(Lại) bàn về quà tặng 100 ngàn đồng có là “một sáng kiến chính sách thú vị”?
Nguyễn Quang A
Một trăm năm trước, 1925, Marcel Mauss (1872-1950) cho ra mắt kiệt tác của ông, Luận về biếu tặng [1]. Luận về biếu tặng có ảnh hưởng vô cùng lớn cho đến ngày nay, một biểu hiện tượng trưng là trong các năm 1980, theo Nguyễn Tùng, người dịch tiểu luận sang tiếng Việt, ở Pháp một số người đã thành lập tổ chức “MAUSS-Mouvement Anti-Utilitariste dans les Sciences Sociales – Phong trào Chống thuyết Vị lợi trong các Khoa học Xã hội.” Cha đẻ của thuyết vị lợi (utilitarism) hiện đại là Jeremy Bentham, ông cũng là người đề xuất mô hình panopticon (có thể được dùng cho nhà tù rất hiệu quả).
Panopticon của Jeremy Bentham với chòi cai ngục ở giữa, các phạm nhân trong các phòng ở trong vòng tròn bao quanh chòi cai ngục. Cai ngục có thể theo dõi mọi hoạt động của phạm nhân, ngược lại các phạm nhân không thể trông thấy cai ngục và cảm thấy mình luôn bị theo dõi và trở nên ngoan ngoãn.
Tôi ớn lạnh xương sống khi đọc hết bài [2] và nghĩ giá như tác giả (hay tòa soạn) lẽ ra nên thay từ “thú vị” trong tiêu đề bằng “thú vị hay nham hiểm?” Tác giả đã bàn kỹ khía cạnh “thú vị” của chính sách này, còn tôi muốn mượn hai câu thơ của nhà thơ Hoàng Nhuận Cầm và một vài ý của Mauss để nhấn mạnh những mặt trái của chính sách này dù tác giả cũng có đề cập.
Tác giả dùng khung khổ quyền lực hạ tầng của nhà xã hội học Mỹ Michael Mann, “là khả năng của Nhà nước ‘xâm nhập’ vào xã hội và thực thi các chính sách ở cấp độ vi mô liên quan tới đời sống hàng ngày của người dân, từ việc huy động nguồn lực cho tới kiểm soát hành vi”; cũng như quan niệm giám sát-kỷ luật và quyền lực-tri thức của nhà triết học Pháp Michel Foucault, lấy cảm hứng từ mô hình nhà tù Panopticon kể trên của Jeremy Bentham để phân tích chính sách. “Theo Foucault, lịch sử mở rộng quyền lực của Nhà nước hiện đại là sự tăng cường khả năng làm cho người dân luôn cảm thấy mình bị giám sát, từ đó tự nguyện điều chỉnh hành vi theo mong muốn của Nhà nước.” Tác giả cho rằng “trong những năm qua, Việt Nam đã thực hiện những bước đi theo lộ trình trong việc xây dựng hạ tầng số, nổi bật là việc cấp căn cước công dân gắn chip và triển khai hệ thống định danh điện tử VNeID tới mỗi cá nhân. Cùng với đó là xu hướng tích hợp thông tin cá nhân (tài khoản ngân hàng, bảo hiểm xã hội, đăng ký tài sản, theo dõi y tế…) vào một nền tảng số hợp nhất”. Có chính sách như vậy không? Nếu có như tác giả nói, thì đó là nỗ lực xây dựng panopticon số.
Tác giả cho rằng “Chính sách tặng 100.000 đồng cho toàn dân (lý tưởng bằng cách chuyển khoản) không chỉ là hành động phân phối phúc lợi đơn thuần nhân dịp một ngày lễ trọng đại của dân tộc, mà còn là một bài tổng kiểm tra đối với toàn bộ hạ tầng số đã xây dựng này. Liệu Nhà nước có thể phân phối chính xác, trong một thời gian ngắn, cho 106.855.575 người (hoặc 26.843.417 hộ), bảo đảm tính minh bạch và an toàn? Nếu điều này thành công, thì có xứng đáng được ghi lại trong lịch sử như một thành tựu quan trọng trong tiến trình phát triển xã hội tại Việt Nam?” Tôi nghĩ có thể làm dễ dàng mà không có việc xây dựng panopticon số [3].
