Yves Sintomer
Nguy?n Quang A d?ch
![image_thumb[3]_thumb[1]_thumb[1]](http://vanviet.info/wp-content/uploads/2023/09/image_thumb3_thumb1_thumb1.png "image_thumb[3]_thumb[1]_thumb[1]")
CH?NG L?I S? MAY R?I M QUNG
Chng ta c v? quay l?i ?i?m xu?t pht c?a chng ta. S? rt th?m ? khng b? qun, v th?c ra v?n ???c th?c hnh trong m?t s? n?n C?ng ha ??u Hi?n ??i nh? Venice v Th?y S?. N ? ?ng m?t vai tr trong cc b?i th?m ?on, nh?ng c?ng trong cc l?nh v?c kh?c: rt th?m c??ng bch ?i lnh trong qun s?, cc tr ch?i x? s?, v cc quy?n estovers (tr? c?p g? m m?t ng??i thu c th? l?y t? ??t cng [the commons]) ? l cc th?c hnh r?ng ri vo th?i Cch m?ng Php. C? ? Php v Hoa K?, cc tr th?c v cc chnh tr? gia no ? (nh? Tocqueville) ? tin r?ng cc b?i th?m ?on ? c m?t ch?c n?ng chnh tr?. V?y ci g gi?i thch s? th?c r?ng s? rt th?m ? ch?ng bao gi? th?c s? ???c ?? xu?t cho s? phn b? cc v? tr chnh ph? hay l?p php trong cc h? th?ng chnh tr? hi?n ??i? Nh?ng s? ti?n tri?n ???c phn tch trong ?o?n tr??c cho th?y r?ng h?n h?p c?a s? thu n?p v s? rt th?m ban ??u ???c dng ?? ch?n cc b?i th?m ?on ? kh gi?ng v?i cc hnh th?c rt th?m chnh tr? ???c dng trong th?i k? ??u Hi?n ??i v c th? ???c xem nh? m?t s? b? phi?u th?a hi?p ?a d?ng. S? dn ch? ha cc b?i th?m ?on k? t? ? ? l m?t qu trnh di, m?t qu trnh v?n ch?a hon t?t trong m?t s? n??c. Cc l l? ?ng h? v ch?ng s? ch?n cc cng dn th??ng vo cc b?i th?m ?on, v s? m? r?ng t?p h?p m t? ? h? ???c rt, ? x?y ra song song v?i cc s? th?o lu?n chnh tr? gi?a cc ??ng tinh hoa ch? ngh?a v dn ch? trn con ???ng kh kh?n h??ng t?i quy?n b? phi?u ph? qut. ? m?t m?c ?? l?n, t? th? k? th? m??i tm tr? ?i, l?ch s? c?a n?n dn ch? ? g?n b m?t thi?t v?i l?ch s? c?a jury. V sao ? khng c th?o lu?n no trong l?nh v?c chnh tr? v? vi?c rt th?m? V sao s? rt th?m ? khng m? r?ng vai tr c?a n v??t qu ngnh t? php? Theo cc tiu chu?n no c?a tnh chnh ?ng m s? b?u c? ???c ngh? l c?n thi?t cho vi?c ch?n cc nh ra quy?t ??nh chnh tr?, cn s? rt th?m ???c coi l c th? ch?p nh?n ???c ?? ch?n nh?ng ng??i m c th? quy?t ??nh ?? b? t hay x? t? cc cng dn ??ng bo c?a h? (trong c? hai tr??ng h?p, ??u tin gi?a m?t elite b t?o, v d?n d?n gi?a t?t c? cc cng dn, t nh?t v? m?t chnh th?c)?
?? hi?u ?i?u ny, ta ph?i d?a vo khi ni?m kp ???c s? gia Reinhart Koselleck (2004) pht tri?n, v? khng gian kinh nghi?m/chn tr?i k? v?ng. Theo Koselleck, m?i c?ng ??ng ng??i c m?t khng gian t?ng tr?i v? kinh nghi?m trong ? cc th? qu kh? ???c nh? l?i hay v?n hi?n di?n, v cc chn tr?i k? v?ng (horizon of expectation) ???c ??nh h??ng t?i t??ng lai. B?t k? lo?i hnh ??ng no lin k?t m?t thi?t v?i c? hai y?u t?. Khi cc s? ki?n hay kinh nghi?m no ? lm thay ??i su s?c khng gian kinh nghi?m c?a m?t dn c? cho tr??c, cc chn tr?i k? v?ng c?a h? s? c?ng m? ra, cho php s? n?i ln c?a nh?ng t??ng t??ng m?i. Koselleck ? trau chu?t cc quan ni?m ny trong c? g?ng c?a ng ?? phn tch cch m?ng Php; chng ta c th? p d?ng l?p lu?n c?a ng cho s? bi?n m?t c?a s? rt th?m. M?t s? ngu?n ch?ng nh?n s? th?c r?ng vi?c rt th?m ngy cng ???c coi l m?t th?c hnh l?i th?i. Condorcet (17431794) ? b?o v? quan ?i?m ny khi vi?t (Condorcet 1986, p. 441):
trong vi n?n c?ng ha hi?n ??i b?ng vi?c tr?n s? ch?n v s? ph?n, ng??i ta ? tin ?? trnh nh?ng s? phi?n ph?c c?a tham nh?ng c?a cc C? tri [c?p hai] v ?? m?t ph?n b?o t?n cc l?i th? m ng??i ta k? v?ng t? s? khai sng c?a h?. Nh?ng cc ph??ng ti?n ny ???c t??ng t??ng trong nh?ng th?i khi nh?ng ng??i ?n ng ? c s? tinh t? tm l nh?ng khng ???c khai sng ph?i ???c thay th? b?i ph??ng ti?n ???c k?t h?p t?t h?n trong n??c ny.
S? rt th?m ?i khi b? ch? trch trn c? s? r?ng th?c hnh ???c c?ng c? b?i cc bi?n minh tn gio. Nh? chng ta ? th?y, trong cc vng Cng gio, s? phn chia s?c nt gi?a sors divisoria v sors divinatoria ? lun h?n ch? s? vi?n ??n bn tay c?a Cha trong vi?c rt th?m. T?i cc vng Tin lnh, ? l d? h?n ?? vi?n ??n Providence (m?nh Tr?i), m?c d vi?c ny ? khng x?y ra m?t cch c h? th?ng. H?c thuy?t m?i v? ch? quy?n nhn dn c?ng ? gip ?? lm m?t uy tn s? bi?n minh tn gio ny. Tuy v?y, l l? ? khng ???c ??a ra r rng: Ngoi ra, nhn t? ny ? ? bn l? v c?ng c th? ? ph?n ??i cc cu?c b?u c?, m th??ng ???c xem nh? ph?n nh ch c?a Cha trong Ch? ?? C? x?a. Th? cc ??c tnh n?i b?t nh?t c?a chn tr?i k? v?ng ny l nh?ng g?
Phng th nghi?m Chnh tr? Th?y s? (17981848)
Nh?m ?? tr? l?i cu h?i ny, chng ta l?i l?n n?a c th? quay v? phng th nghi?m chnh tr? Th?y s?. Nh? chng ta ? th?y, Lin bang Helvetic ? l ch? ? chu u n?i s? rt th?m ???c p d?ng th??ng xuyn nh?t trong ?m tr??c c?a cc cu?c cch m?ng M? v Php. Khi m?t ln sng cch m?ng lm rung chuy?n khu v?c v ph h?y cc c?u trc ch? ?? c? x?a, s? th?c hnh rt th?m ? khng bi?n m?t. Hon ton ng??c l?i: Th?p nin ti?p sau s? thnh l?p n?n C?ng ha Helvetic m?i (17981803) ? l m?t Th?i Hong kim c?a s? rt th?m trong chnh tr?; th?c hnh ph?n l?n ? ko di cho ??n 1831. S? pht tri?n ny, c?ng nh? cc cu?c tranh lu?n sinh ??ng ?ng h? v ch?ng s? rt th?m m ? x?y ra trong th?i ??i cch m?ng v h?u qu? c?a n, ? ???c Maxime Mellina phn tch k? l??ng. Tc gi? ny ? cung c?p s? gi?i thch thuy?t ph?c c tnh h? th?ng ??u tin cho s? bi?n m?t c?a s? rt th?m d?a vo cc ngu?n s? c?p, t? m?t gc nhn v??t xa h?n cc gi?i h?n c?a l?ch s? Th?y s? (Mellina 2021). Ti s? d?a nhi?u vo cng trnh c?a ng ?? lm sng t? m?t s? bi h?c c gi tr? cho cc m?c ?ch c?a chng ta. Vi?c gi?i thch chi ti?t ton b? giai ?o?n l?ch s? ny v??t qu ph?m vi c?a cu?n sch ny, v cc s? ki?n h?n lo?n ? d?n ??n nhi?u thay ??i nhanh c?a cc ch? ?? v cc hi?n php, v b?n ch?t c?c k? phn tn c?a cc ??nh ch? Th?y s? ??a ??n cc chuy?n k? ??c th cho m?i t?ng (canton). Tuy v?y, chng ta s? t?p trung vo cc ??c ?i?m chnh c?a s? rt th?m ? Th?y S? trong th?i gian thnh l?p n?n C?ng ha Helvetic v th?p nin ti?p sau.
Do h?u qu? c?a [cch m?ng Php] 1789, cc l t??ng m?i t? nhin ? lan ra nh? chy r?ng t? Php sang Th?y S? lng ging c?a n, ch? ???c h? tr? b?i cng vi?c c?a vi nh cch m?ng Th?y s? ? s?ng l?u vong ? Paris. Trong 1798, cu?c xm l?n Php ? thi?t l?p c?u trc chnh tr? th?ng nh?t ??u tin trong m?t n??c m tr??c kia ? g?m cc t?ng h?u nh?-c ch? quy?n, ???c th?ng nh?t m?t cch l?ng l?o trong m?t lin bang. Hi?n php m?i c?a C?ng ha Helvetic ph?n l?n ? ???c so?n b?i Peter Ochs (17521821), m?t php quan t? Basel, m ? ngh? ra n trong s? c?ng tc v?i cc nh ch?c trch Php. N ? thi?t l?p m?t c? quan l?p php l??ng vi?n t?p trung g?m m?t ??i H?i ??ng (v?i tm thnh vin m?i t?ng) v m?t Th??ng vi?n (b?n thnh vin m?i t?ng). C? quan hnh php, ???c bi?t ??n nh? Directory, g?m n?m thnh vin nh? ? Php. Hi?n php c?ng ? thi?t l?p m?t t? cch cng dn qu?c gia Th?y s?, ng??c l?i v?i ch? t? cch cng dn c?a t?ng n?i sinh c?a ng??i ta hay c?a th? ph? c?a t?ng, ? lm t?ng ?ng k? s? cng dn, v b?o ??m s? bnh ??ng cho cc t?ng khc nhau. N ? h?y b? nh?ng g v?n l cc ??c quy?n phong ki?n v nhm theo lu?t ??nh, trong khi hi?n ??i ha v duy l ha n?n hnh chnh Th?y s?. Vi?c ny ? ?nh d?u s? n?i ln c?a m?t nh n??c c?ng ha hi?n ??i ? Th?y S?.
