b?o v? m?ch s?ng ?y l duy tr m?t dng ch?y sinh thi environmental flow, c?n thi?t ?? b?o v? l?u v?c nh? m?t ton th? h? sinh thi lnh m?nh v b?n v?ng, c? th? h?n l duy tr m?t ch? ?? dng ch?y v?i ngu?n n??c s?ch v?i ph sa, nui d??ng m?t h? th?y sinh (tm c, rong t?o v cc vi sinh v?t) v m?t n?n canh nng phong ph (la g?o, cy tri), ? l ngu?n l??ng th?c thi?t y?u, v c?ng l b?o v? nh?ng n?n v?n ha ven sng c?a 70 tri?u dn ?ang s?ng trong l?u v?c.
CHU?I ??P THU? ?I?N TH??NG NGU?N SNG MEKONG
H?n m?i ng??i khng qun, l tuy ? b??c sang cu?i th?p nin th? hai c?a Th? K? 21 (2017), m TS Ph?m Tu?n Phan, sinh qun H N?i, c b?ng ti?n s? v?t l v ?i?n ton ??i h?c Belarus thu?c kh?i Lin X c?, nguyn Gim ??c ?i?u hnh Ban Th? k U? h?i Sng Mekong (CEO / MRC Secretariat) nhi?m k? 2016-2018, l ng??i b?n ??a ??u tin trong l?u v?c ???c vinh d? ??m trch ch?c v? quan tr?ng v danh gi ny, mang hai c?n c??c: m?t cng dn Vi?t Nam v m?t cng dn Mekong.
T?i Di?n ?n Khu v?c h?p t?i Luang Prabang ngy 22/02/2017, lin quan t?i D? n thu? ?i?n Pak Beng 912 MW, con ??p dng chnh (mainstream dam) th? ba c?a Lo, khi trao ??i v?i nhm nh bo trong ? c phng vin mi sinh L Qu?nh, bo Ng??i ? Th?, TS Ph?m Tu?n Phan ? m?nh m? pht bi?u: “Thu? ?i?n khng khi?n dng Sng Mekong s? ch?t. Ti ngh? chng ta nn hi?u r ?i?u ny tr??c ?“. Ch?c ch?n ng Phan s? khng ni cu ? n?u ng hi?u ???c m?t ?i?u r?t c? b?n: th? no l Dng ch?y Sinh Thi ?? gi? cho con sng Mekong khng ch?t. [Hnh 2]
Pht bi?u c?a ng Ph?m Tu?n Phan trong vai tr lnh ??o U? H?i Sng Mekong / Mekong River Commission, m?t t? ch?c lin qu?c gia [Lo, Thi Lan, Cambodia, Vi?t Nam] khng nh?ng l?i th?i, thi?u c? s? khoa h?c, ?i ng??c l?i quan ?i?m c?a bao nhiu t? ch?c b?o v? mi sinh qu?c t? v ngay trong l?u v?c sng Mekong t? nhi?u n?m nay. Quan ?i?m sai tri c?a TS Ph?m Tu?n Phan ? gy tc h?i cho n? l?c b?o v? sng Mekong b?y lu v c? r?t thi?u trch nhi?m v?i cc c?ng ??ng c? dn ven sng, trong ? c ngt 20 tri?u c? dn trn chnh vng ??t m? c?a ng, n?i m nh?ng ng??i nng dn ?BSCL ?ang kh?n ??n mu?n ch?t“, v m?t s? khng t ngt 2 tri?u ng??i, ? r?i b? qu h??ng ?i tha ph??ng c?u th?c l ?i?u r?t d? th?y.
*
Hnh 2: ph?i, t?i Di?n ?n Khu v?c h?p t?i Luang Prabang ngy 22/02/2017 lin quan t?i D? n thu? ?i?n Pak Beng con ??p th??ng ngu?n dng chnh th? ba c?a Lo, khi trao ??i v?i nhm nh bo, trong ? c phng vin mi sinh L Qu?nh (5), bo Ng??i ? Th? (ng??i c?m my ghi m), ng Ph?m Tu?n Phan Gim ??c ?i?u hnh Ban Th? k U? h?i sng Mekong ? m?nh m? pht bi?u: “Thu? ?i?n khng khi?n dng sng Mekong s? ch?t. Ti ngh? chng ta nn hi?u r ?i?u ny tr??c ?.” Ch?c ch?n ng Ph?m Tu?n Phan s? khng ni cu ? n?u ng hi?u th? no l Dng ch?y Sinh Thi ?? gi? cho con sng Mekong khng ch?t [Photo by Thi?n ]; tri, phng vin mi sinh L Qu?nh, trn khc sng Mekong B?c Lo. [ngu?n: Earth Journalism Network, 2017]
T? ngt ba th?p nin qua, ng??i vi?t v Nhm B?n C?u Long (5) ? khng ng?ng ln ti?ng v? m?i nguy c? t? nh?ng con ??p b?c th?m kh?ng l? Vn Nam (Lancang-Mekong Cascades) c?a Trung Qu?c, ti?p theo ? l chu?i 9 con ??p thu? ?i?n dng chnh c?a Lo, r?i t?i 2 d? n ??p c?a Cambodia, tc h?i trn ton h? sinh thi l?u v?c Sng Mekong v ?BSCL ra sao, nh?: lm ngh?n dng ch?y, m?t l?u l??ng n??c, m?t ngu?n ph sa n?i cc h? ch?a th??ng ngu?n, ? d?n t?i m?t ti?n trnh ??o ng??c n?i ?BSCL, thay v ???c b?i ??p nh? b?y lu th nay ?ang d?n d?n tan r, v?i cc b? sng v b? bi?n b? s?t l? v m?i C Mau th b? c?t l?m m?t ??t 600 ha m?i n?m.
K? t? ngy Ngo?i tr??ng nh n??c C?ng S?n Vi?t Nam Nguy?n M?nh C?m ph?m ph?i m?t sai l?m chi?n l??c khi ??t bt k Hi?p ??nh U? h?i sng Mekong / MRC / Mekong River Commission n?m 1995 t? b? quy?n ph? quy?t [veto power] v?n ? c trong Hi?p ??c U? Ban Sng Mekong / Mekong River Committee t? n?m 1957 th?i Vi?t Nam C?ng Ho.
Th?c t? cho th?y trong ngt n?a th? k? qua, Vi?t Nam l m?t qu?c gia cu?i ngu?n, ? hon ton b?t l?c, khng nh?ng khng lm g ???c ?? ng?n ch?n b?t c? m?t d? n thu? ?i?n no pha th??ng l?u m cn ph?i k? thm l chnh cc cng ty qu?c doanh Vi?t Nam trn th?c t? l cc nhm l?i ch, ? ??ng lo gp tay gp v?n xy d?ng m?t s? ??p thu? ?i?n ? Lo v Cambodia, thc ??y thm cho qu trnh t? hu? ho?i ?y.
_ T?i Lo: Cng ty qu?c doanh D?u kh Vi?t Nam (PVPC / PetroVietnam Power Co.) ? ???c chnh nh n??c CS Vi?t Nam b?t ?n xanh cho ?em v?n sang lm ch? ??u t? cho con ??p dng chnh Luang Prabang 1.460 MW l?n nh?t trn lnh th? Lo, m ai c?ng bi?t con ??p th??ng ngu?n ?y c tc d?ng hu? ho?i mau chng h?n c? m?t h? sinh thi ?BSCL v?n ? mong manh, v?i ci gi kinh t? v x h?i r?t cao m 20 tri?u dn c?a 13 t?nh Mi?n Ty s? ph?i gnh tr?, v?i ?nh h??ng tr?c ti?p trn lu?ng cy, trn t?ng ng?m n??c u?ng, v c? trn chn c?m t c c?a h?. [KS Ph?m Phan Long, Vi?t Ecology Foundation] (6) [Hnh 3 a]
_ T?i Cambodia: Cng ty Qu?c doanh ?i?n L?c Vi?t Nam/ EVN (Electricity of Vietnam) ? gp 10% c? ph?n trong s? 816 tri?u MK, ?? xy d?ng con ??p ph? l?u H? Sesan-2 (Lower Sesan 2) 400 MW l?n nh?t c?a Cambodia, ph?n cn l?i l c?a Nhm Hong Gia Cam B?t / Cambodia Royal Group v Cng ty N?ng l??ng Lan Th??ng Trung Qu?c/ Hydrolangcang International Energy Co., Ltd. L?i v?n Trung Qu?c, ngoi chu?i ??p b?c th?m Vn Nam, nay cnh tay TQ n?i di xu?ng xa t?i c? nh?ng con ??p ph? l?u h? ngu?n. [Hnh 3 b]
Hnh 3: Cc cng ty qu?c doanh c?a nh n??c CSVN k?t h?p v?i cc nhm l?i ch b?t k? ??o l, ?i tm ngu?n l?i nhu?n b?t c? ? ?u cho d c h?i cho ??t n??c mnh ra sao. Tri, cng ty qu?c doanh D?u kh PetroVietnam l ch? ??u t? con ??p Luang Prabang 1.460 MW, con ??p thu? ?i?n dng chnh l?n nh?t c?a Lo. (6) [ngu?n: Michael Buckley]. Ph?i, cng ty qu?c doanh ?i?n l?c Vi?t Nam / EVN gp v?n gp cng vo d? n H?-Sesan-2 (LS2) 400 MW, ??p thu? ?i?n ph? l?u l?n nh?t c?a Cambodia ? ?nh h??ng tc h?i tr?c ti?p t?i ?BSCL, Vi?t Nam. [ngu?n: Decarboni]
Cu h?i ???c ??t ra l t?i sao nh n??c CS Vi?t Nam khng th? khng bi?t nh?ng h? v?n coi nh? nh?ng t?n th?t mi sinh v x h?i nh? th?. Cu tr? l?i r rng: khi m gi?i lnh ??o H N?i c ton quy?n quy?t ??nh, l?i ???c cc nhm l?i ch chia chc cho h??ng l?i, trong khi ng??i dn khng ???c php c ti?ng ni v ph?i gnh ch?u m?i t?n th?t v c? di lu? cho cc th? h? t??ng lai.
Hnh 4: C?nh kh h?n n?i ??ng B?ng Sng C?u Long. V m?i ng??i v?n khng qun s? ki?n ?au lng, vo cu?i thng 3 n?m 2016, nguyn TT Nguy?n T?n D?ng ? ph?i v v?ng ku c?u Trung Qu?c x? n??c t? ??p thu? ?i?n C?nh H?ng / Jinghong Dam ?? c?u h?n cho ?BSCL, nh?ng v ch v ? c?ng ch? l ti?ng ku trong sa m?c. [ngu?n: VNExpress 03.11.2016]
Tr??c nguy c?: m?t dng ch?y, m?t ngu?n n??c ng?t, m?t ph sa, v c? m?t vng chu th? ph nhiu l ?BSCL ?ang b? ln d?n v chm trong bi?n m?n, h?u du? c?a nh?ng th? h? d?ng mnh tin phong khai ph trong cu?c Nam Ti?n cch ?y m?i h?n ba tr?m n?m, nay ?ang b? t li?t, khng ???c quy?n c?t ti?ng ni v ph?i t?i nh?c ch?p nh?n li b??c tr??c th?m ho? c th? b? xo ?i c? m?t n?n V?n Minh Mi?t V??n v trong m?t t??ng lai khng xa, c th? vo th? k? t?i n?u khng c ???c m?t gi?i php c?u nguy t?c th?i. R?i ra s? c nh?ng ??t t? n?n mi sinh (ecological refugees) l?n h?n, trn t?m vc qu?c gia, vo gi?a th? k? 21 ny.