Tác giả “giả định việc phân phối món quà 100.000 đồng… cho mỗi người dân Việt Nam trong dịp Quốc khánh năm nay, được thực hiện chủ yếu thông qua chuyển khoản vào tài khoản ngân hàng dựa trên sự tích hợp với tài khoản VNeID như kế hoạch ban đầu” (tôi nhấn mạnh).
Cái kế hoạch ban đầu này, nếu có, lại có vẻ không phù hợp lắm với Nghị quyết của Chính phủ, số 263/NQ-CP ngày 29-8-2025 nêu rõ hình thức tặng quà:
a) Tặng quà 01 lần theo hộ gia đình thường trú, số tiền của từng hộ được xác định cho từng nhân khẩu trong hộ theo dữ liệu quốc gia về dân cư; chủ hộ (hoặc thành viên trong gia đình được chủ hộ ủy quyền hợp pháp) được nhận thay theo danh sách từng nhân khẩu và chịu trách nhiệm chuyển quà tặng cho các thành viên trong hộ…
b) Việc tặng quà thực hiện qua tài khoản hưởng an sinh xã hội trên Ứng dụng định danh điện tử – VNeID (trường hợp đã có tích hợp tài khoản); hoặc trực tiếp bằng tiền (trường hợp chưa có tài khoản) tại điểm chi trả do địa phương tổ chức, đảm bảo kịp thời, an toàn, hiệu quả.
Như thế chính phủ coi hình thức tặng quà chính vẫn là thủ công với sự trợ giúp của máy tính, còn qua VneID chỉ là hình thức thứ hai, khiến tôi phải đặt câu hỏi “liệu có kế hoạch ban đầu,” hay chính sách như vậy không?
Hôm nay 15-9-2025 là ngày hết hạn phát quà tặng, chúng ta chờ xem kết quả thế nào, theo quan sát của tôi hình thức a) nêu trên vẫn là chính. Dự liệu trường hợp năm nay chủ yếu vẫn phải cấp phát thủ công, tác giả đề xuất “Liệu chúng ta có nên biến việc tặng quà này thành một thông lệ hàng năm, nhằm dùng nó như một phép đo về năng lực kiện toàn khả năng kỹ thuật và pháp lý của Việt Nam trong quá trình xây dựng hạ tầng xã hội cho kỷ nguyên mới?”
Việc các ngân hàng thương mại tích hợp với (nói chính xác hơn có quyền truy cập đến) cơ sở dữ liệu dân cư (qua VneID) là một việc tốt để giúp các ngân hàng xác thực khách hàng của mình, chứ không phải để các ngân hàng hay bất kỳ tổ chức nào khác cung cấp “thông tin cá nhân (tài khoản ngân hàng, bảo hiểm xã hội, đăng ký tài sản, theo dõi y tế…)” cho bất kể bên thứ ba nào, dù là cơ quan nhà nước như Bộ Công an (trừ những trường hợp đặc biệt cụ thể theo quy định của luật [lẽ ra theo lệnh của tòa án thì hay hơn]), vì điều đó sẽ vi phạm nghiêm trọng điều 13 của Luật các tổ chức tín dụng và Luật Bảo vệ Dữ liệu cá nhân số 91/2025/QH15 có hiệu lực từ 1-1-2026 cũng như vi phạm các quyền con người mà Hiến pháp long trọng cam kết (trong đó có quyền giữ bí mật thông tin cá nhân).