Hi?n php Helvetic c?ng ? thi?t l?p m?t h? th?ng b?u c? m tnh ph?c t?p c?a n ? c th? so snh ???c v?i ti?n b?i Venetia c?a n. N k?t h?p cc cu?c b?u c? gin ti?p v s? rt th?m trong nhi?u b??c. ? c?n khng t h?n hai m??i ba ?i?u ?? phc h?a vai tr c?a s? rt th?m, m ???c dng ?? c?t gi?m s? cc c? tri c?p hai v cc ??i di?n v ?? quy ??nh cc vai tr t??ng ?ng c?a hai vi?n (Mellina 2021, vol.1, pp. 123, 147). Th? t?c b?u c? cho cc thnh vin c?a Directory l m?t v d? ?i?n hnh v? b? phi?u th?a hi?p th?t ?ng ch r?ng Hi?n php Th?y s? hi?n ??i ??u tin, ???c vi?t d??i s? gim h? Php, ? theo st khun m?u ny (Loi sur le Mode dlection des Directeurs, 15 Juin 1799, ???c trch trong Mellina 2021, vol. 2, pp. 33ff). T?t nhin, vi hnh th?c b? phi?u th?a hi?p ? ti?p t?c t?n t?i trong th?i C?ng ha th? Nh?t ? Php, v?i quy?n b? phi?u nam ph? qut ???c lm d?u ?i b?i cc cu?c b?u c? gin ti?p n?i cc cng dn b?u ra cc c? tri c?p hai m ??n l??t ch?n cc ??i di?n.[1] C?ng ha M? m?i c?ng ??a vo m?t hnh th?c b? phi?u th?a hi?p v?i ??i C? tri ?on (Electoral College). Th?c ra, cho ??n ngy nay t?ng th?ng Hoa K? ???c bu gin ti?p nh? ??i C? tri ?on. Tuy v?y, trong vng cc th?p k?, s? b? phi?u gin ti?p ? nh??ng ???ng cho b? phi?u tr?c ti?p trong h?u h?t cc khung c?nh b?u c?, v vai tr m s? rt th?m (chnh tr?) ?ng trong hai n??c ? ho?c c?c k? h?n ch? (Php trong th?i Directory) hay g?n nh? khng t?n t?i (Hoa K?). Ng??c l?i, b? phi?u th?a hi?p v s? rt th?m ? v?n cn nh? cc y?u t? trung tm mi ??n cc n?m 1820 ? Th?y S?.
C?ng ha Helvetic ti?p theo ? b? vi cu?c ??o chnh lm m?t ?n ??nh. H? th?ng t?p trung c?a n ? ??i l?p hon ton v?i s? t? tr? t?ng truy?n th?ng, m ? ???c t?ng l?p qu t?c b?o th? b?o v?. ?? ch?m d?t xung ??t dn s?, m?t khi ng tr? thnh quan T?ng ti ??u tin, Napoleon (17691821) ? p ??t B? lu?t Ha gi?i (1803), m ? khi ph?c m?t h? th?ng lin bang trong khi b?o ton h?u h?t cc thnh t?u cch m?ng. S? rt th?m ? c m?t vai tr quan tr?ng ?? ?ng trong cc hi?n php t?ng m?i. N ? ???c nh?c ??n trong chn ?i?u, ph?n l?n ???c dng trong s? k?t h?p v?i cc cu?c b?u c? cho cc th? t?c khc nhau m l?n n?a l ?i?n hnh v? b? phi?u th?a hi?p, nh? ch?n cc ??i di?n t? m?t danh sch ng?n hay lo?i b? m?t s? c nhn ???c ch?n m ? ???c bu tr??c kia. Sau khi Napoleon s?p ?? trong n?m 1815, s? Ph?c h?i ? ??a l?i m?t ph?n cc elite v ??nh ch? b?o th? c?, trong khi ph?n l?n b?o t?n t? duy h?u cch m?ng, Khai sng. V? hnh th?c, s? rt th?m ? v?n b?o t?n m?t s? ch?c n?ng s?m h?n c?a n, nh?ng thay v l m?t th? t?c h?t s?c ???c nghi l? ha (???c m t? chuyn su trong cc hi?n php), by gi? n c v? h?u h?t l m?t tn d? c?a nh?ng ngy ? qua. T??ng t? v?i ci ? x?y ra ? Php, cch m?ng 1831 ? m? ra m?t ch? ?? khai phng ? Th?y S?, v cch m?ng 1848 ? d?n ??n s? t?o ra m?t n?n c?ng ha b? chi ph?i b?i ??ng c?p ti?n (m?t ??ng cnh t? nh?ng khng x h?i ch? ngh?a). S? rt th?m b? bi b? trong 1814 ? Basel, Schaffhausen, v Zurich, trong 1818 ? Neuchtel, trong 18301831 ? Solothurn, Aargau, Bern, Freiburg, Geneva, Saint-Gall, Thurgau, Zug, v Vaud, v?i s? ??n c?a ch? ?? khai phng m?i. Trong 1836, Glarus m h? th?ng c?a n ? v?n d?a vo Landsgemeinde (??i H?i Cng dn) ? l thnh ph? cu?i cng b? s? ch?n b?ng b?c th?m. Trong 1848, quy?n b? phi?u nam ph? qut ???c ??a vo ? m?c qu?c gia, cng n?m nh? ? Php. S? rt th?m ? th?m ch khng ???c nh?c t?i trong cc cu?c tranh lu?n hi?n php: Th?c hnh, c v?, ? b? qun (Mellina 2021). L?n ??u tin trong hng th? k?, cc cu?c b?u c? by gi? ? hon ton tch r?i kh?i s? rt th?m: by gi? chng ? hnh thnh x??ng s?ng c?a chnh ph? ??i di?n.
Trong khung c?nh c?a cu?n sch ny, chng ta khng ch? y?u quan tm ??n cc th? t?c rt th?m ???c dng ? Th?y S? th?i cch m?ng: ??y ? ch? y?u l cc bi?n th? c?a cc m hnh c? h?n, bao g?m m?t ??a tr? thng minh (Loi sur la Sortie de la moiti des lecteurs nomms par les Assembles Primaires, 3 septembre 1799, ???c trch trong Maxime Mellina 2021, vol. 2, p. 53) th?c hi?n s? l?a ch?n. Ci ? l ??c nh?t v? phng th nghi?m chnh tr? Th?y s?, tuy v?y, l tnh chnh ?ng v tnh khng chnh ?ng c?a s? rt th?m ? ???c th?o lu?n r?ng ri, vo lc khi cc cu?c cch m?ng ???ng th?i ph?n l?n ? ph h?y cc hnh th?c c?ng ha c? v ? bi?n ??i tri?t ?? cc chn tr?i k? v?ng. Nh?ng ng??i, m ? tham gia trong cc cu?c tranh lu?n ny, th??ng l cc tr th?c xu?t chng bi?t cc kinh ?i?n c?a h? v ? trau chu?t cc l l? tinh vi. V Php ? chi?m ?ng vng ny cho ??n 1814, cc n?n c?ng ha Php ? c s? ti?p c?n ??n cc t??ng c?a cc tr th?c Th?y s?, v phn tch c?a h? cung c?p m?t c? s? kinh nghi?m cho s? hi?u v sao s? rt th?m chnh tr? cu?i cng ? bi?n m?t.
Peter Ochs: S? Ch?ng c? Cu?i cng c?a s? Rt th?m
S? ch?ng c? cu?i cng c?a s? rt th?m ? x?y ra trong th?i k? ny, ???c lnh ??o b?i Peter Ochs, chnh tr? gia xu?t s?c m ? gip vi?t Hi?n php Helvetic 1798 v cc lu?t b?u c? 1799. Peter Ochs ? c kinh nghi?m tr?c ti?p v? s? rt th?m trong th?i Ch? ?? C? Th?y s?: ng ? ?? khng may ?? ch?ng bao gi? ???c ch?n b?ng th?m. ng ? l m?t thnh vin n?i ti?ng c?a nh?ng ng??i yu n??c, m?t phi cnh t? cch m?ng thn Php v ? b?o v? cc elite nng thn v ? khai sng giai c?p t? s?n ? th?. ng ? vi?t m?t l?ch s? ?n t??ng v? Basel, v cc tc ph?m v cc hnh ??ng c?a ng ? ch?ng t? m?t s? hi?u bi?t su s?c v? ti?m n?ng c?a s? rt th?m vo cu?i th? k? th? m??i tm, tinh t? h?n cc t??ng thu?t th?a th?t v h?i l?i th?i c?a Montesquieu v Rousseau ???c th?o lu?n s?m h?n. M?t L?u v? s? dng th?m c?c k? ng?n g?n t? 1802 khi s? rt th?m b? vi ??i th? c?a Ochs t?n cng, ? ???c th?y trong th? t? c?a ng (Ochs 1937, pp. 7375, ???c trch trong Mellina 2021, vol. 2, p. 82):
S? can thi?p c?a th?m trong cc cu?c b?u c? l m?t ??nh ch? h?t s?c c?n thi?t ? Th?y S?. M?t mnh n c th? ??m b?o cc quy?n bnh ??ng, ??a nhn dn l?i v?i nhau, lm d?u s? h?n lo?n gi?a cc ??ng, v an ?i cc cng dn. ? ?y l cc l do c?a ti:
1. S? dng rt th?m trong cc t?ng c?a Glarus, Bern, v Basel l r?t nhi?u th nghi?m ?ng h? ?? xu?t ny.
2. Vi?c rt th?m l t m qung h?n m?u ??, thnh ki?n, ch? ngh?a b phi, v gia ?nh tr?.
3. S? rt th?m cho gi tr? th?t m?t c? h?i ?? th?ng ??i l?i gi tr? b? ngoi.
4. N lm gi?m s? kiu c?ng v ng?o m?n c?a nh?ng ng??i m, d?a vo ?nh h??ng c?a s? giu c c?a h? hay cc ??ng c?a h?, th?y b?n thn h? chi?m cc ch? cao nh?t r?i.