LNH ??O T? MI?N B?C
C? ba mi?n B?c Trung Nam ?u c thi?u nhn ti, nh?ng do t? nhn cch v tnh ??c l?p c?a h?, ? khi?n nh?ng ti n?ng v ngu?n ch?t xm ?y ? b? th? ch? hy sinh m?t cch khng th??ng ti?c.
T? ngy B? Nng Nghi?p & Pht Tri?n Nng Thn [NN & PTNT] ???c chnh th?c thnh l?p t? 1995, tr?i qua 4 ??i B? tr??ng ??u c g?c gc t? Mi?n B?c:
_ Nguy?n Cng T?n, Thi Bnh, B?c ph?n 1995-1997
_ L Huy Ng?, Thanh Ho, B?c ph?n, 1997-2004
_ Cao ??c Pht, Nam ??nh, B?c ph?n, 2004-2016
_ Nguy?n Xun C??ng, H Ty, B?c ph?n, 2016-2021
Trong su?t kho?ng th?i gian ?, c th? ni ?BSCL m?t h? sinh thi mong manh c th? v nh? m?t c? th? s?ng, ? b? cc lnh ??o t? ngoi B?c vo khng ng?ng ch?t chm b?ng nh?ng con dao m? tru.
Ch? m?i ?y thi, t? thng 4 n?m 2021, l?n ??u tin Vi?t Nam c m?t B? Tr??ng B? NN & PTNT g?c gc t? Mi?n Nam: ThS L Minh Hoan, t?t nghi?p ?H Ki?n Trc ng l ??a con th? su, sinh ra v l?n ln trn vng ??t Sen ??ng Thp, nn ng cn c m?t tn g?i khc l Ch Su Sen Six Lotus. Ch?a bao gi? nh? lc ny, ?BSCL c?n t?i m?t khun m?t lnh ??o m?i, v?i t??ng m?i ?? k?p th?i v?c d?y c? m?t vng chu th? ?ang ch?t d?n.
GS V Tng Xun l ng??i vui m?ng tr??c tin ny. Trao ??i v?i phng vin Dn Vi?t 08/04/2021, Doctor Rice VTX ? nh?n ??nh: Tn B? tr??ng B? NN & PTNT l ng??i ti, nhi?t tnh, c ci nhn su r?ng, ??c bi?t l r?t thnh th?o v? l?nh v?c s?n xu?t nng nghi?p ? vng ?BSCL, v GS V Tng Xun ? hi?n k? cho BT L Minh Hoan nn thnh l?p nhm t? v?n ring cho mnh. “Nhm t? v?n ny l nh?ng ng??i c chuyn mn, nh khoa h?c, c nhi?m v? h? tr?, nghin c?u, ki?n ngh? cc v?n ?? c lin quan, gip BT B? NN & PTNT c quy?t sch chnh xc, r rng, c? th? ??a ngnh nng nghi?p Vi?t Nam ngy cng pht tri?n.”
Ni v? m?t nhm t? v?n, th ngu?n ch?t xm ?y khng ? ?u xa, ng??i vi?t ngh? ngay t?i Nhm Nghin C?u ??i H?c C?n Th? v?i cng trnh ?nh gi Cc H? th?ng Ng?n M?n Vng Ven Bin Chu Th? C?u Long & D? n Thu? L?i Sng Ci L?n Ci B (06/9/2018), bao g?m nh?ng tn tu?i r?t quen thu?c t? ??i H?c C?n Th?: TS L Anh Tu?n, Ph Vi?n tr??ng Vi?n Nghin c?u Bi?n ??i Kh H?u, ThS Nguy?n H?u Thi?n, chuyn gia ??c l?p v? sinh thi, TS D??ng V?n Ni, chuyn gia mi tr??ng v ti nguyn thin nhin, TS Nguy?n H?ng Tn, Tr??ng B? mn H? th?ng Nng nghi?p Vi?n Nghin c?u Pht tri?n ?BSCL; TS ??ng Ki?u Nhn, Vi?n tr??ng Vi?n Nghin c?u Pht tri?n ?BSCL.(2)
Hnh 5: Nhm Nghin C?u ??i H?c C?n Th? v?i cng trnh ?nh gi Cc H? th?ng Ng?n M?n Vng Ven Bin Chu Th? C?u Long & D? n Thu? L?i Sng Ci L?n Ci B (06/9/2018), t? ph?i theo ng??c kim ??ng h?: TS L Anh Tu?n, TS ??ng Ki?u Nhn, ThS Nguy?n H?u Thi?n, anh Ki?t m?t nng dn vng d? n CLCB, TS D??ng V?n Ni, TS Nguy?n H?ng Tn. (2)
H? l cc nh khoa h?c mi tr??ng dy kinh nghi?m, ?i chn ? dnh phn, v?i nhi?u n?m tr?n tr? v l?n l?n v?i ??ng b?ng sng n??c C?u Long, v m?t s? trong nhm nghin c?u ny c?ng ? tch c?c tham gia vo b??c hnh thnh B?n Quy ho?ch Vng ?BSCL th?i k? 2021-2030, t?m nhn ??n n?m 2050, do B? K? ho?ch v ??u t? / KH & ?T ch? tr;(4) Cng ty Royal Haskoning DHV ??ng ra nghin c?u v vi?t bo co; h? ? m?i nhm chuyn gia H Lan, ??c v Vi?t Nam cng h?p tc. Do c qu nhi?u v?n ?? ph?c t?p, th?i gian nghin c?u Quy ho?ch Tch h?p ny ? ko di 3 n?m. Theo TS L Anh Tu?n, ng??i c tham gia trong nhm nghin c?u v?i ch?c danh l chuyn gia mi tr??ng v nng nghi?p, Tnh th?c t? v kh? thi c?a bo co ny v c?ng l n?i dung NQ13/BCT hi?n nay ?ang qu s?m ?? c ???c m?t ?nh gi. V theo Lu?t Quy ho?ch th m?i t?nh ? ?BSCL ph?i t? lm quy ho?ch cho t?nh mnh trn c? s? c?a B?n Quy ho?ch Vng ?BSCL.
Ph?i ???ng ??u v gi?i quy?t bao nhiu h? lu? t?n t?i t? sau 1975, ??a con ??ng Thp L Minh Hoan c b?n lnh hay khng l trong lc ny. Tr??c m?t, r?t c?n ng BT c chnh ki?n ?nh gi khch quan v khoa h?c v? cc cng trnh c?i t?o ?BSCL b?y lu trong 48 n?m qua v g?n ?y nh?t l Siu C?ng Ci L?n.
M?T CHU?I C?I T?O TH?T B?I: KHNG AI NH?N TRCH NHI?M
Nh?ng b??c c?i t?o t? hu? c?a nh n??c CS Vi?t Nam n?i ?BSCL trong ngt n?a th? k? qua, v?i nh?ng cng trnh ngh?ch thin ch?ng l?i thin nhin, ? ?? l?i nh?ng di lu? tc h?i nghim tr?ng v tch lu? trn ngu?n ti nguyn v s? s?ng cn c?a c? m?t vng chu th? ph nhiu nh?t Chu v c?ng l kho l??ng th?c c?a Vi?t Nam.
C th? k? m?t s? cng trnh c?i t?o ?BSCL t? sau 1975:
_ Xy chu?i ? bao ch?n l? ?? m? r?ng khu lm la cao s?n ba v?, ? lm m?t 2 ti n??c thin nhin kh?ng l?, l khu T? Gic Long Xuyn v vng tr?ng ??ng Thp M??i.
_ Xy trn sng nh?ng c?ng ??p ch?n m?n, ng?n ch?n dng ch?y, ph v? nh?p ??p thin nhin (Mekong Pulse) c?a ton h? sinh thi ?BSCL ?i?n hnh l 3 d? n l?n: (1). Ng?t ho Bn ??o C Mau, (2) Cng trnh C?ng ??p Ba Lai, v g?n ?y nh?t l, (3) C?ng ??p Ci L?n Ci B ???c m?nh danh l Cng trnh c?a Th? K?. [sic]
(1) Ng?t Ho Bn ??o C Mau: M?t chu?i nh?ng h?i ti?c
Ba cng trnh kh?ng g?m: Mn X No v Ng?t Ha Bn ??o C Mau v?i kinh ph tnh b?ng ??n v? hng ngn t? ??ng cho ??n nay k?t qu? ???c-m?t c?a cc d? n ny c?ng ch?a h? ???c ?nh gi [TS D??ng V?n Ni, ?HCT]. Trong su?t giai ?o?n 1990 ??n n?m 2000, hng tr?m c?ng ??p, ? bi?n, ? sng ng?n m?n, gi? ng?t ? ???c r?ng ri ??u t? xy d?ng. Theo tnh ton ch? trn l thuy?t c?a ngnh th?y l?i thu?c B? NN & PTNT [d??i th?i 2 B? Tr??ng Nguy?n Cng T?n, 1995-1997; L Huy Ng?, 1997-2004], h? th?ng ??a n??c ng?t t? sng H?u v? Bn ??o C Mau ?? cung c?p n??c t??i, ch? y?u tr?ng la, cho 70.000 ha ??t c?a t?nh B?c Liu, 50.000 ha ??t c?a C Mau v 66.000 ha ??t c?a Kin Giang.
Hnh 6a: tri, B?n ?? Quy ho?ch th?y l?i vng Nam Bn ??o C Mau. Hnh 6b: ph?i, u thuy?n T?c Th? do Cty CP T? v?n XD Th?y l?i II thi?t k? v xy d?ng t? 2001 t?i ng ba sng ng ??c – Ci Tu – sng Tr?m, C Mau, v?i kinh ph g?n 80 t? ??ng nh?ng sau khi hon thnh n?m 2006, ? ch?ng t? khng nh?ng l v d?ng, m cn gy thm c?n tr? giao thng. [photo by Nguy?n Ki?n Qu?c] (2)
Hnh 7: ? nh?ng n?i dng sng khng ch?y, ?BSCL dy ??c nhi?m v sinh c?nh th ?ang ch?t d?n. [photo by Ng Th? Vinh 12.2017]
Nh?ng cc d? n kh?ng ?y ? gy ra nh?ng h?u qu? nhn ti?n l:
_ V? kha c?nh h? sinh thi, do dng ch?y sng r?ch th??ng xuyn b? ng?n ch?n b?i cc c?ng, nn s? k?t n?i h?u c? gi?a h? sinh thi sng v bi?n v?i th?y tri?u t? bi?n hon ton b? tri?t tiu trong th?i gian c?ng b? ?ng. V khi m? c?ng, do nhi?m tch lu? l?i theo dng n??c lan to? hu? di?t sinh c?nh v ngu?n thu? s?n n?i c?a sng v vng c?n duyn.