Tác giả cũng có nêu những lo ngại của mình về chính sách này trong mục Thanh gươm hai lưỡi “cơ chế kiểm soát hành vi của chính Nhà nước – tức khả năng giới hạn quyền lực giám sát từ phía cơ quan công quyền – dường như còn nhiều điểm bị bỏ ngỏ,” hoặc “Câu hỏi đặt ra là: Ai sẽ giám sát người giám sát? Người dân có thể đặt vấn đề về mức độ bảo mật của hệ thống, cũng như việc dữ liệu tài khoản ngân hàng cùng các thông số khác sẽ được sử dụng ra sao trong tương lai.” Và “một chính sách như vậy chỉ bền vững khi đi kèm cơ chế giám sát độc lập, minh bạch, và có khả năng xử lý vi phạm ngay cả từ phía Nhà nước.” Đó là các ý kiến rất xác đáng, nhưng tôi nghĩ cần nhấn mạnh hơn nữa để cảnh báo các nhà lãnh đạo nhằm ngăn chặn bất kể mưu toan nào của bất kỳ ai, bất kỳ tổ chức nào có thể gây ra tai họa cho dân tộc bằng cách xây dựng panopticon số nhằm giám sát nhân dân!
Sự cố CIC bị hack vừa qua [4] phải là một lời cảnh báo về an ninh số nói riêng và nỗ lực xây dựng panopticon số nói chung.
Tôi đã cố gắng làm rõ: giá trị cao quý nhất là tự do, và phát triển là tự do; tăng trưởng kinh tế chưa phải là phát triển. Quyền lực hạ tầng của Nhà nước, khả năng quản trị quần thể phải phục vụ cho sự phát triển của đất nước, cho tự do của người dân! Nếu không đảm bảo được điều đó hay có khả năng lạm dụng thì phải thảo luận, cân nhắc kỹ lưỡng và việc hoạch định chính sách càng “không vội được đâu.”
Nét độc đáo của Luận về biếu tặng là Mauss làm rõ: trong lịch sử của sự biếu tặng không có sự tự nguyện nào cả (việc biếu tặng, nhận biếu tặng và đáp tặng đều là bắt buộc); ý nghĩa nước đôi của gift (một nghĩa là biếu tặng, nghĩa kia là độc dược) [1b, tr. 81], cũng đáng lưu ý ông cho rằng “theo quan niệm của người An Nam, nhận quà tặng là nguy hiểm” [1b, tr. 82]; xã hội chỉ phát triển khi các xã hội, các thành phần của nó, kể cả các cá nhân trong đó “đã biết ổn định các quan hệ, đã biết biếu tặng, nhận quà và cuối cùng đáp tặng. Để bắt đầu, trước hết phải biết bỏ giáo xuống” [1b, tr. 105]. Phải nhắc lại MAUSS có nghĩa là Phong trào Chống thuyết Vị lợi của các Khoa học Xã hội, cũng hàm ý là chống panopticon của ông tổ của thuyết vị lợi hiện đại.
Xây dựng xong panopticon số, thì “sắp” sẽ trở thành “đã” trong câu thơ của thi sĩ Hoàng Nhuận Cầm từ hơn 30 năm trước “tất cả chúng ta đều bị theo dõi/tất cả chúng ta đã bị bắt rồi,” tất cả chúng ta (kể cả các nhà hoạch định chính sách không trừ một mống nào)! Hãy cảnh giác. Đó dứt khoát không thể là tương lai của Việt Nam, dứt khoát không phải là kỷ nguyên vươn mình của dân tộc.