5. S? rt th?m ??a ra ?? s? khng ch?c ch?n m ng??i ta ph?i ngh? hai l?n tr??c khi ti?n hnh cc hnh vi b?t chnh.
6. N lm cho c th? ?? d? dng th?a mn vi ??ng m, v chng c th? ch? than phi?n v? s? may r?i, ch?p nh?n cc k?t qu? m khng nui d??ng m?t m?i h?n th ch?ng l?i cc c? tri, hay ai ? ???c s? rt th?m ?ng h?.
7. N ?em l?i s? ph?c tng v th?m ch s? tin c?y gi?a nhn dn, nh? t??ng r?ng chng ta dng ??n th?m khi thi?u cc ph??ng ti?n khc, v Tr?i khng b? r?i th?m cho s? may r?i khi l?i ch cng c?ng b? lm nguy.
Cc l?i ni c?a Ochs ??a ra m?t s? t?ng h?p xu?t chng v? tnh chnh ?ng c?a s? rt th?m cho cc n?n c?ng ha ??u Hi?n ??i: Tnh m qung m ??c tr?ng cho s? rt th?m ? ???c xem nh? kh duy l, nh? n ? l m?t d?ng c? v t? khuy?n khch s? ??ng thu?n gi?a elite v thc ??y s? tin c?y c?a nhn dn. Ngoi ra, Ochs ? nh?c ??n m?t t??ng ??c th h?n cho khung c?nh Tin lnh Th?y s?, c? th? l bn tay c?a Cha ? c th? v?n ho?t ??ng khi rt th?m. Thm vo cc l l? truy?n th?ng ny, ng ??a thm hai l l? hi?n ??i h?n: quan ni?m v? cc quy?n ngang nhau v m?t quan ni?m thay th? c?a ch? ?? nhn ti, cc v?n ?? m chng ta s? quay l?i mu?n h?n.
Tuy v?y, trong s? cc chnh tr? gia c ?nh h??ng Ochs ? g?n nh? ??n ??c trong vi?c b?o v? s? ti?p t?c dng rt th?m trong khung c?nh c?ng ha m?i. Lu?n ch?ng c?a ng ? thnh cng khi C?ng ha Helvetic ???c l?p ra, v ng ? c kh? n?ng thuy?t ph?c c? cc nh ch?c trch Php v m?t ?a s? c?a nh?ng ng??i c?ng ha ??ng bo c?a ng. Th?c hnh ? ko di cho ??n 1831, nh? th? cc l l? c?a Ochs h?n ? ???c xc nh?n b?i cc th?c hnh lu ??i. Tuy v?y, sau 1799 ?nh h??ng chnh tr? c?a ng ? gi?m m?nh, v khng nhn v?t l?n no ? ti?p t?c b?o v? s? rt th?m. ??ng th?i, cc ngu?n ???ng th?i ti?t l? r?ng nhi?u tr th?c ? ??a ra m?t ph phn l thuy?t v? s? rt th?m. Th?t ?ng ch l cc ch? trch ny ? ??n t? kh?p ton b? ph? chnh tr?. M?t nh yu n??c hng ??u khc, Frdric-Csar de La Harpe (17541838), t? t?ng Vaud, ? ngh? gi?ng Condorcet r?ng s? rt th?m khng cn thch h?p cho th?i ??i m?i n?a (Mellina 2021, vol.1, p. 337). Paul Usteri (17681831), t? Zurich, ng??i quan tr?ng nh?t trong s? cc nh c?ng ha n ha ??i di?n giai c?p qu t?c ? th?, ? cng b? trong 1798 m?t s? ch? trch s?c bn s? ch?n b?ng b?c th?m (Usteri, Conrad, and de la Linth 1798, pp. 5859, ???c trch trong Mellina 2021, vol. 2, pp. 16ff); ng gi? l?p tr??ng ny khi mu?n h?n ng tr? thnh m?t lnh t? khai phng. Khi cc nh khai phng ln n?m quy?n trong 1831, h? ? chia s? s? th ??ch ny ??i v?i s? rt th?m v ? c?m n. T?i Geneva, ch?ng h?n, t??ng thu?t v? cc cu?c b?u c? ???c vi?t b?i ?y ban lu?t ???c ch? t?a b?i gio s? khai phng n ha Pierre Franois Bellot (17761836), ? kh r rng v? v?n ?? (l?u tr? Bang Geneva, Rigaud 57/24, Rapport sur les projets de Lois au sujet des lections par M. le Professeur Bellot, Geneva, 183, ???c trch trong Mellina 2021, vol. 2, pp. 134ff.). Nh khai phng cnh t? h?n Henry Druey (17991855), m?t nh bo m trong cc n?m 1840 ? tr? thnh lnh t? c?a ??ng dn ch? c?p ti?n trong T?ng Vaud, ? c cng c c?m v?i s? rt th?m (Druey 1828, p. 165, ???c trch trong Mellina 2021, vol 2, pp. 134ff); t??ng t?, khi cc nh c?p ti?n h?t c?ng cc nh khai phng trong 1848, h? ? khng th?m ch ?oi hoi ?? th?o lu?n v?n ??. M?t s? nh b?o th? xu?t chng ? c?ng ch?ng l?i vi?c rt th?m: Trong 1818, ?y ban b?u c? Neuchtel ? thnh cng ?? xu?t h?y b? s? rt th?m (l?u tr? thnh ph? Neuchtel, B 201.07.002, Conseil et charges: Rapport de la commission charge de la rvision des rglements relatifs llection des Membres du Grand-Conseil (1818), ???c trch trong Mellina 2021, vol 2, pp. 112ff). Nh lu?t h?c Bern Karl Ludwig von Haller (17681854), nh tri?t h?c php l hng ??u c?a Khi ph?c, ? d?t khot ln n th? t?c ny. Theo cch ring c?a mnh, ng ? ?ng gi l?i m?t l l? c? ? c r?i trong cng trnh c?a Machiavelli: Trong khi th?a nh?n r?ng s? rt th?m c th? th??ng cho s? trung th?c, ng cho r?ng n c?ng lm xi mn s? thc ??y cho s? t?-c?i thi?n v ?ng h? s? l??i bi?ng. S? ??a rt th?m vo, von Haller (1834, ???c trch trong Mellina 2021, vol 2, pp. 122ff) gi?i thch, ph? nh?n chi ph c?a s? c? g?ng v b?t c? n? l?c thi ?ua no; n thay th? m?t ci t x?u h?n b?ng m?t ci x?u l?n h?n, thay th? ci hi?m khi x?y ra cho ci tr? thnh m?t quy t?c chung.
Ch? ?? Qu t?c B?u c? vs. s? Rt th?m Dn ch??
M?t s? trong cc ch? trch ny l th?c d?ng v? b?n ch?t v l?p l?i cc tranh lu?n ? di?n ra trong ?? ch? Trung hoa m?t th? k? tr??c: S? rt th?m ???c cho l khng hi?u qu? ?? ng?n ch?n nh?ng s? ci c? v cc m?u ??. M?t khc, m?t s? ng??i cho r?ng c cc d?ng c? ?a d?ng m c th? nng cao tnh v t? c?a d?ng c?, nh? th? ng?n c?n s? hnh thnh b l? v tham nh?ng: B? phi?u kn, m ???c th?c hnh t? lu ? Venice v trong Gio h?i Cng gio Roma (nh?ng ch? tr? thnh quy t?c cho cc cu?c b?u c? chnh tr? ? chu u r?t mu?n trong th? k? th? m??i chn) (Garrigou 1992); tn ng??ng cng dn ???c cho l l?i ti?p thm sinh l?c cho cc ??c h?nh c?ng ha c?; s? th?o lu?n cn nh?c cng c?ng ???c xem nh? ??y t?t c? cc bn t?i l?i ch chung. Tuy v?y, m?t mnh cc l l? theo l?i kinh nghi?m ny l khng ?? ?? bi?n minh s? ?o?n tuy?t v?i truy?n th?ng bn r? su c?a vi?c rt th?m: Cc l do th?c ch?t h?n ph?i ???c ??a ra.
Nh? phng th nghi?m Th?y s? cho th?y, l l? quan ni?m ??u tin ch?ng l?i s? rt th?m ? l m?t l l? tr?ng d?ng nhn ti (meritocratic). ?i?u ny nh?c nh? chng ta v? cc ch? trch c?a chnh khch Trung hoa v? ??i Vu Th?n Hnh (Yu Shenxing) vo cu?i th? k? th? m??i su, theo ? vi?c rt th?m ?? l?p ??y cc ch?c v? cng ? ng??c v?i vi?c ch?n ?ng ng??i cho ?ng v? tr ph h?p v?i ti n?ng v gi tr?. Lo?i ch? ?? nhn ti no ? b? lm nguy ? chu u vo lc chuy?n ti?p th? k? th? m??i chn, v trong ch?ng m?c no n ? ??i ch?i v?i s? rt th?m?
T?i Php, ph? n?, cc ??y t?, v nh?ng ng??i ngho ? b? lo?i tr? kh?i gi?i cng dn ch? ??ng, v?i k?t qu? l t? l? ph?n tr?m c?a cc c nhn trong dn c? tr??ng thnh ???c l?i t? quy?n b? phi?u ? h?u nh? khng cao h?n ? Athens v?i t?t c? cc n l? c?a n, ngay c? khng tnh ??n cc thu?c ??a Php. H?n n?a, ngay c? cc c nhn t? cc giai c?p lao ??ng v trung l?u m ? ??t t? cch cng dn ch? ??ng ? khng th? ???c bu vo Qu?c h?i, v h? ? khng ?ng cc thu? ?? cao m?t ?i?u kho?n m c?n vi th?p nin ?? h?y b?. Tuyn ngn v? cc Quy?n ?n ng v Cng dn ? tn thnh quan ?i?m tinh hoa ch? ngh?a ny khi n quy ??nh trong ?i?u Su r?ng t?t c? cc cng dn, l bnh ??ng tr??c php lu?t, c?ng c th? nh?n t?t c? cc ch?c t??c cao, cc v? tr, v vi?c lm cng c?ng, theo n?ng l?c c?a h? v v?i khng s? phn bi?t no khc h?n n?ng l?c c?a cc ??c h?nh v ti n?ng c?a h? (ti nh?n m?nh). Ch? ?? nhn ti c?ng ha c?a ??c h?nh v ti n?ng ? ng??c v?i cc ??c quy?n qu t?c c?. N ca ng?i s? khn ngoan, gio d?c, ch? ngh?a yu n??c, v s? t?n tm cho l?i ch chung, nh?ng n ???c ghp v?i m?t quan ni?m ti phi?t: Lc ?, t? n?ng l?c (capacit) nh?c ??n khng ch? s? gio d?c, m ??n c? kh? n?ng ?ng thu?. Tnh hnh ? khng khc ?ng k? ? Hoa K?.