Pha trong c?ng khng cn hi?n t??ng n??c l?n, n??c rng m?i ngy, ho?c n??c rong n??c km cho chu k? r?m m?i n?a thng. Khi ch?a c c?ng ??p, th?y tri?u trong sng r?ch vng Bn ??o C Mau tuy khng ??u nh?ng c khi bin ?? cao ??n g?n 2 mt. Do cc c?ng ?ng su?t ma kh, nn khc sng bn trong tr? thnh h? n??c t ??ng khi?n tnh tr?ng nhi?m gia t?ng tr?m tr?ng. Rc r??i t? ngu?n ph? th?i gia c?, c?ng thm v?i cc ??c ch?t ph?c v? tr?ng la nh? thu?c tr? su, thu?c di?t c? v phn bn ho h?c trn xu?ng tch t? dy ??c. [Hnh 7]
_ V? kha c?nh cng trnh, do cc c?ng ng?n m?n ? gy c?n tr? giao thng trn sng r?ch nn ph?i t?n km lm thm nh?ng cng trnh khc nh? u thuy?n T?c Th?, ???c xy t? n?m 2001 t?i ng ba sng ng ??c – Ci Tu – sng Tr?m, thu?c hai huy?n Th?i Bnh v U Minh, C Mau v?i kinh ph g?n 80 t? ??ng n?a. Cng trnh ny do Cty CP T? v?n XD Th?y l?i II thi?t k? v xy d?ng. u thuy?n T?c Th? sau khi hon thnh n?m 2006, ? ch?ng t? khng nh?ng l v d?ng, m cn gy thm c?n tr? giao thng. Cho ??n nay, h?u nh? khng ai ch?u trch nhi?m v? k? ho?ch th?t b?i v ??u t? v cng lng ph ny. (2)
Hnh 8: Ng??i dn B?c Liu v r?i lan sang C Mau r? nhau ?i ph c?ng ??p ng?n m?n. [ngu?n: t? li?u VTV, Gi?a ?i dng m?n ng?t 1998] (2)
K?t qu? l ch? sau h?n 5 n?m, cng trnh ng?t ha Bn ??o C Mau ? b?c l? nh?ng b?t c?p gi?a l thuy?t v th?c t? gy nhi?u kh kh?n cho ??i s?ng c? dn trong vng. T? n?m 1997-1998, ? c hng tr?m nng dn ?i ph cc h? th?ng c?ng ??p ny ?? l?y n??c l? vo nui tm; thng 7/1998 nng dn B?c Liu ko nhau ?i ph ??p Lng Trm v phong tro ph c?ng ng?n m?n lan sang t?nh C Mau. [Hnh 8]
Cu?i cng, sau n?m 2000 Chnh quy?n ph?i nh??ng b? ?? cho cc t?nh trong vng chuy?n ??i 450.000 ha ??t tr?ng la sang vng nui tm, c?ng c ngh?a l hy v?ng ??a vng ??t ny tr? v? ?i?m xu?t pht, tr? l?i h? sinh thi t? nhin c?a hai ma m?n ng?t.
Khng ch? c v?y, ngoi s? lng ph 1.400 t? ??ng, D? n Ng?t ho Bn ??o C Mau, cho d c s?a sai nh?ng v?n cn ?? l?i nh?ng t?n th?t v? mi tr??ng t? nhin v ngu?n ti nguyn nn cng lm cho ??t n??c ngho thm. Cc m?c tiu chnh c?a d? n Ng?t ha Bn ??o C Mau g?n nh? hon ton th?t b?i.
(2) C?ng ??p Ba Lai: M?t h?i ti?c l?n h?n n?a
Sau th?t b?i c?a cc cng trnh ngh?ch thin Ng?t Ho Bn ??o C Mau, t??ng nh? ? l m?t bi h?c ??t gi, nh?ng ti?p theo l cng trnh thu? l?i ???c coi l l?n nh?t ?BSCL: C?ng ??p Ba Lai, t?i c?a sng Ba Lai, huy?n Bnh ??i, t?nh B?n Tre thm m?t bi h?c khng h?c pht xu?t t? B? NN & PTNT th?i B? tr??ng Cao ??c Pht, 2004-2016.
Cng trnh ch?n ngang c?a sng Ba Lai ???c kh?i cng thng 02/2000, t? x Th?nh Tr? ko sang x Tn Xun. Kinh ph ban ??u ln t?i h?n 66 t? ??ng VN. Trn l thuy?t nh? t? bao gi? v?n trn l thuy?t, c?ng ??p Ba Lai c ch?c n?ng: ng?n m?n, gi? ng?t cho 115.000 hecta ??t, c?p n??c ng?t sinh ho?t cho h?n 600 ngn dn c? Thnh ph? B?n Tre v cc huy?n Ba Tri, Gi?ng Trm, Bnh ??i, Chu Thnh; cng k?t h?p v?i pht tri?n giao thng thu? b? v c?i t?o mi tr??ng sinh thi vng d? n. [sic]
Hai n?m sau, t? thng 04/2002 c?ng ??p Ba Lai b?t ??u ???c ??a vo ho?t ??ng, ???c vinh danh lc ? l cng trnh thu? l?i l?n nh?t ?BSCL. V t? ?y, c?a sng Ba Lai, m?t trong 8 c?a c?a C?u Long chnh th?c b? ?ng l?i. [Hnh 9]
Hnh 9: C?u Long / Chn C?a Hai Dng; Sng Ti?n 6 c?a: (1) c?a Ti?u, (2) c?a ??i, (3) c?a Ba Lai, (4) c?a Hm Lung, (5) c?a C? Chin, (6) c?a Cung H?u. Sng H?u 3 c?a: (7) c?a ??nh An, (8) c?a Ba Th?c (9) c?a Tranh ??. C?a Ba Th?c r?t nh? ? b? thin nhin b?i l?p t? lu; nay thm c?a sng Ba Lai th b? nh n??c CSVN xy ??p ch?n l?p 2002, khi?n nay ch? cn Th?t Long / B?y C?a Hai Dng. (2)
*
Hnh 10: tri, T? ngy c c?ng ??p Ba Lai, c?a sng Ba Lai ? b? ?ng l?i. [C?a Ba Th?c th ? b? b?i l?p t? c? tr?m n?m nay], v C?u Long Giang nay ch? cn 7 nhnh: Th?t Long; [photo by L Qu?nh]; ph?i, nh?ng gi? l?c bnh ph? kn sng r?ch do n??c t ??ng pha trong cc c?ng ch?n khi?n ghe tu ?i l?i kh kh?n, nhi?u n?i ng??i dn ? ph?i dng thu?c di?t c? ?? khai quang l?c bnh nh?m t?o l?i ?i khi?n n??c sng l?i cng thm nhi?m. L?c bnh cn ng?n c?n nh sng v khng kh r?t c?n thi?t cho s? s?ng cn c?a cc loi thu? sinh. [photo by Ng Th? Vinh 12/2017]
*
Hnh 11: Xy c?ng ??p l?n ?ng c?a sng, thay v ng?t ho con sng Ba Lai nh?ng ? ??a ton t?nh B?n Tre t?i tnh tr?ng ng?p m?n t? h?i h?n; tri, sng ngy 10/01/2020, m?t bu?i h?i th?o Khoa h?c & Cng ngh? C?p Nh N??c [sic] ?? gi?i thi?u ti n??c ng?t c s?c ch?a t? 1 m3 t?i 100 m3 do cng ty nh?a Tn ??i H?ng s?n xu?t [SGGP Online 11/01/2020]; ph?i, ?? s?ng cn v?i h?n m?n b?a vy, ng??i dn B?n Tre nay ph?i mua n??c ng?t ch?a trong nh?ng ti nh?a ?? c?. [bo ?i?n t? B? TN & MT 12/01/2020]
Xy d?ng c?ng ??p Ba Lai khng nh?ng ? r?t t?n km, nh?ng khi pht hi?n sai l?m th vi?c ph b?, lm s?ch mi tr??ng cn b?i ph?n t?n km h?n v chuy?n ??i sinh ho?t c?a c? dn c?ng khng ph?i l d? dng.
Cho t?i nay, c?ng ??p Ba Lai v?i chi ph h?n 66 t? ??ng, ? v?n hnh ???c h?n 21 n?m [2002-2023], hi?u qu? cng trnh c?ng ??p Ba Lai ?y ra sao? Nh?ng c?ng ng?n m?n Ba Lai ? khng ??t m?c ?ch v cn ch?ng ch?t nh?ng c?a sng kinh r?ch khc khng c c?ng ng?n ? t?p h?u chuy?n n??c m?n vo bn trong h? th?ng c?ng ??p ? xy. D? tr cn ph?i chi thm 900 t? ??ng n?a ?? n?o vt b?i l?p cho nh?ng h? lu? t? m?t cng trnh 66 t? gy ra? Li?u c ai can ??m ??ng ra nh?n trch nhi?m cho nh?ng th?t b?i th?m h?i c?a d? n ny?
Chng ta hy nghe m?t ti?ng ni tr?m t?nh v tr tu? c?a ??a con sinh ra v l?n ln t? ?BSCL, TS D??ng V?n Ni, chuyn gia v? ?a d?ng sinh h?c ??i H?c C?n Th?: V?i gi?i php cng trnh, mu?n xy c?ng ??p ? ? ?u c?n h?i dn. Quan ?i?m c?a ti, ngn sch ch?a nn ??u t? qu l?n cho vi?c ??p ??p ? cc c?a sng l?n v hi?u qu? ??n ?u ch?a ?nh gi ???c, m gy h?i th l?i r nh? c?ng ??p Ba Lai. [T?p ch Thu? s?n Vi?t Nam].
??a bn mi tr??ng khng ph?i nh? m?t bn c? ?? d? dng xo ?i by l?i. M?t cu h?i ???c ??t ra: v?i nh?ng tc h?i do c?ng ??p Ba Lai gy ra, ai — B? NN & PTNT, hay B? TN & MT/ Ti Nguyn Mi tr??ng hay chnh ph? trung ??ng hay B? Chnh Tr? s? nh?n trch nhi?m v?i phong cch “?em con b? ch?” nh? hi?n nay?
(2) Ci L?n Ci B: Thm M?t Sai L?m Th? K?
V?i nh?ng cng trnh kh?ng tr??c ? g?m: Ng?t Ha Bn ??o C Mau v?i kinh ph ln t?i tnh b?ng ??n v? hng ngn t? ??ng, r?i t?i th?t b?i c?a c?ng ??p Ba Lai cho ??n nay k?t qu? ???c-m?t c?a cc d? n ny c?ng ch?a h? ???c ?nh gi c? th?, th chnh ph? l?i ph duy?t ch? tr??ng ??u t? (498/Q?/ TTg) m?t d? n kh?ng khi?p h?n ti?p theo l D? n h? th?ng thu? l?i Ci L?n Ci B ! V v?y, ng??i dn khng kh?i b?n kho?n l li?u ti?n c?a b? ra nh?ng cc khuy?t ?i?m trong d? n tr??c ? c ti?p t?c b? l?p l?i? [TS D??ng V?n Ni, ?HCT].