Ghi chú
[1] Marcel Mauss, a) Luận về biếu tặng, NXB Tri Thức, 2011; b) The Gift, Routlege, 2002
[2] Nguyễn Đức Thành, Một sáng kiến chính sách thú vị, Kinh tế Sài Gòn, ngày 4-9-2025, https://thesaigontimes.vn/mot-sang-kien-chinh-sach-thu-vi/
[3] Thực ra là khá dễ để chính phủ có thể chuyển khoản vô cùng nhanh chóng và an toàn cho những người có số định danh cá nhân (đến nay chắc khoảng 90 triệu người và chẳng có khó khăn gì để cấp số định danh cá nhân cho trẻ sơ sinh) theo thủ tục gợi ý sau mà các chuyên gia tin học, ngân hàng và quan chức chính phủ có thể cụ thể hóa trong thời gian ngắn:
a) Chính phủ (ví dụ Kho bạc nhà nước) tự động mở cho mỗi người có số định danh một tài khoản hưởng an sinh xã hội bằng chính số định danh đó (tức là số căn cước hay số căn cước công dân có gắn chip, thực ra chẳng cần phải mở gì cả mà đơn thuần là duy trì một bảng có hai cột một cột chứa số định danh, cột kia chứa tên Ngân hàng thương mại, tất nhiên có thể thêm các cột phụ trợ khác như tên,..);
b) Chính phủ thông báo cho mỗi người (qua SMS chẳng hạn) và hỏi họ thích mở tài khoản đó ở ngân hàng nào?
c) Người dân tự chọn ngân hàng và gửi lại cho Chính phủ, Chính phủ ghi tên ngân hàng đó vào cột tương ứng, rồi báo cho ngân hàng được chọn để hệ thống của họ tự động mở thêm tài khoản hưởng an sinh xã hội cho người đó (nếu có vướng về quy định gì thì Chính phủ hay Ngân hàng nhà nước có thể có một quyết định riêng cho các ngân hàng về việc này). Thực ra b) và c) là để đảm bảo quyền tự do lựa chọn của người dân, dở hơn một chút là chính phủ có thể chỉ định vài ngân hàng nào đó làm việc này chỉ để mở tài khoản hưởng an sinh xã hội; nó không hay vì sẽ không tạo thế cạnh tranh bình đẳng cho các ngân hàng; ngân hàng nào chả muốn làm việc đó! Cho nên tôi nghĩ phải tách hai bước này ra như b) và c) kể trên để vừa đảm bảo quyền tự do lựa chọn của người dân và tạo cơ hội cạnh tranh bình đẳng cho các ngân hàng.
d) Bất cứ khi nào Chính phủ muốn gửi tặng cho toàn dân (cho một nhóm người bị thiệt thòi, người bị tai nạn thiên nhiên gây hại, … hay thậm chí một người cụ thể nào đó) thì lệnh cho Kho bạc nhà nước (hay cơ quan quản lý tiền nào đó của chính phủ) tự động chuyển thẳng vào tài khoản hưởng an sinh xã hội đó của họ.
e) Người có số định danh, chỉ cần đến ngân hàng của mình, đưa căn cước ra là có thể rút tiền, chuyển khoản từ tài khoản hưởng an sinh xã hội của mình sang tài khoản khác (của mình hay của người khác).
Lưu ý: Vì người dân có thể có nhiều tài khoản tại một hay vài ngân hàng cho nên phải phân biệt rất rõ giữa một tài khoản hưởng an sinh xã hội duy nhất và các tài khoản khác của họ. Và quan trọng nhất phải cấm tất cả các cơ quan, tổ chức (kể cả Bộ Công an) muốn tích hợp các tài khoản khác của người dân, như thế sẽ giữ được mối quan hệ tốt giữa người dân và chính phủ, tạo sự đoàn kết, nâng cao tính chính danh của chính phủ, nâng cao chất lượng của chuyển đổi số. Còn ngược lại, việc cho phép họ tích hợp thông tin cá nhân thì có thể vi phạm luật, hiến pháp, ngay cả thậm chí dù có dùng quà tặng xui khiến người ta “ưng thuận” để tích hợp các tài khoản khác, hay hồ sơ y tế … của họ thì đó là cách làm “nham hiểm” và thực sự tạo ra digital panopticon, khiến người dân luôn nơm nớp sợ “tất cả chúng ta đều bị theo dõi/tất cả chúng ta đã bị bắt rồi,” một việc dứt khoát phải nghiêm cấm nếu muốn có kỷ nguyên vươn mình của dân tộc.