Nh? chng ti ? nh?c ??n, s? gi?i thch ch? y?u c?a Manin cho s? bi?n m?t c?a s? rt th?m d?a vo b?n ch?t c?a h? th?ng chnh ph? m cc nh lnh ??o c?a cch m?ng Php v M? ? tm cch th?c hi?n. M?c ?ch c?a h? trong vi?c l?t ?? cc ch? ?? hi?n hnh ? khng ph?i ?? mang l?i chnh ph?-t? qu?n nhn dn, t?c l, n?n dn ch? ?ch th?c, m ?ng h?n ?? l?p chnh ph? ??i di?n trong ? s? cai tr? c?a nh?ng ng??i gi?i nh?t s? ???c b?o ??m nh? cc cu?c b?u c? h?n l ??a v? cao qu. Nh? Sieys (1985, p. 236) nh?n ra, s? khc bi?t l to l?n. M?c tiu nh? th? l m?t ch? ?? qu t?c b?u c?, m?t khi ni?m do Rousseau ??t ra, m?c d t? ch? ?? qu t?c ? c th? h?u nh? khng ???c dng sau 1789: ??y ? l m?t hnh th?c m?i c?a ch? ?? qu t?c m ng??c v?i ti?n b?i cha truy?n con n?i c?a n. S? khc bi?t v?i ch? ?? nhn ti Trung hoa ? c?ng quan tr?ng, v ? Trung Qu?c, s? l?a ch?n nh?ng ng??i khn ngoan v ??c h?nh nh?t ch? y?u di?n ra b?ng cc ph??ng ti?n thi c?.
Trong v sau cc cu?c cch m?ng, ??nh ngh?a c?a ci t?o thnh gi tr? (merit) ? thay ??i theo cc xu h??ng chnh tr?. Cc nh b?o th? ? lin k?t n v?i cc ??c ?i?m lu?t ??nh, nh? m?t dng di qu t?c. Elite ?ang ln nh?n m?nh t?m quan tr?ng c?a ti?n: Nh?ng ng??i ?ng ?? thu? ? ch?ng t? r?ng h? c th? qu?n l khn ngoan ngn sch c nhn c?a h? v nh? th? ???c trang b? ?? qu?n l ti?n cng c?ng (trong m?t s? vng Tin lnh, nh? Weber cho th?y, h? c?ng ???c xem nh? ???c Cha l?a ch?n). Nh?ng ng??i c?ng ha cch m?ng ? xem ??c h?nh cng dn v ch? ngh?a yu n??c nh? cc y?u t? c?t li c?a gi tr? ???c phn b? kh khng ??u gi?a ng??i dn. T? m?t quan ?i?m Khai sng, gi tr? lin k?t m?t thi?t v?i gio d?c, v l?p lu?n ny ???c nh?ng ng??i bi?n h? cnh t? chia s? cho vi?c m? r?ng gio d?c cho qu?n chng. Khi cc nh n??c u chu nh?p kh?u cc cu?c thi cho cng ch?c t? Trung Qu?c, gi tr? ngy cng ???c xc ??nh v? m?t tr thng minh v s? h?c. Mu?n h?n trong cc th? k? th? m??i chn v hai m??i, nhi?u nh t? t??ng x h?i ch? ngh?a, c?ng s?n, v v chnh ph? ? nh?n m?nh vai tr c?a ??i tin phong nh? cc di?n vin duy l bi?t t?t h?n nhn dn ci g l t?t cho h?. Ngoi ra, g?n nh? t?t c? cc di?n vin ??u chia s? cc thnh ki?n d?a vo cc ??c ?i?m t? nhin nh? gi?i v ch?ng t?c. V? t?ng th?, s? nh?n m?nh ??n gi tr? c nhn c?a nh?ng ng??i nn gi? ch?c v? ? h?u nh? khng t??ng thch v?i s? th?c hnh rt th?m gi?a t?t c? cc cng dn. M?t ch? trch r rng s? b?c th?m nhn danh ch? ngh?a nhn ti ? c th? th?y trong 1818, ???c ?y ban Neuchtel b?o th? ch?p bt m ? khuyn h?y b? rt th?m trong t?ng ny, vi?t r?ng cc nh ch?c trch khng ph?i ???c ch?n m?t cch m qung v ?? nh?ng ng??i d?t nt h?n c th? ???c ?u tin h?n nh?ng ng??i c kh? n?ng h?n (l?u tr? thnh ph? Neuchtel, B 201.07.002, Conseil et charges, ???c trch trong Mellina 2021, vol 2, p. 114). T??ng t?, trong n?m 1828 nh khai phng cnh t? v nh c?p ti?n t??ng lai Henri Druey (1828, ???c trch trong Mellina 2021, vol 2) ? t?ng Vaud ? vi?t:
nguyn t?c ??nh m?nh v th?m, m l c? quan c?a n, d?n ??n k?t qu? phi l c?ng nh? khng th? trnh kh?i ny: ?? hnh thnh m?t chnh ph? ???c rt tr?c ti?p b?ng th?m t? t?t c? cc c? dn c?a ??t n??c, m khng c s? phn bi?t v? tu?i, gi?i, hay v? n?ng l?c! Ti khng ni v?i nh?ng ng??i ?ng h? rt th?m trong T?ng c?a chng ta: cc b?n mu?n ??a vo m?t chnh quy?n qu?n chng, m ti b?o h?: nguyn t?c rt th?m m t? ? cc b?n ?ang b?t ??u ??y mnh vo v?c th?m ny.
Cc quan ni?m Ty ph??ng hi?n ??i v? ch? ?? nhn ti nh? th? ? lm cho m?t hnh th?c dn ch?, ???c Athens truy?n c?m h?ng v? s? rt th?m h?u nh? l khng th?. Tr??ng h?p duy nh?t ???c t??ng thu?t v? vi?c rt th?m gi?a t?t c? cc cng dn ? l ci g?i l Kbellos (khng c thng) ? Glarus. T?i t?ng ny, H?i ngh? Cng dn (Landsgemeinde) ? ti?p t?c t?o thnh tm c?a h? th?ng chnh tr?. ???c cc l t??ng bnh qun c?a Cch m?ng Php truy?n c?m h?ng, s? rt th?m ? hon ton thay th? cc cu?c b?u c? trong 1791 ? Glarus. Tuy v?y, h? th?ng m?i ? khng h? dn ch?: Khi nh?ng ?n ng th??ng ???c ch?n b?ng th?m cho ch?c v?, h? ngay l?p t?c bn ??c quy?n ny cho cc c nhn giu h?n nh?ng ng??i duy nh?t c ?? kh? n?ng chi kho?n ??u t? ny, v cc ch?c v? ? v?n d? mua v v tr??c khi nh?m ch?c, cc c nhn ???c ch?n ph?i tr? m?t kho?n ti?n l?n cho nh n??c. H? th?ng Kbellos v th? ? l m?t lo?i x? s? dn ch?: N cng nh?n m?t cch t??ng tr?ng cc quy?n ngang nhau v ? phn ph?i cc kho?n ti?n quan tr?ng nh? trong m?t tr ch?i may r?i, nh?ng trong th?c ti?n n ? khng lm thay ??i c?u trc tinh hoa ch? ngh?a c?a nhm chnh tr? cai tr?. Th?c hnh ? b? b? d?t khot trong 1836 (Rambert 1889, pp. 276277; Dupuis 2021, ch??ng 4).
Tuy v?y, m?c d s? ??i l?p gi?a ch? ?? nhn ti v s? rt th?m c v? kh tr?c gic ??i v?i h?u h?t b?n ??c th? k? th? hai m??i m?t, n ph?i ???c phn bi?t tinh t? trong khung c?nh l?ch s? c?a n. T?i Th?y S?, tuyn ngn chnh ph? c?ng ha cho cc cu?c b?u c? 1799 ? r rng v? ch? ?? ch? ?? nhn ti. N thc nh?ng ng??i ?ng h? n ??n cc h?i ??ng m?c ??u tin, m m? cho t?t c? cc cng dn ch? ??ng v nhi?m v? c?a chng ?? b? nhi?m nh?ng c? tri c?p hai m sau ? s? ch?n cc ??i di?n (Proclamation du 13 septembre 1799. A lpoque des Assembles primaires et lectorales, in Bulletin officiel du Directoire helvtique & des autorits du Canton du Lman, vol. 1, pp. 193195, ???c trch trong Mellina 2021,vol. 2, p. 57):
Hy tm nh?ng ng??i trung th?c v am hi?u nh?t trong cc b?n; nh?ng ng??i ny m, ??ng xa m?i tinh th?n ??ng phi, mang trong tim h? ch? s? yu T? qu?c; m, m?nh m? ch?ng l?i s? cm d?, bi?t lm sao ?? t? ch?i phi?u c?a h? cho nh?ng ng??i tham v?ng v ch k? tm ki?m phi?u; m, cu?i cng, c ch r rng ?? th?c hi?n s? m?nh c?a h? v?i nhn ph?m, v th? thm cc ph?m ch?t c?t y?u m s? m?nh ny ?i h?i; ch? nh?ng ng??i x?ng ?ng ??i di?n cc b?n trong cng vi?c quan tr?ng c?a cc cu?c b?u c?.
Tuyn ngn ni thm, l?n ny ni v?i cc c? tri c?p hai:
Nhn dn, m s? tin c?y c?a h? bao quanh b?n, ?? m?t c?a h? nh?m vo b?n. H? k? v?ng cc nh L?p php khn ngoan t? tay b?n; cc Cng ch?c trung thnh; cc Th?m phn ?ng ??n v khng th? b? mua chu?c, xa l? v?i b?t k? s? xem xt c nhn no, trn h?t s? s? hi v t?t c? c?nh t??ng m b?n khng dm th nh?n; mong mu?n duy nh?t c?a b?n, s? quan tm duy nh?t c?a b?n ph?i l ?? tm v ch?n nh?ng ng??i x?ng ?ng nh?t, nh?ng ng??i gi?i nh?t trong cc cng dn ??ng bo c?a b?n nh?ng ng??i h??ng d?n khn ngoan v ???c khai sng.