D? n Th?y l?i Ci L?n Ci B (CLCB) lin quan t?i lnh ??o c?a m?t ng T?ng B Th? Nguy?n Ph Tr?ng (t? 2011 t?i nay), hai ng Th? t??ng: Nguy?n T?n D?ng (2006-2016), Nguy?n Xun Phc (2016-2021), v m?t ng B? tr??ng NN & PTNT Nguy?n Xun C??ng, (2016-2021).
D? n CLCB ???c ?? xu?t t? n?m 2011 v?i m?c tiu trn l thuy?t l m?t cng trnh nh?m ?ng ph v?i n??c bi?n dng v bi?n ??i kh h?u v c?ng ?? duy tr ??t tr?ng la b?o ??m an ninh l??ng th?c v xu?t kh?u, theo quy ho?ch thu? l?i t?ng th? cho ?BSCL ? ???c nguyn TT Nguy?n T?n D?ng ph duy?t ngy 19.04.2016.
D? n Th?y l?i CLCB Giai ?o?n 1 ???c nguyn TT Nguy?n Xun Phc* ph duy?t ngy 17.04.2017 d?a theo t? trnh c?a B? NN & PTNT. Ton b? cng vi?c so?n th?o d? n, nghin c?u kh? thi cho ??n l?p bo co ?nh gi Tc ??ng Mi tr??ng (?TM) ??u n?m trong m?t chu trnh khp kn thu?c quy?n ki?m sot c?a B? NN & PTNT m khng cho th?y c m?t t? ch?c, c nhn ??c l?p no tham gia.
Ch? ??u t? d? n l Ban Qu?n l ??u t? v Xy d?ng Thu? l?i 10 thu?c B? NN & PTNT. T? ??n v? t? v?n l?p bo co d? n l Lin danh Vi?n Khoa h?c Thu? l?i Vi?t Nam Vi?n Quy ho?ch Thu? l?i Mi?n Nam Cng ty c? ph?n T? v?n Xy d?ng Thu? l?i 2 r?i ??n c? quan l?p bo co ?TM l Vi?n K? thu?t Bi?n thu?c Quy ho?ch Thu? l?i Vi?t Nam, t?t c? ??u l nh?ng ??n v? tr?c thu?c qu?n l hnh chnh c?a B? NN & PTNT ho?c B? NN & PTNT c quy?n ra ch? ??o tr?c ti?p. ?i?u ny c ngh?a cc chuyn gia ??c l?p, t? ch?c x h?i dn s? v c? dn khng th?c s? ???c tham v?n v c ti?ng ni no vo quy?t ??nh c?a d? n.
Hnh 12: tri, b?n bo co ?nh gi Tc ??ng Mi tr??ng (?TM), D? n H? th?ng thu? l?i Sng Ci L?n Ci B; ph?i, vng d? n CLCB (mu h?ng) trong l?u v?c ??ng B?ng Sng C?u Long.
Theo bo co ?TM th m?c tiu (trn l thuy?t) c?a d? n H? Th?ng Thu? L?i CLCB giai ?o?n 1 l: Ki?m sot m?n. Ch? ??ng ?ng ph v?i bi?n ??i kh h?u, n??c bi?n dng, t?o ngu?n n??c ng?t. T?ng c??ng kh? n?ng thot l?. Pht tri?n giao thng th?y, b? trong vng d? n. V?i t?ng v?n ??u t? cho d? n Giai ?o?n 1 l 3.309,5 t? ??ng (t??ng ???ng v?i 150 tri?u MK).
V?i m?t cng trnh xy d?ng thu? l?i c th?i gian v?n hnh t?i thi?u 50 n?m, c khi lu h?n, nh?ng ?nh gi tc ??ng mi tr??ng (?TM) ch? t?p trung ch? y?u vo phn tch tc ??ng c?a giai ?o?n chu?n b? v xy d?ng d? n m l?i thi?u st v? tc ??ng c?a vi?c v?n hnh h? th?ng thu? l?i CLCB sau khi xy d?ng xong.
M?t ?i?u ?ng l?u l bo co ?TM lin t?c l?p ?i l?p l?i m?t quan tr?ng, ???c cho l ki?n c?a 8 trn t?ng s? 39 UBND x trong ph?n tham v?n c?ng ??ng: ?? ngh? Ch? d? n th?c hi?n nghim tc bi?n php gy nhi?m. [sic]
V?i m?t bo co ?TM cn nhi?u thi?u st nh? th? th khng th? quy?t ??nh g c? ?? kh?i cng m?t Cng trnh Th? k?, ch?ng l?i thin nhin, c kh? n?ng hu? ho?i c? m?t h? sinh thi mong manh c?a ?BSCL, ?nh h??ng tr?c ti?p trn ??i s?ng s?n xu?t sinh k? c?a hng tri?u c? dn trong vng quy ho?ch, trong khi cn bao nhiu v?n ?? k? thu?t ch?a c bi?n php gi?i quy?t.
T? bi h?c th?t b?i c?a Cng trnh Ng?t ho Bn ??o C Mau, ti?p theo l m?t th?t b?i khc c?a cng trnh C?ng ??p Ch?n m?n Ba Lai, v m?i ?y, l Cng trnh Th? K? Siu C?ng Ci L?n [Hnh 13], ?ang gy ra nh?ng h?u qu? nhn ti?n! Nhi?u nh khoa h?c v gi?i ho?t ??ng mi tr??ng ? khng ng?ng ln ti?ng c?nh bo r?ng: n?u khng c m?t ?nh gi mi tr??ng chi?n l??c/ ?TM [SEA / Strategic Environmental Assessment] cho ton ?BSCL m ch? ??n gi?n nh?m gi?i quy?t tnh hnh m?n-ng?t cho t?ng vng, r?i l?p ngay quy ho?ch xy d?ng m?t lo?t h? th?ng c?ng ??p ch? ?? ng?n m?n n?i cc c?a sng l?n l ph v? c? m?t h? sinh thi mong manh ? c ? t? ngn n?m v h?u qu? s? khn l??ng.
*
Hnh 13: T? d? n (tri) t?i hi?n th?c (ph?i); ngy 5/03/2022, TT Ph?m Minh Chnh (k? nhi?m TT Nguy?n Xun Phc) cng B? tr??ng B? NN & PTNT L Minh Hoan (k? nhi?m BT Nguy?n Xun C??ng) cng ??n khnh thnh cng trnh Siu C?ng Ci L?n Ci B giai ?o?n 1. Ch? m?i qua h?n m?t n?m v?n hnh t? thng 01/2022, cng trnh th? k? v ngh?ch thin ny ? b?c l? nh?ng y?u km, ?ang gi?t ch?t Dng Ch?y Sinh Thi c?a c? m?t h? th?ng sng r?ch, gy ra nh?ng tc ??ng tiu c?c v ?nh h??ng tr?c ti?p t?i ??i s?ng c? dn trong vng. [ngu?n: photo by TT Online 13/03/2022]
C?I T?O ?BSCL V?I NH?NG SUY NGH? CH?A T?I
Ch? m?i ?y thi, thng 9, 2022, Gio s? Nguy?n V?n Tu?n, l m?t thuy?n nhn mi?t v??n, h?n 40 n?m sau, t? Sydney c Chu, sau chuy?n ?i th?nh gi?ng t?i ??i H?c C?n Th?, tr? l?i th?m Kin Giang qu c? (thu?c khu T? Gic Long Xuyn g?m 3 t?nh: Kin Giang, An Giang, C?n Th?), n?i ng ? s?ng su?t nh?ng n?m nin thi?u, ? pht bi?u c?m ngh? nh? sau:
Vi?t Nam c g ?ng ng?c nhin? Nhi?u l?m. Hi?n t??ng tri?u c??ng ngy nay khng ch? l ??c s?n c?a Si Gn m ? lan trn sang C?n Th?. So v?i 20 n?m tr??c, ? l m?t ng?c nhin ??i v?i ti. Nh?ng v?i anh ti x? taxi th ?nh khng ng?c nhin v ?nh c cch gi?i thch. Anh ?y gi?i thch r?ng v m?y con r?ch b? l?p v bi?n thnh b?t ??ng s?n, nh c?a xy ln qu nhi?u, khng c quy ho?ch nn d?n ??n tnh tr?ng v?a ln v?a ng?p n??c tri?n min.
Sng ngi vng qu ngy nay n c? l? ??, nhi?m. Nguyn nhn? Nng dn ch? tay v? ci c?ng kh?ng l? ? sng Ci L?n n ng?n n??c m?n, nh?ng c?ng lm thay ??i dng ch?y c?a t?t c? cc nhnh sng trong vng. Con sng tr??c nh ti ? d??i qu b? nhi?m tr?m tr?ng v khi ni?m n??c l?n n??c rng ?ang d?n d?n bi?n m?t. Ti t? h?i t?i sao m?y ng??i ch? tr??ng xy ci c?ng kh?ng l? ? khng tnh ton l?i v h?i tr??c, hay l h? c tnh ton m khng ??t? Ai ch?u trch nhi?m cho s? ?nh h??ng c?a ci c?ng ? ??n h? sinh thi v ma v?? C v? ch?ng ai ch?u trch nhi?m. [Nguy?n V?n Tu?n, Di?n ?n Th? K?, 30/09/2022]
V?n GS Nguy?n V?n Tu?n vi?t trn facebook: Ci siu c?ng ny ? gy ra nhi?u tc h?i. N ???c thi?t k? ?? ng?n m?n, nh?ng ngay c? ng??i nui tm c?ng ?au kh? v n. Cn nng dn th kh?i ni, v c? th? l qu ti ? Kin Giang. N?u c d?p ?i su vo cc con r?ch, cc b?n s? th?y nh?ng ci my b?m n??c ch?y su?t ?m. ?? lm g? ?? b?m n??c t? ru?ng ra sng. L do g?n l ru?ng b? ng?p n??c. L do xa h?n l ci c?ng ? sng Ci L?n. Ci c?ng ny, sau khi xy xong v ???c coi l m?t cng trnh c?a th? k?, n lm thay ??i dng n??c cc con sng ? Kin Giang. Thay ??i theo chi?u h??ng x?u h?n. N??c sng c? lnh bnh, khi ni?m n??c l?n, n??c rng g?n nh? khng cn n?a. N??c trn vo ru?ng lm cho b con v?t v? ki?m sot n??c ni (v n?u khng th la ch?t h?t). Ni chuy?n v?i dn ??a ph??ng m?i bi?t l la ch?t ? x?y ra, nn nng dn ph?i dng my b?m n??c t? ru?ng ?? v? sng. M?t h?u qu? khc c?a ci c?ng l tnh tr?ng nhi?m ? cc con sng ? tr?m tr?ng th gi? ?y cng tr?m tr?ng h?n. C tm kh s?ng trong sng. L?c bnh tr?i d?y ? nhi?u con r?ch, ??n n?i ghe xu?ng kh ?i l?i ???c. Tr??c khi xy ci c?ng ny, ch?c ch?n ng??i ta ? tnh ton. Nh?ng ch?ng hi?u h? tnh ton ra sao m h?u qu? nh? ngy nay. Ti r?t mu?n xem ci bo co ?nh gi mi tr??ng ?? bi?t h? tnh ton d?a vo gi? ??nh no v ph??ng php c ?ng khng. Ci c?ng g?i l cng trnh th? k? c?n ph?i ???c ?nh gi l?i v? l?i v h?i. N?u khng c nh?ng ?nh gi ??c l?p, v?i ci ? xy thm nh?ng ci c?ng nh? v?y CLCB giai ?o?n 2 th h?u qu? s? cn nghim tr?ng h?n r?t nhi?u.”