Nh?ng nh? chng ta bi?t r?i, m?t khi ???c ch?n, n?a s? c? tri c?p hai b? lo?i b?ng rt th?m, m c?ng ???c k?t h?p v?i b?u c? ?? xc ??nh n?m thnh vin c?a Directory. M?t ch? ?? qu t?c b?u c? nh? th? ? t??ng thch v?i s? rt th?m khi ci sau ???c dng nh? m?t th? t?c b? sung. Tinh th?n c?a C?ng ha Helvetic ???c tm t?t kho b?i Frdric Monneron, m?t m?c s? t? T?ng Vaud v ng??i b?o v? r rng nh?t c?a s? rt th?m ngoi Ochs. Trong 1800, Monneron (1800, ???c trch trong Mellina 2021, vol 2, pp. 59ff) ? bi?n h? cho m?t chnh ph? lai k?t h?p b?u c? v s? rt th?m, n?i vi?c tr??c s? cho php m?t ch? ?? nhn ti h?ng th?nh, v ci sau s? ng?n ch?n s? hnh thnh cc b ??ng:
Cha truy?n con n?i, th?m & b?u c? l ba ph??ng ti?n ng??i ta bi?t m theo ? m?t chnh ph? c th? l?p ??y cc v? tr cn tr?ng c?a n. Cha truy?n con n?i, khng t??ng thch v?i quy?n t? do c?a m?t dn t?c, khng th? l thch h?p trong b?t k? n?n C?ng ha no B?u c? l theo tinh th?n c?a n?n dn ch?, th?m khng ch?ng l?i n. Ci sau ph v? m m?u, ci tr??c yu c?u gi tr? (merit) ???c k?t h?p khn ngoan v?i nhau, chng cung c?p cho m?t dn t?c khn ngoan t?t c? cc l?i th? m c th? k? v?ng t? m?t hi?n php v?ng ch?c & c l?i. Ng??i ?n ng bnh th??ng m ch? bi?t cc t? s?c bn v? ch? ?? qu t?c & n?n dn ch? khng t??ng t??ng r?ng h?u nh? khng c b?t c? chnh ph? no c th? ???c ??t v?i s? chnh xc ch? d??i m?t trong nh?ng ng?n c? ny Hai t? ny [l] hai thi c?c duy nh?t c?a nhi?u s? k?t h?p chnh tr? khng nghi ng? g r?ng qu? th?c c, gi?a cc hnh th?c c? x?a c?a chng ta v cc hnh th?c hi?n ??i c?a chng ta, nhi?u s? k?t h?p kh? d?, v cng thu?n l?i cho cc quy?n t? nhin c?a con ng??i h?n ci tr??c, v cho s? bnh yn c?a n?n C?ng ha h?n ci sau. Ti khng nghi ng? g s? ???c h?i cc s? k?t h?p ny l g. Ti s? tr? l?i: t?t c? nh?ng ng??i m ni chung khi?n ch c?a nhn dn ?ng gp cho s? t?o thnh cc php quan c?a h?, m khng ph?i h? ra cho cc m?u ??.
Kh l th, m?c s? Frdric Monneron ? chnh xc trong phn tch c?a ng v? s? rt th?m v cc cu?c b?u c? h?n nhi?u nh tri?t h?c nh? Montesquieu v Rousseau. L l? c?a ng cho th?y r rng r?ng cc php phn ?i s? b?u c?/s? rt th?m v ch? ?? qu t?c/n?n dn ch? ? khng ch?ng g?i. T?i Th?y S?, cho ??n cu?i cc n?m 1820, m?t s? t?ng b?o th? nh? Geneva qu? th?c ? kh thn thi?n v?i s? rt th?m (Herrmann 2006, pp. 460465, 470473). Quan tr?ng h?n, khng s? b?o v? dn ch? no c?a s? rt th?m trong chnh tr? ? ???c ??a ra, ho?c trong th?i k? cch m?ng hay trong cc th?p nin ti?p sau. Peter Ochs, m lnh ??o nh?ng ng??i c?ng ha cnh t? ? Th?y S?, ? ni v? cc quy?n bnh ??ng v gi tr? th?t m s? rt th?m c th? th?a nh?n, nh?ng l?p lu?n c?a ng ? khng ??c th cho vi?c rt th?m v ? c th? p d?ng ngang th? cho quy?n b? phi?u nam ph? qut. Th?c ra, Ochs ? ch? l?p l?i m?t t??ng ph? bi?n lc ?, m ? ln ??nh ?i?m trong s? m? r?ng quan tr?ng c?a cc quy?n chnh tr?: S? m? r?ng gi?i c?a nh?ng ng??i ???c xem l x?ng ?ng ?? ???c ch?n cho cc ch?c v? ? c ngh?a l vi?c n?i l?ng s? ki?m sot b? cc elite x h?i truy?n th?ng s? d?ng. V khi cc nh dn ch? Th?y s? giai c?p th?p h?n ngy cng tr? nn tch c?c trong n?a ??u c?a th? k? th? m??i chn, h? ? khng ??c bi?t quan tm ??n cc th? t?c chnh tr?: H? ? ch?ng bao gi? nh?c ??n s? rt th?m v thay vo ? t?p trung hnh ??ng c?a h? vo cc v?n ?? kinh t? v x h?i. T?i Php, trong cu?i cc n?m 1790, m m?u c?a nh?ng ng??i Bnh ??ng (Conspiracy of the Equals), m nhn v?t n?i b?t nh?t c?a n l Gracchus Babeuf (17601797), mu?n h?n ???c Marx xem nh? phong tro c?ng s?n ??u tin. N ? chi?n ??u r rng cho n?n dn ch? nh?ng ? khng nh?c ??n s? rt th?m. N ? ch? ?ng h? m?t s? quay l?i c?a hi?n php Jacobine 1793, m ? k?t h?p cc cu?c b?u c? v?i s? ki?m sot nghim ng?t c?a nhn dn ??i v?i cc ??i di?n (Buonarroti 1869). Trong h?u h?t cc n??c u chu, trong th? k? th? m??i chn, cc nh dn ch? ? ??u tranh ?? m? r?ng cc quy?n chnh tr? v ?? h?n ch? quy?n l?c c?a cc ??i di?n, nh?ng h? ? ch?ng bao gi? bnh v?c s? rt th?m.
Chnh tr? trong cc Nh n??c-qu?c gia L?n
M?t l l? quan ni?m th? hai ch?ng l?i s? ch?n b?ng b?c th?m ? xu?t pht t? kch th??c t?ng ln c?a nh n??c-qu?c gia. T? th?i C? ??n th?i k? ??u Hi?n ??i, s? thu?n ha ??u tin c?a s? may r?i ? c ngh?a r?ng nh? s? k?t h?p c?a s? rt th?m v s? lun phin nhanh, t?t c? cc thnh vin c?a nhm m gi?a ? th?m ???c rt ? c m?t c? h?i h?p l ?? gi? ch?c v? m?t ngy no ?. ? c nh?ng s? khc bi?t to l?n gi?a cc phin b?n qu t?c, bnh dn, v dn ch? c?a l t??ng c?ng ha ??u tin, nh?ng trong m?c ?? l?n, chng ??u d?a vo cng cc khi ni?m v? chnh ph?-t? qu?n v n?n c?ng ha phn ph?i. V?n ?? tr? nn h?i khc khi ln sng cch m?ng th? k? th? m??i tm ? thi?t l?p cc n?n c?ng ha hi?n ??i. Nh?ng ng??i c?ng ha m?i ? th?a nh?n s? bnh ??ng bi?u t??ng v lu?t ??nh c?a cc cng dn ch? ??ng (t nh?t theo m?c ?? c?a cc n?ng l?c c?a h?). Nh?ng v? m?t nhn kh?u h?c c?ng nh? ??a l, quy m c?a c?ng ??ng chnh tr? ? tr? nn l?n khng th? so snh n?i h?n quy m n ? c trong th?i C?, th?i Trung C?, hay th?i k? ??u Hi?n ??i. N?n dn ch? Athen ? c 30.000 ??n 50.000 cng dn, cho m?t dn s? 250.000 ??n 300.000 dn c?. Php trong 1789 ? c 4,3 tri?u cng dn ch? ??ng v h?n 27 tri?u dn c?, cn dn s? c?a n??c Anh ? l 8,5 tri?u, b?t ch?p m?t tiu chu?n ti s?n cao, v?n ? t?o ra 338.000 c? tri ???c cng nh?n m??i l?n ?ng h?n ? Athens (Gueniffey 1993, p. 97). Trong 1783, Hoa K? ? c m?t dn s? kho?ng 3,5 tri?u, k? c? 500.000 n l? v kho?ng 750.000 ?n ng t? do trn tu?i tr??ng thnh. Tiu chu?n b?u c? ? thay ??i t? bang ny sang bang khc, nh?ng ? m?i n?i h?n m?t m?a s? ?n ng t? do ? c kh? n?ng b? phi?u cho cc h?i ??ng, con s? ny ?i khi t?ng ln h?n 80 ph?n tr?m (nh? ? New Hampshire hay South Carolina), nn t?ng s? ?n ng ?? t? cch b? phi?u c l? ? l?n v?n quanh 500.000. H?n n?a, Php, Anh, v Hoa K? ? l?n khng th? so snh n?i v? kch th??c h?n cc n?n c?ng ha tr??c. Ngay c? h?u h?t cc bang M? ring l? ? l?n h?n r?t nhi?u so v?i Attica c? ?i?n (kho?ng 2,500 km2), n?n C?ng ha Florence (kho?ng 3.500 km2 m khng c cc ti s?n ? th? nn cc dn c? c?a n ? khng th? tr? thnh cc cng dn Florentine, v t h?n nhi?u n?u chng ta tr? ?i contado (nng thn), m nng dn c?a n b? lo?i kh?i c? quan cng dn), cc cng x u chu, v cc t?ng Th?y s? th?i ??u Hi?n ??i.