C th? tin ???c khng, sau m?t n?m v?n hnh Siu c?ng Ci L?n v?i nh?ng h? lu? sai st, nh?ng theo bo ch nh n??c th v?n ru rao: L?i ch kh?ng t? Siu c?ng [bo Lao ??ng 17/01/2022] v c? trn Wikipedia* c?a cc nhm l?i ch, th v?n ni l?y ???c l D? n CLCB ? tun theo tinh th?n Ngh? quy?t 120 c?a Chnh Ph? nh?ng th?c t? l m?t ph s?n ??i v?i Ngh? quy?t 120 CP v r?i sau khi hon thnh th? nghi?m giai ?o?n 1 thnh cng [sic] th m?t s? ??a ph??ng trong vng ty sng H?u ? c ki?n ngh? chnh ph? cho tri?n khai ti?p giai ?o?n 2 c?a d? n nh?m ng?n xm nh?p m?n cho vng ?BSCL [sic]
_ [Ghi ch c?a ng??i vi?t: Wikipedia* b?y lu v?n ???c coi nh? b? bch khoa ton th? m?, d? ti?p c?n, cung c?p nhi?u thng tin h?u ch ???c s? d?ng nh? ngu?n tham kh?o v c? trch d?n, nh?ng cc b?n tr? c?n th?n tr?ng, ? c khng t nh?ng thng tin sai l?c t? cc trang Wikipedia ny, v ? l s?n ph?m tr tu? tr hnh c?a b? my tuyn truy?n hng h?u c?a nh n??c CSVN mu?n h??ng d?n d? lu?n qu?n chng c? tin theo h?].
GS Nguy?n V?n Tu?n ??a ra m?t nh?n ??nh c tnh bo ??ng: Tnh tr?ng nhi?m n??c, ??t, khng kh ? mi?t qu ?ang l nguyn nhn c?a s? gia t?ng chng m?t v? cc c?n b?nh khng ly nh? ung th?, ph?i, ti?u ???ng, v tim m?ch. N?u khng ki?m sot ???c v?n ?? nhi?m mi tr??ng, ti e r?ng ngt 20 tri?u dn mi?n Ty s? ??ng tr??c m?t ?e do? r?t l?n v? s?c kh?e.
Ch? ring cu h?i ny c?a GS Nguy?n V?n Tu?n, ng??i vi?t mu?n g?i t?i ng T?ng B Th? Nguy?n Ph Tr?ng ng??i quy?n l?c nh?t hi?n nay, v ng Th? t??ng ???ng nhi?m Ph?m Minh Chnh, ng??i k? th?a ng Nguy?n Xun Phc v tr??c ? l ng Nguy?n T?n D?ng ?? nh?c nh? v?i hai ng r?ng:
Gi?a n?m 2017, khi D? n c?ng ng?n m?n Ci L?n Ci B ???c B? NN & PTNT d??i th?i BT Nguy?n Xun C??ng ? gy ra nhi?u cu?c tranh ci si n?i, nguyn do l ? c m?t chu?i nh?ng th?t b?i c?a cc cng trnh ng?n m?n tr??c ? ?i?n hnh l s? th?t b?i ton t?p c?a c?ng ??p ng?n m?n Ba Lai, t?nh B?n Tre. V g?n nh? tuy?t ??i ?a s? nh?ng ti?ng ni tr tu? ??c l?p t? cc chuyn gia hng ??u am hi?u h? sinh thi ?BSCL ??u ln ti?ng ph?n ??i v can ng?n.
Nh?ng khi, nguyn Th? t??ng Nguy?n Xun Phc ??t bt Ngh? Quy?t 120 NQ-CP vo thng 11/2017, m?t ngh? quy?t thu?n thin ???c coi nh? b??c ngo?t l?ch s? c?a nng nghi?p ?BSCL, nh?ng r?i nh? t? bao gi?, cc nhm l?i ch v?i th? l?c r?t m?nh, v?n bm m?c tiu ?i h?i ph?i xy d?ng h? th?ng th?y l?i quy m l?n, nh? d? n c?ng ??p ng?n m?n Ci L?n Ci B (CLCB). Cc nhm l?i ch t? Nam ra B?c lun lun c th? l?c l?ng ?o?n chi ph?i m?i chnh sch c?a nh n??c, nh?ng d? n do h? ??a ra ph?i ???c duy?t v thng qua th h? v c? gi?i ch?c tham nh?ng trong chnh ph? m?i c ?n, m?c k? h?u qu? ra sao v nng dn tr?ng la c? ngho. [GS V Tng Xun]
ng nguyn Th? t??ng, v?i bn tay ph?i ??t bt k ngh? quy?t Ngh? Quy?t 120 NQ-CP v? pht tri?n b?n v?ng ?BSCL, nh?ng r?i c?ng chnh bn tay tri c?a ng b?t ?n xanh cho cc nhm l?i ch c th? l?c m?nh h?n, kh?i cng D? n Ci L?n Ci B, h?n 3 ngn t? v?n cn ??y r?y nh?ng sai st.(3) Th?c ch?t D? n CLCB l m?t ph s?n c?a Ngh? Quy?t 120 NQ-CP, khi?n nh nghin c?u mi tr??ng ??c l?p Nguy?n H?u Thi?n ? ph?i th?t ln: V?i d? n CLCB, Ngh? Quy?t 120 NQ-CP hon ton r?i vo th? th?t th? chi?n l??c (3)
Ai c?ng hi?u r?ng, ngt n?a th? k? qua, nh?ng ngh? quy?t v nh?ng kh?u hi?u ??n t? B? Chnh Tr? Ba ?nh H N?i th qu nhi?u, nh?ng kho?ng cch gi?a nh?ng Ngh? Quy?t v Th?c T? c?a ??t n??c trong 48 n?m qua v?n cn l c? m?t kho?ng cch ??i d??ng.
CH?T XM V TI?NG NI B? LNG QUN
??ng B?ng Sng C?u Long, m?t vng ??t n??c r?t giu ti nguyn, khng h? thi?u ch?t xm v nh?ng ti?ng ni tr tu?. Nh?ng do tnh kiu c?ng c?a ??ng C?ng S?n c?m quy?n, l?i ???c k?t n?i v?i s? tham lam c?a cc nhm l?i ch, khi?n ngu?n ch?t xm ?y ? b? lng ph v nh?ng ti?ng ni tr tu? ??c l?p ?y khng nh?ng khng ???c l?ng nghe, m cn c? b? ?e do? tr?n p. Ng??i vi?t mu?n nh?c t?i m?t m?t Think Tank c?a ??i H?c C?n Th?.
Nhm Nghin C?u Mekong ??i H?c C?n Th? (2), ? nu r?t r l: h? th?ng cc c?ng ch?n m?n lm m?t ngu?n n?ng l??ng dng ch?y n??c ng?t t? pha th??ng ngu?n (m?i tn mu xanh) v n?ng l??ng thu? tri?u ?em dng n??c m?n t? bi?n vo (m?i tn mu ??) khi?n mi tr??ng t? nhin c?a ?BSCL khng cn ???c t?y r?a hng ngy (con n??c l?n- con n??c rng), hng thng (con n??c rong- con n??c km), v hng n?m (ma n??c n?i- ma n??c c?n) nh? tr??c kia. H? qu? l hm l??ng oxy ha tan (DO) trong n??c r?t th?p khi?n sng r?ch m?t c? kh? n?ng t? lm s?ch ngu?n n??c b?ng c? ch? oxy ha. [Hnh 14]
Hnh 14: Nh? n?ng l??ng dng ch?y n??c ng?t t? pha th??ng ngu?n (m?i tn mu xanh) v n?ng l??ng dng n??c m?n t? bi?n (m?i tn mu ??) m mi tr??ng t? nhin c?a ?BSCL ???c t?y r?a hng ngy (con n??c l?n-rng), hng thng (con n??c rong-km), v hng n?m (ma n??c n?i-c?n). Ngu?n n??c ny c?ng gip cho n??c ch?y ???c trong cc knh r?ch v ??a hnh ?BSCL qu b?ng ph?ng. (2) Nh?ng c?ng ??p ng?n m?n c?a B? NN & PTNT ?ang khai t? dng ch?y v nh?p ??p / Mekong Delta Pulse c?a h? sinh thi ?BSCL. [Nhm Nghin C?u Mekong ??i H?c C?n Th?] (2)
Tri?t tiu Dng Ch?y Sinh Thi, v?i h?u qu? l: gia t?ng nhi?m ngu?n n??c trong cc sng r?ch, n??c ??i sang mu ?en, b?c mi hi th?i do cc ch?t h?u c? b? phn h?y; v ngu?n n??c trong cc vng th?y l?i hon ton khng cn s? d?ng ???c cho m?c ?ch ?n u?ng, k? c? sinh ho?t t?m gi?t hng ngy.
Ng??i dn nay ph?i s?ng b?ng n??c ng?t b?m t? nh?ng gi?ng ng?m, ngu?n n??c ng?m ny c?ng ngy m?t c?n ki?t v h? th?p; c n?i c? dn ? ph?i khoan ??n ?? su 80 120 mt ?? t?i ???c ngu?n n??c ng?t. Nhu c?u khai thc cc t?ng n??c ng?m ?? l?y n??c ng?t qu l?n m ngu?n n??c ng?m ?y khng ph?i l v h?n — hi?n c h?n 2 tri?u gi?ng khoan l?y n??c ng?t t? cc t?ng n??c ng?m, ?ang lm gia t?ng t?c ?? s?t ln ??t n?i ?BSCL, c n?i nhanh g?p 10 l?n h?n m?c n??c bi?n dng.
V? kha c?nh ti nguyn, ngu?n th?y s?n c?ng l ngu?n ch?t ??m/ protein quan tr?ng trong m?i b?a ?n v?i t c chn c?m c?a c? dn ?BSCL b? st gi?m nghim tr?ng: cc loi c tr?ng c?a n??c ch?y c nguy c? b? tiu di?t do dng sng b? ch?n b?i cc c?ng ??p, ch? cn l?i cc loi c ?en n??c t c?a ao h? nh? c lc, c tr, c r phi… ?y l h?u qu? t?t y?u khi m h? sinh thi sng ngi (riverine environment) ? b? chuy?n sang h? sinh thi ao h? (lacustrine environment) (Nguy?n H?u Thi?n, 2018).
Do mi tr??ng n??c c?c k? nhi?m, l?i thm, l?c bnh pht tri?n trn lan ph? kn c? m?t thong sng r?ch khi?n ghe tu ?i l?i r?t kh kh?n nn nhi?u n?i ng??i dn ? ph?i phun thu?c di?t c? trn l?p l?c bnh nh?m khai quang thu? l? khi?n n??c sng cng nhi?m thm n?a; v do thi?u ngu?n ch?t ??m t? tm c v cc loi thu? s?n khc ? ?nh h??ng t?i s?c kh?e c?ng ??ng, tr? em c nguy c? b? suy dinh d??ng. [Hnh 10]
Cc lo?i cy quen s?ng ? vng n??c l?, ?i?n hnh nh? cy d?a n??c, h? h?i v ch?t do vng n??c l? b? ng?t ho. Ni chung, ton th? tnh ?a d?ng c?a h? sinh thi khu v?c quy ho?ch b? xu?ng c?p v b? hu? ho?i nghim tr?ng.
V? ph??ng di?n x h?i, ? nh?ng n?i c c?ng ??p ng?n ch?n dng ch?y, vi?c canh tc tr? nn kh kh?n, chi ph cao m l?i nhu?n st gi?m, c?ng thm mi tr??ng n??c b? nhi?m, l m?t trong nh?ng l do khi?n tnh tr?ng di dn ecological migration ngy cng ph? bi?n v nhi?u ng??i ? b? ??ng ru?ng ?i tm k? m?u sinh ? cc khu cng nghi?p bn ngoi ?BSCL ho?c trn thnh ph?. (2) Trong hai th?p nin qua ? c ngt 2 tri?u c? dn ?BSCL ph?i r?i b? qu h??ng v?n ???c coi l vng m?t ng?t v?i g?o tr?ng n??c trong tm c ??y ??ng th nay ph?i ra ?i tm k? sinh nhai. Trong ngh?ch c?nh ? th ph? n? v tr? em l b? nhi?u t?n th??ng nh?t.(2)
H??NG T?I NH?NG BI?N PHP PHI CNG TRNH
Trong 48 n?m qua, nhi?u cng trnh c?i t?o l?n ? ???c ?em ra th? nghi?m trn kh?p ?BSCL nh?: ??p ? ng?n l?, lm ? k ?? gi?m sng hay chuy?n h??ng dng ch?y, xy d?ng hng lo?t nh?ng c?ng ch?n m?n C th? ni l cc chuyn gia qu?c doanh t? ngoi B?c vo Nam khng hi?u g h? sinh thi tinh vi c?a ?BSCL, nn ? th b?o dng dao m? tru ?? th?c hi?n nh?ng cu?c gi?i ph?u th?n kinh v ? ?? l?i nh?ng h?u qu? tc h?i lu di, r?t kh s?a ch?a.
Tr??c nh?ng nan ??, m?n ng?t, thay ??i kh h?u, s? d?ng ??t ?ai, n??c bi?n dng, c?ng nh? bao nhiu kh?c nghi?t c?a m? thin nhin t? thu? hoang s?, b?y lu con ng??i ? bi?t thch nghi s?ng hi ho v?i thin nhin, n?p s?ng ?y ? t?o ra m?t n?n v?n ho sng n??c. Gi?i php xy d?ng nh?ng cng trnh th b?o ch?ng l?i m? thin nhin v?n l m?t ch?n l?a thi?u khn ngoan v l m?t ???ng ??u khng cn s?c, ? ??n lc cc nh khoa h?c mi tr??ng th?c th?i ? ?i tm nh?ng bi?n php phi cng trnh chung s?ng v thch nghi v?i thin nhin l ch? y?u.
Th? no l cc bi?n php thch nghi phi cng trnh / non-structural adaptation measures: ? l khng ch?n xy nh?ng cng trnh l?n c? ??nh v?nh c?u ?? ??i ph v?i m?t h? sinh thi khng ng?ng bi?n ??ng: tnh c? ??nh c?a cc cng trnh ? ch?ng t? l?i th?i trong m?t mi tr??ng s?ng khng ng?ng ??i thay.
V trong su?t dng l?ch s? pht tri?n h?n 300 n?m c?a ?BSCL, ng??i nng dn v ng? dn ? lun lun bi?t s?ng ho h?p v?i thin nhin, bi?t thch nghi ?? t?n t?i m khng gy t?n h?i cho mi tr??ng v khng v?t ki?t ngu?n ti nguyn v?n khng ph?i l v h?n.
Nh?ng v d?:
_ tr??c khi c nha kh t??ng, ng??i nng dn qua kinh nghi?m tch lu?, ? bi?t d? bo th?i ti?t, n?ng m?a kh chnh xc v hi?u qu?.
_ ch?a c nha ??a ch?t, nh?ng h? ? bi?t ?nh gi cc vng th? nh??ng, ?? ch?n ?ng lo?i cy tr?ng, khng ch? c cy la, h? bi?t ?a canh ?? gi? mu cho ??t.
_ ch?a c nha thu? v?n, h? ? bi?t ch?n gi?ng, nui tr?ng thu? s?n ph h?p sinh c?nh: m?n-ng?t-l? theo vng.
V?i hi?n tr?ng mi tr??ng suy thoi tr?m tr?ng nh? hi?n nay m ?a ph?n do chnh con ng??i gy ra, ?i?u m nh n??c c?n quan tm l:
_ gip h? ???c s?ng tr? l?i v?i m?t mi tr??ng khng t ??ng khng nhi?m ?ang ??u ??c h?: m? c?a cc c?ng ??p cho cc dng sng ???c ch?y.
_ v?i dng ch?y v thu? tri?u l nh?ng ??ng l?c lm thanh s?ch v t?y r?a mi tr??ng b? t ??ng nh? hi?n nay.
_ v?i cc nh my xy d?ng v ho?t ??ng ven sng nh? nh my gi?y Lee & Man, cc nh my ?i?n than ?a ph?n t? TQ ph?i ???c gim st ch?t ch? v? x? l ngay t?i cc ngu?n xu?t pht cc n??c th?i v ch?t th?i
_ nng cao th?c c?ng ??ng v? b?o v? mi tr??ng: t?o cho h? cc ti?n d?ng gia c? t?i thi?u nh? nh v? sinh, n?i th?i rc thay v ?? h?t xu?ng sng r?ch.
_ v? t?ng th?, nn c quy ho?ch cc khu c? dn h?p l, thi?t l?p qu? d? phng nh? m?t hnh th?c b?o hi?m c?a nh n??c ?? ti tr? khi c? dn b? thi?t h?i trong giai ?o?n thay ??i kh h?u c?c ?oan nh? th?i ?i?m 2016.
_ v?i m?t mi tr??ng d?n d ???c t?y r?a thanh s?ch, ngu?n n??c lnh lng tr? l?i s? d?ng ???c, gi?m nhu c?u khai thc t?ng n??c ng?m, gi?m ?? s?t ln m??i l?n nhanh h?n n??c bi?n dng nh? hi?n nay.
_ ? m?t ch?ng m?c no ?, c?n ch? ??ng ki?m sot v c? ch?p nh?n ph?n no t?n th?t do bi?n ??i kh h?u nh?ng ph?i bi?t ni khng v?i nh?ng cng trnh t?n km v mang tnh t? hu? ho?i nh? hi?n nay.
TS L Anh Tu?n, nguyn Ph Gim ??c Vi?n Bi?n ??i Kh h?u ?H C?n Th? ? ni t?i Gi?i php phi cng trnh” trong s? d?ng ??t ?ai v khai thc ti nguyn ?BSCL v?i nh?n m?nh l c?n linh ho?t: ? l nh?ng ph??ng th?c m?m” v?i chi ph r?, d? th?c hi?n, thin v? b?o v? duy tr, c?i thi?n mi tr??ng, thu?n thin, b?o t?n tnh ?a d?ng sinh h?c, v?i th?c r?ng ph?i c?n th?i gian m?i th?y hi?u qu? c?a n.
M?t v d?: tm ra cc sinh k? ph h?p khng gy t?n th??ng cho h? sinh thi v ?i?u ki?n t? nhin: v d? ma m?a tr?ng la, ma n?ng nui tm, nui c n??c m?n, n??c l?, t? ch?c du l?ch sinh thi – tm hi?u v?n ha b?n ??a, pht tri?n khai thc, ch? bi?n cc l?i th? cy, con ? t?ng vng mi?n (nh? tr?ng sen, ch? bi?n sen, d?t l?a t? s?i sen, … ho?c m?t s? lo?i cy ?u th?), pht tri?n ngu?n n?ng l??ng s?ch (?i?n m?t tr?i, ?i?n gi), d?n d?n thay th? cho ngu?n nhin li?u ho th?ch nh? than ?, d?u m?, lm t?ng kh th?i CO2 gy hi?u ?ng nh knh (green house effect) v c? gy thm nhi?m…
Hnh 15: m?t ?i?n hnh v? ?a d?ng ho sinh k? pht tri?n nng thn phi cng trnh khng gy t?n th??ng cho h? sinh thi ?BSCL. [ngu?n: TS L Anh Tu?n, ?H C?n Th?]
?u tin “phi cng trnh” khng c ngh?a l bi bc m?i “cng trnh” m c?n c s? ph?i h?p hi ha, ch? xy d?ng cng trnh khi no th?t s? c?n thi?t, nn b?t ??u cc cng trnh nh? tr??c khi c nh?ng cng trnh l?n h?n.
TS L Anh Tu?n thu?c ?H C?n Th? ? ch?n khu v?c la-sen-c-du l?ch sinh thi ? ??ng Thp nh? m?t ?i?n hnh v? gi?i php “phi cng trnh,” v?i minh h?a r?t d? hi?u v?i ng??i nng dn.
V?N NH?NG D? N SAI L?M T? H? TH?NG
Su?t g?n n?a th? k? chnh xc h?n l 48 n?m sau 1975, nh? m?t chu?i sai l?m t? h? th?ng, nh n??c CSVN ? thi?t l?p v?i v nhi?u d? n l?n m h? g?i l cc d? n tr?ng ?i?m r?t t?n km v?i tham v?ng “c?i t?o” ?BSCL, m ?a ph?n l can thi?p r?t th b?o, gy tc h?i trn m?t h? sinh thi h?t s?c ph?c t?p v r?t mong manh c?a c? m?t vng chu th? ph nhiu c?a Chu .
Do tnh c?c b?, ch?y theo l?i nhu?n, ch? v?i nh?ng “nghin c?u m?nh danh l khoa h?c” nh?ng theo phong cch: lm nhanh ?n nhanh; m ngn t? r?t th?i th??ng trong n??c hi?n nay l t? duy theo nhi?m k? ch? y?u b? chi ph?i b?i cc nhm l?i ch cc ch? ??u t?, r?i ?em chnh m?ng s?ng v k? sinh nhai ng??i dn ra ?nh b?c, b?t ch?p ki?n c?a h?, ??ng th?i tr?n p cc ph?n bi?n ti?ng ni ph?n bi?n c?a cc nh khoa h?c cn c th? b? gn cho ci t?i ch?t ng??i l ph?n ??ng l?i d?ng t? do dn ch?, ho?c nh? h?n l vo t v?i t?i danh tr?n thu? v nh n??c CS ? g?t b? m?i khuy?n co c?a cc chuyn gia kinh nghi?m c th?m quy?n.
Tuy v?i nh?ng ?e do? tr?n p nh? v?y, nh?ng v?n khng thi?u nh?ng nh ho?t ??ng mi sinh ??c l?p can ??m v b?n b? c?t ln ti?ng ni c?a l??ng tri. H? h??ng t?i m?c tiu t?i h?u l b?o v? c? m?t vng chu th? v?i ngt 20 tri?u c? dn, nh?m gi?m thi?u nh?ng tc h?i lu di trn ngu?n ti nguyn c?a ??t n??c v c?a cc th? h? t??ng lai.