N?u s? rt th?m gi?a t?t c? cc cng dn ch? ??ng ???c dng cho cc ch?c v? h?i ??ng v chnh ph? trung ??ng trong cu?i th? k? th? m??i tm, th?m ch v?i m?t h? th?ng lun phin nhanh, ch? vi ngn cng dn c th? ? k? v?ng ?? ph?c v? trong ??i h?. T?i Php, ch?ng h?n, n?u gi? nh? m?i cng dn ch? ??ng ? c m?t kh? n?ng ngang nhau ?? tham gia, ?i?u ny gi?i nh?t s? v?n ch? l c? h?i 1 ph?n tr?m, t h?n c? h?i h?p l ?? ph?c v? t? qu?c c?a Montesquieu m?t cch ?ng k?. Ph?n c?a tnh chnh ?ng c?ng ha c? x?a c?a s? ch?n b?ng b?c th?m v th? ? khng th? tm th?y ch? ??ng c?a n trong ??i s?ng chnh tr? hi?n ??i. Cc nh tri?t h?c v cc chnh tr? gia ???ng th?i ? l?p l?i nhi?u ??n pht chn v ??ng thanh r?ng cc n?n c?ng ha c? x?a v hi?n ??i ? khc nhau v? ch?t b?i v quy m c?a chng. ? kh h?n ?? hi?u s? ch?n b?ng b?c th?m gi?a t?t c? cc cng dn trong cc nh n??c-qu?c gia l?n nh? v?y. Th?c ra, cc ?? xu?t theo h??ng ny ? t v hi?m. Trong thng Chn n?m 1792, Thodore Lesueur, m?t thnh vin c?a Cu l?c b? Cordelier b? ?nh h??ng b?i Harrington m ? quan tm ??n cc h? th?ng Athen v Venetia, ? ?? xu?t m?t d? th?o hi?n php m ? dn ch? ha thi?t k? c?a ci sau v trong ? m?t c? quan g?m 100 c? tri c?p hai s? ???c ch?n b?ng th?m t?i m?i khu v?c b?u c? c 1.000 cng dn (Ides sur lespce de gouvernement Populaire, 1792, ???c trch trong Dowlen 2008, pp. 196199; Hammersley 2005). Trong thng Hai 1793, thnh vin H?i ngh? Qu?c gia Franois Agns Montgilbert (Avis au peuple sur sa libert, 1793, ???c trch trong Gueniffey 1993, pp. 11920), c?ng trch d?n Montesquieu, ch? trch ??c tnh qu t?c c?a cc cu?c b?u c? v ? ng?m b?o v? s? ch?n b?ng b?c th?m:
Khng nn c l do no ?? ch?n m?t cng dn h?n cng dn khc nh? m?t cng ch?c v nh?ng g l cc s? thch ban cho ??c h?nh hay ti n?ng khc h?n cc ??c quy?n m lun gy ra nh?ng s? so snh nguy hi?m, v m lm cho nhn dn quen ?? tin r?ng m?t ng??i ?n ng l x?ng ?ng h?n ng??i khc?
L?i l?n n?a, l l? r?i vo nh?ng chi?c tai ?i?c. B?n thn Montgilbert ? th?a nh?n r?ng ?i?u ki?n tin quy?t cho s? ch?n b?ng b?c th?m ???c dng m?t cch th?a ?ng s? pht tri?n c?a m?t v?n ha cng dn m?nh ? v?n ch?a t?n t?i. Ngay c? t? m?t quan ?i?m dn ch? tri?t ??, ? l kh ?? hnh dung ci g c th? l nguyn t?c m nhn danh n m?t nhm cng dn, h?n l m?t nhm khc, s? ???c trao m?t cch ng?u nhin c? h?i ?? cai qu?n. V ai ? ph?i ???c giao quy?n l?c, l logic h?n ?? ch?n ng??i gi?i nh?t, ng??i yu n??c nh?t, hay ng??i c ??c h?nh nh?t, cho d ??nh ngh?a tinh hoa ch? ngh?a v? ng??i gi?i nh?t ? th??ng b? tranh ci. ??y c l? l m?t trong nh?ng l do v sao cc nh dn ch? c?p ti?n ? b?o v? quy?n b? phi?u ph? qut v cc lin ?on c?a cc ?y ban chnh tr? t? qu?n nh?, c?ng nh? cc cu?c tr?ng c?u dn v cc sng ki?n cng dn, nh?ng ? ch?ng bao gi? bnh v?c cho s? rt th?m.
Tuy v?y, l kh ?? tm th?y m?t d?u v?t c?a cc l l? ch?ng l?i s? rt th?m r rng trn c? s? c?a kch th??c ngy cng l?n h?n c?a cc c?ng ??ng chnh tr?. Ngoi ra ? ch?ng c g ng?n c?n s? dng rt th?m nh? m?t th? t?c v t? gi?a vi ng??i ???c ch?n. T?i Hoa K? v Php, m?t s? ti?ng ni c ??c ? v?n c?t ln m?t cch tch c?c v? s? rt th?m trong cc khung c?nh nh? v?y. Thomas Paine (17371809) ? ?? xu?t t??ng cho Ch? t?ch H? Vi?n. Tuy v?y, nh?ng c? g?ng ny ? mang l?i t k?t qu?, v s? ch?n b?ng b?c th?m cu?i cng ? hon ton nh??ng ???ng cho phi?u kn. S? rt th?m ? s?ng st ch? ? bn l? ch?ng h?n, n ? xu?t hi?n trong hi?n php lin bang B?c M? ??u tin trong 1777 nh? m?t cch ?? gi?i quy?t cc s? b?t ??ng dai d?ng (Dowlen 2008, pp. 152165). T?i H?i ngh? Philadelphia (1787), James Wilson (17421798), m?t trong nh?ng ng??i Cha L?p Qu?c, ? vi?n d?n r rng t?m g??ng Venetia v ? ?? xu?t r?ng t?ng th?ng Hoa K? ???c bu b?i m?t ?on ???c ch?n b?ng th?m t? cc thnh vin c?a Qu?c h?i (Manin 1997, p. 80). t??ng ? b? t? ch?i m khng c s? th?o lu?n th?c s? no. M?c d t? ti?ng Anh ballot, ???c truy?n c?m h?ng b?i ballottino Venetia, ban ??u ???c ??nh r cho c? s? ch?n b?ng th?m v b?u c?, n cu?i cng nh?c ??n ch? ci sau (v?i ngh?a l l phi?u).
T?i Php, tr??c 1789, Abb Sieys (17481836) ? ng?m ngh? r?i vi?c thay th? cc cu?c b?u c? s? b? n?i cc cng dn ch?n cc c? tri c?p hai b?ng m?t h? th?ng trong ? nh?ng ng??i ny ???c ch?n b?ng th?m. Ph h?p v?i s? khn ngoan thng th??ng trong th?i k? ??u Hi?n ??i, ng ? ngh? vi?c ny s? lm gi?m kh? n?ng c?a cc b l?, m ?e d?a bi?n cc cu?c b?u c? s? b? thnh m?t mn th? thao ??m mu. Tuy v?y, t??ng ? ch?ng bao gi? ???c th?c hi?n (Gueniffey 1993, pp. 120121). Trong 1789, cc ?y ban khc nhau ch?u trch nhi?m xem xt l?i hi?n php ???c rt b?ng th?m gi?a H?i ngh? l?p Hi?n ?? trnh cc b phi t?nh. Mu?n h?n nhi?u, khi n?n C?ng ha th? Ba ???c thnh l?p trong 1870, h? th?ng ny ???c ph?c h?i ?? ch?n cc ch?c v? t?m th?i m sau ? bu cc thnh vin c?a ?y ban qu?c h?i. Lo?i b? phi?u th?a hi?p ny ? c khuynh h??ng ?ng h? cc thnh vin tr? v giai c?p trung l?u c?a qu?c h?i thay cho cc elite c ?nh h??ng (Cirone and Coppenolle 2019). M?c d n ko di cho ??n 1910, t?m quan tr?ng t?ng th? c?a n ? h?n ch?. Trong 1792, nh cch m?ng Franois-Xavier Lanthenas (17541799) vi?t r?ng s? rt th?m gi?a t?t c? cc cng dn ? l m?t t??ng t?i nh?ng r?ng vi?c rt th?m t? ba ?ng vin x?p h?ng cao nh?t sau m?t cu?c b?u c? c th? c m?t tc ??ng tr?n an v gip ?? gi?i quy?t cc xung ??t. ng ? tranh th? ???c s? ?ng h? c?a Montesquieu cho l l? ny (Lanthenas 2013, ???c trch trong Gueniffey 1993, p. 120). T?i m?t cu?c h?p b?u c? ? Paris trong thng M??i Hai 1792, m?t c? tri ? ?? xu?t r?ng ba m??i su ch?c v? trong chnh quy?n c?a dpartement ???c ni ??n nn ???c l?p ??y b?ng s? rt th?m t? m?t danh sch cng dn ???c ch?n tr??c cho tnh lim chnh, s? yu n??c, v n?ng l?c c?a h?. Nh?ng ng ???c b?o r?ng lu?t c?m m?t ph??ng php nh? v?y, m ? khng th?a mn yu c?u c? b?n c?a m?t m?i quan h? gi?a cc cng dn v cc ??i di?n (Gueniffey 1993, p. 124). D? n hi?n php Girondin (1793) c?ng ? nh?c ??n s? ch?n b?ng b?c th?m nh? m?t cch ch?n tr??c xung ??t v? cc s? ch? ??nh vo V?n phng Qu?c h?i hay s? t?o ra cc phn nhm bn trong n. Tuy nhin, cc t??ng ny ? c t s? c?ng h??ng ? Php. Khi s? rt th?m ???c th? ch? ha trong Directory (17951799), n ch? y?u l m?t d?ng c? th? y?u: N ? l ph?n c?a m?t qu trnh ph?c t?p g?m cc cu?c b?u c? c?a cc h?i ??ng b?u c? b?i cc h?i ??ng s? b?, m ??n l??t ? bu cc ??i di?n m sau ? ???c chia b?ng rt th?m thnh hai h?i ??ng, m cu?i cng bu n?m thnh vin c?a Directory.
Quan tr?ng h?n, C?ng ha Helvetic trong 1798 ? minh h?a ti?m n?ng ??y ?? c?a vi?c rt th?m trong cc nh n??c-qu?c gia. L?n ??u tin trong l?ch s?, m?t c? quan chnh tr? th?ng nh?t ???c l?p ra trong vng ny, v?i m?t dn s? 1.7000.000, v 330.000 cng dn ch? ??ng m ? tham gia trong cc h?i ??ng s? b?. S? rt th?m ???c dng ?? g?t b?t cc c? tri c?p hai t? 3.300 xu?ng 1.650; n c?ng ? ?ng m?t vai tr trong hai h?i ??ng l?p php v ?? ch?n cc thnh vin c?a Directory (Mellina 2021, vol. 1, p. 276). Nh? tr??ng h?p Th?y s? ny minh h?a, vi?c rt th?m ? c th? ???c dng thnh cng trong cc nh n??c-qu?c gia m?i ? quy m l?n h?n.
Ngoi ra, s? rt th?m ? c th? ???c th?c hnh ? m?t quy m nh? h?n bn trong cc nh n??c-qu?c gia m?i ny. T?i Php, Qu?c h?i L?p hi?n ? t?o ra 1.200.000 ch?c v? ???c bu, k? c? h?u h?t v? tr cng ch?c. Ch? 2.600.000 cng dn ? ?ng ?? thu? ?? l c ?? t? cch. M?i hai n?m 50 ph?n tr?m c?a h? ? c th? k? v?ng ?? gi? m?t ch?c v?, v h?u h?t c?a s? sau ? c cc nhi?m k? ng?n (Gueniffey 1993, p. 421). V?i cc con s? nh? v?y, s? rt th?m ? c th? c v? t? nhin. C?ng v?y, ? quy m nh? h?n c?a m?t bang Hoa K? nh? Rhode Island (nh? nh?t trong s? cc ti?u bang lin bang, v?i 3.200 km2) hay m?t t?ng Th?y s?, s? rt th?m ? c th? ???c l?y l?i nh? m?t d?ng c? cho chnh ph?-t? qu?n dn ch?. Chng ta ? th?y r?ng ngay c? trong tr??ng h?p ??c bi?t c?a Glarus, m ? c m?t h? th?ng ch? quy?n nhn dn tr?c ti?p nh? Landsgemeinde, s? rt th?m ? ch? ???c dng nh? m?t lo?i x? s? v ? b? b? sau vi th?p nin. V th?, m?c d nhi?u di?n vin ? tin r?ng chnh ph? ??i di?n h?p v?i th?c t? m?i c?a nh n??c-qu?c gia v kh?i c?ng ??ng ???c m? r?ng, v b?t ch?p s? th?c r?ng kch th??c c?a cc n?n c?ng ha m?i ? c l? l m?t nhn t? gin ti?p, m?t mnh quy m ? c th? khng ph?i l nguyn nhn quy?t ??nh cho s? bi?n m?t c?a s? rt th?m trong chnh tr? u chu.[2]
Quy?n t?i cao Nhn dn v s? ??i di?n-?y thc
M?t l do ti?m n?ng th? ba cho s? bi?n m?t c?a s? rt th?m g?n v?i cc quan ni?m m?i v? ch? quy?n (quy?n t?i cao) nhn dn v s? ??i di?n m ? n?i ln cng v?i cc l thuy?t m?i v? kh? ??c x h?i. Trong th? gi?i Kit, t??ng v? quy?n t?i cao (sovereignty) ? c cc ngu?n g?c th?n h?c. Tuy v?y, nh? The Six Books of the Republic (1576) c?a Jean Bodin (15291596) v s? ln c?a n?n qun ch? tuy?t ??i, quan ni?m ? ???c th? t?c ha v nh vua ? thay th? Cha. M?t th?c th? ???c xem l c quy?n t?i cao n?u n l ngu?n duy nh?t c?a quy?n l?c chnh ?ng trong m?t lnh th? cho tr??c. M?t b??c n?a t?i quy?n t?i cao nhn dn (popular sovereignty) ???c ti?n hnh trong th? k? th? m??i tm. Theo cc l thuy?t ???c Rousseau v cc nh tri?t h?c khc pht tri?n, nhn dn ph?i c quy?n t?i cao h?n l nh vua: Cch m?ng Php ? cho s? ?ng h? hi?n php cho l t??ng ny. Trong cc th?p nin ti?p sau, khi ni?m ch? quy?n nhn dn ???c k?t h?p v?i vi quan ?i?m chnh tr? c? h?n nhi?u, t?o ra cc khi ni?m lai. M?t truy?n th?ng ??n t? Hy L?p c? x?a, m ? quan ni?m quy?n l?c nh? ???c chia m?t cch ti?m n?ng gi?a nhi?u ng??i (n?n dn ch?), t ng??i (ch? ?? qu t?c), v m?t ng??i (n?n qun ch?), v?i chnh ph? h?n h?p l h? th?ng t?t nh?t v n ? c kh? n?ng cn b?ng cc l?i th? v cc b?t l?i c?a ba l?c ???c nh?c ??n ? trn. Th d? mang tnh hnh m?u (paradigmatic) v? ?i?u ny l s? phn chia ???c l?p nn ? V??ng qu?c Anh gi?a H? Vi?n (House of Commons), Vi?n Nguyn Lo (House of Lords), v nh vua. ? chu u l?c ??a v B?c M?, chnh ph? h?n h?p ? c?ng ???c ghp v?i khi ni?m ch? quy?n nhn dn, ???c ??nh khung l?i sao cho nhi?u ng??i (ton th? kh?i cng dn ch? ??ng) ? ph?i bu t ng??i (cc ??i di?n c?a h?) m s? l?p php, v trong m?t s? tr??ng h?p m?t ng??i (m?t t?ng th?ng c?ng ha), m s? hi?n thn c?ng ??ng chnh tr? nh? nh lnh ??o c?a nhnh hnh php.
M?t s? ?? khi ni?m khc ? ??n t? m?t tranh lu?n c? x?a bn trong Gio H?i, m trong th?i Trung C? v th?i k? ??u Hi?n ??i ? ??i m?t v?i m?t thch th?c kh kh?n: Ai nn quy?t ??nh trong s? v?ng m?t c?a y?u t? nh?t tr, khn ngoan nh?t v lnh m?nh nh?t (sanior pars), hay y?u t? ?ng nh?t (maior pars, hay ?a s?)? M?t s? th?a hi?p ? th??ng ???c ??a ra, Gio Hong l v d? ???c bu khng ph?i b?i t?t c? nh?ng ng??i Cng gio c?ng ch?ng ph?i b?i ton b? gi?i tu s?, m b?i m?t ??i C? tri ?on c?a cc h?ng y (sanior pars c?a Gio H?i) m bu gio hong c quy?n t?i cao b?ng m?t ?a s? ?? tiu chu?n (maior pars c?a cc h?ng y). Trong ch?ng m?c no ?, ch? ?? qu t?c b?u c? c?ng c th? ???c xem nh? m?t s? t?ng h?p gi?a khi ni?m ch? quy?n nhn dn v php phn ?i maior pars/sanior pars: ci tr??c (cc cng dn ch? ??ng) ? c quy?n l?c ?? ch?n ci sau (cc ??i di?n c?a h?).
Khi gi?i thch s? bi?n m?t c?a s? rt th?m, Bernard Manin ? thm m?t chi?u th? hai vo nguyn t?c phn bi?t ???c b?o v? b?i cc ng??i cha l?p qu?c c?a cc n?n c?ng ha Php v M? s? ?ng thu?n (consent) c?a nh?ng ng??i b? tr?. Quan ni?m ny ? ???c bi?t ??n r?i lc ?, trong quan h? c? v?i s? l?p php v s? b? nhi?m cc nh cai tr?, d?a vo m?t s? di?n gi?i l?i nguyn t?c c?a lu?t Roma, quod omnes tangit ab omnibus approbari debet, ci g ??ng ??n t?t c? nn ???c t?t c? chu?n y. Quan ni?m ny, bn r? su trong lu?t t? nhin hi?n ??i, xc nh?n s? bnh ??ng bi?u t??ng c?a ng??i dn ngoi s? b?t bnh ??ng nhi?u m?t theo kinh nghi?m c?a h?, m, b? tranh ci, ? khng th? t? n trao quy?n ?? cai tr? nh?ng ng??i khc (Manin 1997, p. 157).
M?c d ? c nh?ng s? dn x?p c?t y?u ???c ??a ra v?i s? lo?i tr? ph? n?, nh?ng ng??i ngho, v dn c? b? thu?c ??a ha, s?c m?nh gi?i thch c?a lo?i m?i ny c?a m?i quan h? ? tm c?a kh? ??c x h?i khng nghi ng? g l m?nh, ??c bi?t khi k?t h?p v?i khi ni?m ch? quy?n nhn dn. Ch?c ch?n, ? c nh?ng s? thch nghi th?c d?ng v l thuy?t. T?i V??ng qu?c Anh, s? thay ??i ? t tri?t ?? h?n ? Php, v l thuy?t v? chnh ph? h?n h?p ? t?a kh?p v lu b?n h?n: C? vua v cc Lord ? khng ???c bu. T?i Hoa K?, th?c hnh c?a cc ki?m sot v cn b?ng (checks and balances) ? h?n ch? ch? quy?n nhn dn, v?i t? php ?ng m?t vai tr c?t y?u (s? th?c r?ng h?u h?t cc th?m phn ???c bu ? trao s?c thi cho s? h?n ch? ny m?t cht, nh?ng tnh ?a nguyn do h? th?ng ki?m sot v cn b?ng gy ra c?ng ? t??ng ??i ha quan ni?m v? ch? quy?n nhn dn). Tuy nhin, kh?p th? gi?i Ty ph??ng, t??ng r?ng cc ??i di?n l h?p php trong ch?ng m?c h? nh?n ???c m?t s? ?y thc t? nh?ng ng??i ???c ??i di?n, c? th? l nhn dn m t? h? quy?n l?c chnh tr? cu?i cng ? xu?t pht, ngy cng nh?n ???c s?c ko v s? ch?p nh?n. N ? g?n v?i s? ln c?a lu?t t? nhin nh?ng c?ng v lu b?n h?n v?i b quy?n t?ng ln c?a l thuy?t kh? ??c x h?i. Cc t??ng v? ch t? do v kh? ??c nh? th? ? l c? s? h?p php c?a c? x h?i dn s? v nh n??c.
Tuy v?y, m?t mnh quan ni?m v? s? ?ng thu?n c l? l qu h?p ?? cho chng ta b?c tranh ??y ??. Trong kh? ??c x h?i, m?i quan h? chnh xc gi?a gi?a nh?ng ng??i ???c ??i di?n v cc ??i di?n ? v?n l m?t ch? ?? tranh ci. Cc nh t? t??ng tinh hoa ch? ngh?a cho r?ng nhn dn trao s? ?ng thu?n cho cc nh cai tr? c?a h? ? l ci quan tr?ng, kh?ng kh?ng v? m?t s? tch bi?t nghim ng?t gi?a cc cu?c b?u c? (???c nhn dn ti?n hnh) v cc quy?t ??nh (do cc ??i di?n ??a ra). Nhi?u ng??i nh? Antoine Barnave khai phng (August 31, 1791, A.P. vol. XXX, p. 115, ???c trch trong Rosanvallon 2000, p. 200) ? ngh? r?ng ng??i ta nn c?nh gic v?i vi?c thay th? quy?n l?c ??i di?n, cc chnh ph? hon h?o nh?t, v?i m?i th? gh t?m nh?t, ph ho?i nh?t v tai h?i nh?t cho b?n thn nhn dn: s? th?c hi?n khng qua trung gian c?a ch? quy?n hay n?n dn ch? Nhn dn l t?i cao. Nh?ng, trong chnh ph? ??i di?n, cc ??i di?n c?a n l nh?ng ng??i gim h? c?a n v c th? m?t mnh hnh ??ng cho n, v l?i ch ring c?a n g?n nh? lun lun g?n li?n v?i cc s? th?t chnh tr?, m v? chng, n c th? khng c s? hi?u bi?t r rng hay su s?c no.