Nguyn l b?t di b?t d?ch l: Tr??c H?t l Khng Gy H?i (Primum Non Nocere), v?n c? mi l bi h?c v? lng, l kim ch? nam cho cc b? tr??ng, v? tr??ng cc ngnh tr??c khi kh?i cng b?t c? m?t d? n no trn ?BSCL. Th? nh?ng trong th?c t? ch?a c m?t ch?ng c? no cho th?y h? hnh ??ng theo nguyn l c?n b?n trn.
BIN NIN S?: CC CNG TRNH NGH?CH THIN
C th? li?t k ngay m?t s? nh?ng d? n chnh ? v ?ang gy tc h?i v t?n th??ng lu di cho ton h? sinh thi ?BSCL nh?:
_ D? n ? bao ch?ng l?: [B? Nng nghi?p & Pht tri?n Nng thn], v?i nh?ng ? bao ng?n l? ch? ?? c thm ??t lm la cao s?n 3 v?, v?t ki?t ??t ?ai, l?i khng cn ngu?n ph sa, n??c th t ??ng tch lu? nhi?m ??ng th?i lm m?t hai vng tr?ng ??ng Thp M??i v khu T? Gic Long Xuyn nh? hai h? d? tr? n??c ng?t cho ton ?BSCL trong Ma Kh, c t?m quan tr?ng ch? ??ng sau Bi?n H? ???c v nh? tri tim c?a hai vng chu th? Tonle Sap v ?BSCL.
_ D? n cc c?ng ??p ch?n m?n: [B? Nng nghi?p & Pht tri?n Nng thn], ng?n ch?n dng ch?y t? nhin bi?n nh?ng con sng lnh m?nh thnh ao h? t ??ng, xo ?i m?t n?n v?n ho n??c l? / brackish water v gy r?i lo?n dy chuy?n trn ton nh?p ??p / Mekong Pulse c?a h? sinh thi ?BSCL.
_ D? n 14 nh my nhi?t ?i?n than: [B? Cng Th??ng], bi?n ?BSCL l bi ti?p nh?n cc nh my nhi?t ?i?n ch?y than ph? th?i t? Trung Qu?c v?i h?u qu? tn ph mi tr??ng ??t ?ai, ngu?n n??c v khng kh, v?i s?c kho? c?a ng??i dn khng h? ???c quan tm t?i n?u khng mu?n ni l b? hy sinh.
_ D? n Nh My Gi?y Lee & Man: [B? Ti Nguyn & Mi Tr??ng] gy nhi?m nghim tr?ng v ngu?n n??c th?i v?i ?? lo?i ho ch?t c?c ??c nh?ng v?n ???c B? Ti Nguyn & Mi Tr??ng c?p php cho x? th?i ra sng H?u ?ang gi?t ch?t dng sng, r?i cn ph?i k? t?i b?i khi ??c h?i, mi hi th?i, ti?ng ?n t? nh my ngy ?m bo mn s?c kho? c?a ng??i dn.
_ D? n Knh Quan Chnh B?: [B? Giao thng & V?n t?i], v?i t?n km hng nhi?u ngn t? ??ng ch? ?? cho m?y tu tr?ng t?i l?n t? bi?n ?i vo sng H?u ?? t?i giang c?ng C?n Th? gy bao kh?n kh? cho ng??i dn khi m gi tr? kinh t? c?a d? n knh Quan Chnh B?, cho ??n nay v?n ch?a c cu tr? l?i v v?n ?ang gy r?t nhi?u tranh ci gay g?t.
M?t danh sch ch?a ??y ??, trong th?c t? cn nhi?u d? n c?p ??a ph??ng ? ???c tri?n khai nh?ng thi?u nh?ng nghin c?u c? s? v khng c ?nh gi tc h?i mi tr??ng t? cc chuyn gia ??c l?p.
C?ng GS Nguy?n V?n Tu?n, nh?n ??nh: “[] cn qu s?m ?? quy nh?ng cng tr?ng n?u c cho gi?i khoa h?c nh n??c. Ti quan st ? mi?n qu ti th th?y s? th?t l nh?ng thnh t?u v? t?ng n?ng su?t tr?ng tr?t v la l do ng??i nng dn xoay x?. Nng dn t? th? nghi?m cho ??n khi ??t ???c k?t qu? t?t (ki?u trial-and-error). H? c th? khng bi?t nh?ng nguyn t?c th nghi?m hay ng?u nhin ho, h? c th? khng rnh tnh ton nh? cc k? s? & ti?n s?, nh?ng qua trial-and-error, h? c th? lai gi?ng v t?o gi?ng m?i, ch? t?o my g?t la, my c?y la, my ht l?c bnh, v.v… Gi?i khoa h?c ch?ng gip g cho h? trong cc sng ki?n ?. Ng??i nng dn thi?u ch? ?? ni ? l cng tr?ng c?a h?, v thay vo ? c nh?ng ng??i mang mc ‘ti?n s?’ ginh cng tr?ng cho mnh. Ai c?ng bi?t tc nhn lm ngho lm kh? nng dn mi?n Ty l ci t?p ?on l??ng th?c c t?ng hnh dinh n?m ngoi H N?i.”
? Vi?t Nam, ng??i ta c cu khuyn cc nh qu?n l v khoa h?c qu?c doanh: ??ng lm g h?t, ng?i yn ? ?? dn nui, v h? lm l h? h?ng.
Theo KS Ph?m Phan Long, Vi?t Ecology Foundation, th v?n n?n l?n trn ton ??ng b?ng hi?n nay l nhi?m ngu?n n??c chnh v cc cng trnh th?y l?i ho?ch ??nh phi l ? gy ra. nhi?m ph?i ???c xem l v?n n?n l?n m m?i cng trnh ph?i b?o ??m khng cho x?y ra. Cng trnh Ci L?n Ci B ? ??y ?BSCL lao su h?n vo ao t th?m tr?ng nhi?m khng khc nh?ng cng trnh thu? h?i tr??c ?y nh?ng v?i m?t quy m l?n h?n.
L? TRNH M?I 2021-2030: QUY HO?CH TCH H?P
Quy?t ??nh s? 1163 / Q?-TTg ngy 31/7/2020 c?a Th? t??ng Chnh ph? ph duy?t Nhi?m v? l?p quy ho?ch Vng ?BSCL th?i k? 2021-2030, t?m nhn 2050.
ThS Nguy?n H?u Thi?n, sinh ra (1968) v l?n ln ? m?t lng qu nng thn su thu?c H?u Giang, t?t nghi?p ngnh thu? nng ?H C?n Th?, t? 1990 ? tu?i 22 ? l nhn vin ??u tin c?a khu b?o t?n s?u ??u ?? Tam Nng. Thng qua H?i S?u Qu?c t? (ICF / International Crane Foundation), n?m 1992 ng ginh ???c h?c b?ng 4 n?m c?a McArthur Foundation v t?t nghi?p MS v? sinh h?c b?o t?n v pht tri?n b?n v?ng t?i ?H Wisconsin-Madison, Hoa K? n?m 1996. Tr? v? Vi?t Nam, ng gi?ng d?y ngnh sinh thi t?i ?H C?n Th? trong 2 n?m, sau ? ?i lm vi?c cho cc t? ch?c qu?c t? nh? T? ch?c b?o t?n thin nhin qu?c t? (IUCN / International Union for Conservation of Nature), Qu? Qu?c t? v? ??ng v?t hoang d (WWF / World Wildlife Fund), Ch??ng trnh ?a d?ng Sinh h?c ??t Ng?p n??c Mekong (MWBP /Mekong Wetlands Biodiversity Programme). T? 2010, ng tr? thnh chuyn gia nghin c?u ??c l?p v? sinh thi ?BSCL. Trong h?n 30 n?m, Nguy?n H?u Thi?n ? cng v?i cc chuyn gia tm huy?t khc lin t?c tham gia nh?ng cng trnh nghin c?u sng Mekong v ?BSCL.
ng l ng??i ?ng h? nhi?t thnh Ngh? quy?t s? 120/NQ-CP ngy 17 thng 11 n?m 2017 v? pht tri?n ?BSCL theo nguyn t?c thu?n thin, ?? pht tri?n b?n v?ng v duy tr ga tr? v?n ho sng n??c c?a vng ?BSCL.
T? 2018 ??n 2022, ng lm chuyn gia cho B? K? ho?ch & ??u t?, [v?i B? tr??ng l Nguy?n Ch D?ng nhi?m k? t? 2016 t?i nay], ?? h? tr? t? v?n qu?c t? so?n th?o b?n Quy ho?ch Tch h?p ?BSCL giai ?o?n 2021-2030, t?m nhn 2050. B?n quy ho?ch ny ? ???c Th? t??ng ph duy?t thng 2/2022 v cng b? t?i C?n Th?, v c?ng l n?i dung NQ13/TW c?a B? Chnh Tr?.
ThS Nguy?n H?u Thi?n cho r?ng Quy ho?ch Tch h?p l?n ny l l?n ??u tin trong l?ch s? Vi?t Nam c ???c m?t b?n quy ho?ch tch h?p ?a ngnh c?p vng, nh? c Lu?t quy ho?ch 2017. Trn l thuy?t n cho php ??i x? v?i ??ng b?ng nh? l m?t c? th? s?ng, thay v cch quy ho?ch ??n ngnh, manh mn tr??c ?y. D ch?a th? g?i l hon h?o, nh?ng n cho th?y s? thay ??i l?n trong cch suy ngh? ?ng ph v?i bi?n ??i kh h?u v pht tri?n b?n v?ng theo h??ng thch ?ng thay v ch?ng l?i v?t ki?t thin nhin. N t?o ra m?t ti?n l? r?t t?t cho nh?ng quy ho?ch v? sau. [h?t trch d?n]
MI SINH V DN CH?
??ng B?ng Sng C?u Long b?y lu ph?i h?ng ch?u r?t nhi?u t?n th??ng do nhi?u nguyn nhn: m?t dng ch?y sinh thi v chu?i ??p thu? ?i?n th??ng ngu?n, nh?ng k? ho?ch pht tri?n khng b?n v?ng n?u khng mu?n ni l t? hu? ngay t?i ?BSCL c?a Vi?t Nam, v c? do bi?n ??i kh h?u.
R?ng vng bi?n b?c ??t ph nhiu, cu v?n trong Qu?c v?n Gio khoa ? s?ng trong tm kh?m tu?i tr? Vi?t Nam qua nhi?u th? h?, th nay trong th?c t? s? khng cn n?a, v c?ng ??ng ti?p t?c gieo vo ??u c tr? th? cu chm ngn l?i th?i n?u khng mu?n ni l l?a d?i ?y.
K? t? sau 1975, ??t n??c g?i l th?ng nh?t c?ng l kh?i ??u cho nh?ng khu r?ng nguyn sinh b? tn ph, ??t ?ai (nh my bauxite), sng ngi (nh my gi?y sng H?u), c? vng duyn h?i (nh my thp Formosa) cho thu, khi?n h? sinh thi c?a c? n??c b? suy thoi, ??t b? sa m?c ho, sng ngi v bi?n b? nhi?m ??c m?t ngu?n thu? s?n, thi?u n??c u?ng v c? cho ti?n d?ng gia c?.
Ti nguyn c?a ??t n??c ? b? ?em bn r?, v ci l?i tr??c m?t m khng tnh t?i ci gi mi sinh m x h?i ph?i tr? v ng??i dn ch? l th? gia cng, l?p rp v lm thu v c? ngu?n nhn l?c b? t?n cng khai thc t?i c?n ki?t.
Nhn danh c?i t?o, nh n??c C?ng s?n Vi?t Nam ? v ?ang ch?n cc b??c ?i li?u l?nh trn nh?ng t?ng b?ng m?ng walks on thin ice, v?i tiu chu?n n??c ?i double standards, ch?y theo l?i nhu?n v?i cc phe nhm l?i ch r?t m?nh v ng??i dn th hon ton khng c quy?n c?t ti?ng ni — h? l n?n nhn v l ??y t? ngay trn m?nh ??t c?a chnh t? tin mnh.
V?i t?m nhn c?a thin nin k?, ?? ph?c h?i v duy tr m?t h? sinh thi phong ph c?a hnh tinh ny, c?ng l b?o v? cc n?n v?n minh r?t ?a d?ng v lu ??i c?a con sng Mekong, th khng c m?i l?i l?c ng?n h?n no c th? v?i vng ?em ra ?nh ??i.
T? n?m 2000, ng??i vi?t c?ng ? ??a ra nh?n ??nh: V hi?n nhin khng c gi?i php ??n l? cho v?n ?? mi sinh m ph?i l b??c chuy?n ha c? b?n v ??ng b? c?a cc h? th?ng x h?i t? Ton Tr? ti?n ln Dn Ch?. C dn ch? l c c? h?i m? mang dn tr v chnh c? dn s?ng hai bn b? sng Mekong s? c th?c v ti?ng ni b?o v? dng sng nh? l m?ch s?ng c?a chnh h?.
V r?i ra ng??i dn s? c c? h?i ??ng ??u, c quy?n ???c u?ng m?t ng?m n??c s?ch, ???c ht th? m?t b?u khng kh trong lnh v c t? do, nh?ng ?i?u c? b?n ? chnh l nhn quy?n ch? c th? c ???c trong m?t ??t n??c dn ch?. Mi Sinh v Dn Ch? s? mi mi l m?t B? ?i Khng Th? Tch R?i / Inseparable Duo. ?y l m?t tr?n ??a ??u tranh cam go m?t cn, gi?a nh sng v bng t?i, gi?a thi?n v c, gi?a b? ?i: dn ch? v mi sinh v pha kia l b? ?i nguy hi?m / dangerous duo: ??c ti v tham nh?ng.
CH? TM V TRCH NHI?M CHNH TR?
V?i c?m t? trch nhi?m chnh tr?, c th? ni ?y l nt v?n ho m?i 2023 trong l?ch s? 93 n?m c?a ??ng CSVN, qua vi?c t? ch?c c?a nhn v?t s? 2 l Ch? t?ch n??c ng Nguy?n Xun Phc.
Ch? v?i hai v? tham nh?ng: b? xt nghi?m Vi?t v ti?p theo l cc chuy?n bay gi?i c?u, ng??i dn hi?u r r?ng: th?c ch?t ?y ch? l ph?n n?i r?t nh? c?a m?t t?ng b?ng chm / tip of the iceberg. V cn ph?i k? bao nhiu v? tham t?y ?nh khc b? m nh?m trong su?t 48 n?m qua th sao?
G?n ?y, qua live stream ng??i dn Vi?t Nam m?i ???c bi?t ng TBT Nguy?n Ph Tr?ng r?t quan tm v? v?n ho, m ?c Trai Thi T?p c?a Nguy?n Tri v thu?c tc ph?m Ki?u c?a thi ho Nguy?n Du. M?t l?n tr??c Qu?c H?i, trong s? khim cung ng Tr?ng ? l?y hai cu Ki?u ?? ni v? thn ph?n m?ng manh v ti n?ng h?u h?n c?a mnh: Ngh? mnh ph?n m?ng cnh chu?n, khun xanh bi?t c vung trn hay khng. R?i m?i ?y, trong m?t hon c?nh khc, c?ng chnh ng TBT, l?y thm hai cu Ki?u khc: C ti m c?y chi ti, ch? ti li?n v?i ch? tai m?t v?n. V c?m ??ng h?n n?a, khi l?n ??u tin m?t ng??i C?ng S?n thu?n thnh nh? ng TBT ? hai l?n nh?c t?i ch? tm trong truy?n Ki?u: Ch? tm kia m?i b?ng ba ch? ti C?ng m?y cu th? ?y c?a T? Nh?, nh?ng n?u thay m?t ch? ti b?ng ch? quy?n th s? r?t tr?n ngh?a.
ng TBT Nguy?n Ph Tr?ng sinh n?m 1944, ? qua ci tu?i x?a nay l hi?m. V c?ng kh?i ?i t? ch? tm c?a Nguy?n Du m ng TBT nh?c ??n, nh? t? m?t m?u s? chung v? v?n ho, ng??i dn c ?i ?i?u mu?n ???c trao ??i v?i ng:
_ Trn ph?m vi ?BSCL, v?i bao nhiu nh?ng sai st trong su?t 48 n?m qua v?i cc cng trnh c?i t?o tr?ng ?i?m, m cho t?i nay khng m?t ai nh?n trch nhi?m, ?? ngh? v?i ng TBT cho l?p ngay m?t Ton ??c Nhi?m Task Force g?m nh?ng nh khoa h?c v chuyn gia mi tr??ng ??c l?p, xt duy?t l?i ton b? cc cng trnh c?i t?o ? ???c cc b?, cc c? quan th?c hi?n trong ngt n?a th? k? qua, v?i c? ?nh gi nh?ng thnh qu? n?u c [?] ?? vinh danh v v?i m?t chu?i nh?ng sai st th trch nhi?m v? ai? C nh?ng bi h?c no ???c rt ra t? nh?ng b??c sai st v cng ??t gi ?y?
M?i ?y v?i k?t qu? t? m?t cng trnh nghin c?u c?a m?t cng ty H Lan, m?t Quy Ho?ch Tch H?p ? hnh thnh cho giai ?o?n 2021- 2030 v?i t?m nhn t?i 2050 ? ???c ??a vo Ngh? Quy?t 13-NQ/TW c?a B? Chnh Tr? m ng TBT ? ??c tr??c Qu?c h?i ngy 22/04/2022, m? ra m?t l? trnh / roadmap cho t??ng lai pht tri?n ?BSCL.
T? Kh? n?ng t?i hi?n th?c, l? trnh ?y l m?t ch?ng ???ng di. S? thnh cng c?n t?i hai y?u t?: (1) M?t c?i thi?n v? th? ch?, (2) M?t ngu?n nhn l?c c trnh ??. N?u khng, th cho d m?t quy ho?ch tch h?p c hay t?i ?u th r?i ra c?ng ch? l nh?ng kh?u hi?u.
_ Trn quy m c?a c? n??c, c?ng v?i ch? tm c?a thi ho Nguy?n Du, c bao gi? ng TBT ngh? r?ng ? qu ?? v?i 93 n?m l?ch s? ?CSVN v v?i 48 n?m ??ng CSVN ??c quy?n s? h?u cai tr? ??t n??c ny, v?i m?t ??i ng? ??ng vin r?t nhi?u quy?n nh?ng l?i thi?u ch? tm, th trch nhi?m chnh tr? hay ?ng h?n trch nhi?m l?ch s? c?a ng TBT Nguy?n Ph Tr?ng by gi? l r?t l?n v khng ph?i l qu s?m ?? ng TBT v B? Chnh Tr? c ?? can ??m ?? kh?i mo m?t cu?c cch m?ng xanh green revolution khng ?? mu, v?i t?ng b??c th?c hi?n ti?n trnh dn ch? ho ??t n??c, t? h? t?ng c? s? ln t?i trung ??ng, ?? t?ng b??c tr? l?i cho ng??i dn quy?n lm ch? ??t n??c nh? b??c chuy?n ti?p t?t y?u c?a l?ch s?, v trn dng lun l?u c?a l?ch s? nh? m?t dng ch?y sinh thi khng h? c ??p ch?n.
NG TH? VINH
California, T?t Qu Mo 22/01/2023
Tham kh?o:
1/ The Nature Conservancy. Environmental Flows Concepts.
About Environmental Flow. https://www.alberta.ca/about-environmental-flows.aspx
2/ ?nh gi Cc H? th?ng Ng?n M?n Vng Ven Bin Chu Th? C?u Long & D? n Thu? L?i Sng Ci L?n Ci B Nhm nghin c?u: L Anh Tu?n, Nguy?n H?u Thi?n, D??ng V?n Ni, Nguy?n H?ng Tn, ??ng Ki?u Nhn. (B?n th?o ngy 06/9/2018)
3/ Ni khng v?i d? n Ci L?n – Ci B. ?i tm cc gi?i php phi cng trnh cho ?BSCL. Ng Th? Vinh. Viet Ecology Foundation 03.10.2018
4/ Quy ho?ch vng ?BSCL, Th?i k? 2021-2030, T?m nhn ??n n?m 2050. Bo co Quy ho?ch. Quy?n 1-2, 631 trang. B? K? ho?ch v ??u t?. Thng 12/2021
5/ V? kh gi?i c?u sng Mekong Ch?t xm v ti?ng ni. L Qu?nh ph?ng v?n Bs Ng Th? Vinh. Bo Ng??i ? Th?, Saigon 25/04/2016
6/ Th? g?i 92 ??i Bi?u Qu?c H?i 13 t?nh Mi?n Ty. Thu? ?i?n Luang Prabang thm m?t th?m h?c mi sinh cho ?BSCL v L?u V?c. Ng Th? Vinh. VEF, Jan 14, 2020.
 |
BS Ng Th? Vinh: t?t nghi?p YKSG, ch? bt bo SV Tnh th??ng, y s? Lin ?on 81 Bi?t Cch D, BS th??ng tr cc b?nh vi?n ??i h?c New York, BS ?i?u tr? v gi?ng hu?n t?i m?t b?nh vi?n Nam California. C?u Long C?n Dng, Bi?n ?ng D?y Sng l m?t d? ki?n ti?u thuy?t lin quan t?i mi sinh v pht tri?n l?u v?c sng Mekong v ?BSCL. N?i ti?p l k s? Mekong Dng sng Ngh?n M?ch, v?i b?n Anh ng? ? thu ht s? quan tm c?a gi?i khoa h?c, v cc nh ho?t ??ng mi tr??ng th? gi?i. G?n 30 n?m tm huy?t v?i cc v?n ?? Sng Mekong v ?BSCL, BS Ng Th? Vinh khng ch? l m?t nh v?n, ng cn l m?t nh ho?t ??ng mi tr??ng b?n b?. ng ? c nh?ng chuy?n ?i d?c dng Mekong di 4.800km, t? th??ng ngu?n ?? xu?ng Bi?n ?ng. Bi vi?t ?? c?p t?i cc v?n ?? nng b?ng hi?n nay trn dng Mekong v ?BSCL. [Tc gi? 2002 bn chn con ??p M?n Loan, l ??p thu? ?i?n dng chnh ??u tin trn sng Lancang-Mekong, Vn Nam TQ].