Ng??c l?i, cc nh c?p ti?n ? kh?ng kh?ng v? s? th?c hi?n tr?c ti?p hay ??y ?? c?a t? cch cng dn, khng v? vi?c nh?ng ng??i khc trao s? ?ng thu?n cho cc nh cai tr?. t??ng ny ???c l?p l?i trong Tuyn ngn v? cc Quy?n c?a ?n ng v c?a Cng dn, m ? tuyn b? trong ?i?u 6 r?ng lu?t l s? by t? c?a ch chung. M?i cng dn c m?t quy?n ?? ?ch thn tham gia, hay qua ng??i ??i di?n c?a mnh, trong n?n t?ng c?a n. L t??ng ny v? chnh ph?-t? qu?n ? c?ng ph? bi?n trong cch m?ng M?, v mu?n h?n trong phong tro lao ??ng. Nh?ng ng??i khc, gi?ng Rousseau tr??c h?, cho r?ng cc ??i di?n ? ch? l cc d?ng c? c?a ch nhn dn, v r?ng nhn dn v th? c th? v nn ki?m sot chng. Locke ? l thuy?t ha tnh chnh ?ng c?a s? ph?n khng s? ?n p trong tr??ng h?p m?t s? vi ph?m s? tin c?y gi?a nhn dn v cc ??i di?n x?y ra b?i v m?t chnh ph? p b?c. Tuyn ngn cc Quy?n ng??i Th??ng c?a ?n ng v Cng dn (1793) th?m ch ? ?i xa h?n khi tuyn b? trong ?i?u 35: khi chnh ph? vi ph?m cc quy?n c?a nhn dn, s? n?i d?y l cc quy?n thing ling nh?t v cc ngh?a v? khng th? thi?u ???c c?a nhn dn v m?i ph?n c?a nhn dn.
Nh?ng tuy nhin, khng nh lnh ??o no ngang ph? chnh tr? ? ku g?i dng s? rt th?m. Tr??ng h?p Th?y s? minh h?a r?ng tr t??ng t??ng m?i v? kh? ??c x h?i ? cung c?p m?t l l? chnh ch?ng l?i s? ch?n b?ng b?c th?m. Trong khung c?nh c? th? ny, t??ng v? s? ?ng thu?n ? khng xu?t hi?n r?t th??ng xuyn, khi thay vo ? khi ni?m v? ch t? do ? ? trn mi m?i ng??i. M?t trong nh?ng s? ch? trch ??u tin v? vi?c rt th?m ???c ??a ra b?i nh?ng ng??i c?ng ha n ha Usteri v Escher de la Linth (Usteri, Conrad and de la Linth 1798, p. 58, ???c trch trong Mellina 2021, vol. 2, pp. 1718), m trong 1798 ? cho r?ng s? rt th?m lm xi mn s? l?a ch?n t? do v cc cu?c b?u c? t? do (die freie Wahl, v?i l?a ch?n v cc cu?c b?u c? ???c d?ch b?ng cng t? trong ti?ng ??c), v gi?m trch nhi?m gi?i trnh m cc chnh tr? gia n? cng lu?n (v m l b?o ??m t?t nh?t ?? trnh cc m?u ??). M?t n?m sau, trong s? xt l?i hi?n php, m?t nh lu?t h?c v chnh tr? gia c?ng ha n?i ti?ng Bernhard Friedrich Kuhn (17621825) ? ph?n ??i r?ng khng ph?i th?m, m l s? b?u c? t? do c?a cc cng dn nn ch? ??nh cc quan ch?c c?a n?n C?ng ha. M?t ??i di?n khc, Genhart, ? thm r?ng s? rt th?m s? lm y?u s? ??i di?n c?a c? quan l?p php b?i v ton b? cc c?ng ??ng s? khng ???c ??i di?n. Lu?t s? Henri Vincent Carrard (17661820), nhn danh ?y ban hi?n php, ? ni r?ng m?t n?n c?ng ha ??i di?n, quy?n ??p nh?t c?a nhn dn l quy?n ch?n cc nh ch?c trch c?a ng??i ta. Theo Hi?n php c?a chng ta, s? th?c hi?n quy?n ny l hnh ??ng duy nh?t m v?i n nhn dn Helvetic ch?ng t? quy?n t?i cao c?a h?. Tuy v?y, s? lo?i b? m?t n?a cc c? tri c?p hai b?ng s? rt th?m th?c ra ? l s? t??c ?o?t ??c quy?n ??p ?? ny c?a n?a nhn dn Helvetia. S? rt th?m v th? ? ch?ng l?i h? th?ng c?ng ha v quy?n t?i cao c?a nhn dn. (Actensammlung aus der Zeit der Helvetischen, vol. 4, JulySeptember 1799, pp. 13441346, 1364, 1382, ???c trch trong Mellina [2021], vol. 2, pp. 47, 49). Quy?n c?a cc ?n ng t? do ?? ch?n cc nh ch?c trch c?a chnh h?, m?t l t??ng ???c chia s? r?ng ri lc ?, nh? th? ? huy ??ng r?ng ri ch?ng l?i s? rt th?m. T?m quan tr?ng c?t y?u c?a s? l?a ch?n t? do ? c?ng ???c nh?c ??n lin quan ??n cc cu?c b?u c? l?p php. ?y ban b?u c?, b? chi ph?i b?i cc nh b?o th?, ? ?? xu?t thnh cng vi?c h?y b? s? rt th?m ? Neuchtel trong 1818, vi?t r?ng s? rt th?m ? t??c ?o?t H?i ??ng quy?n n nn c ?? ch? ??nh cc thnh vin c?a n b?ng l?a ch?n t? do. ??y l l do v sao, khi bi?n h? cho s? h?y b? s? ch?n b?ng b?c th?m, ?y ban ? ch?ng ?? xu?t g khc cho H?i ??ng h?n l ?i l?i m?t quy?n (l?u tr? thnh ph? Neuchtel, B 201.07.002, Conseil et charges: Rapport de la commission charge de la rvision des rglements relatifs llection des Membres du Grand-Conseil, 1818, ???c trch trong Mellina 2021, p. 117). Trong 1825, nh lu?t h?c b?o th? Haller c?ng ? ca ng?i b? phi?u theo l??ng tm c?a mnh, m?t hnh ??ng m l khng th? khi lin quan ??n s? rt th?m. ng ? ni thm trong m?t dng t? Condorcet, gi?i thch r?ng l c?t y?u r?ng m?t ?a s? ?ng, th?t, v tuy?t ??i nn quy?t ??nh k?t qu? c?a s? b? phi?u, v r?ng s? rt th?m, khi ???c dng ?? lo?i b? cc c? tri c?p hai hay cc ??i di?n, ? t??c quy?n b? phi?u c?a cc cng dn (von Haller 1834, pp. 393398, ???c trch trong Mellina 2021, vol. 2, pp. 126128). T? cc n?m 1820 tr? ?i, ? c m?t s? ??ng thu?n ngang ??ng phi v? v?n ?? ny, v cc nh khai phng n ha v cc nh c?p ti?n c?ng ? bnh v?c cho quy t?c ?a s?, s? bnh ??ng c?a cc c? tri v c?a cc phi?u, v cu?i cng cho b? phi?u tr?c ti?p, m ? mu?n ni m?t m?i quan h? tr?c ti?p gi?a nhn dn v cc ??i di?n c?a h? (Druey 1828, v l?u tr? bang Geneva, Rigaud 57/24, Rapport sur les projets de Lois au sujet des lections par M. le Professeur Bellot, ???c trch trong Mellina 2021, vol. 2, pp. 134ff.). Trong m?t x h?i c nhn ch? ngh?a v bnh ??ng h?n tr??c kia v n?i cc s? phn chia lu?t ??nh ? b? lo?i tr? t nh?t bn trong cu l?c b? ??c quy?n c?a cc cng dn ch? ??ng ? l c?t y?u r?ng t?t c? cc c nhn c th? by t? ch t? do c?a ring h?, c? khi l?p kh? ??c (h?p ??ng) v?i nh?ng ng??i khc trong l?nh v?c lu?t t?, v trong chnh tr? qua hnh ??ng b? phi?u. ?i?u ny ? c ngh?a l s? ch?m d?t c?a t?t c? cc hnh th?c b? phi?u th?a hi?p, m ? ch? s?ng st trong nh?ng khng gian t??ng ??i nh? h?u nh? khng th? so snh ???c v?i vi?c l?p ??y cc ch?c v? cng b?ng ph??ng ti?n rt th?m.
T?t c? cc ti?ng ni chnh tr?, t? b?o th? nh?t ??n dn ch? nh?t, by gi? cho r?ng s? ??i di?n h?p php ?i h?i m?t s? ?y thc t? nhn dn, m ng? lo?i no ? c?a s? ?y quy?n chnh th?c v trch nhi?m gi?i trnh. Tr??c kia, quan ni?m c? x?a v? s? ??i di?n d?a vo hi?n thn (embodiment-based representation) ? l c?t y?u trong hng th? k? cho tnh chnh ?ng c?a tr?t t? chnh tr?. Nh? chng ta ? th?y trong Ch??ng 2, n ? l m?t quan h? l?a ch?n (elective affinity) v?i s? rt th?m v cc h? th?ng ch?n ph?c t?p c?a ch? ngh?a c?ng ha truy?n th?ng. Tuy v?y, s? ??i di?n d?a vo hi?n thn ? v?n ???c ni ??n trong vi tnh hu?ng khc nhau trong cc chnh ph? ??i di?n m?i (Hayat 2018a). Tr??c h?t, cc c? tri tch c?c ? ???c cho l nhn dn, m?t ph?n ??i di?n cho ton th? m khng c?n ???c nhn dn ch?n m?c d h? ? ch? l m?t ph?n b t?o c?a nhn dn. Th? hai, s? b?u c? c?a nhn dn ? khi?n m?t c? quan th?ng nh?t ?? n?i ln, m?t vi?n dn bi?u m v? m?t v?t ch?t ? hi?n thn Qu?c gia, m trao m?t b? m?t cho quy?n l?c c? tri, v m ? c th? t? nh?n: Chng ta nhn dn. Quan ?i?m ny l ??c bi?t m?nh trong ??c ?i?m Php c?a ch? ngh?a c?ng ha, m mi?n c??ng trao quy?n l?c ?ng k? cho t? php, nh?n m?nh s? th?ng nh?t khng th? chia c?t c?a qu?c gia, v xem l?p php nh? nhnh duy nh?t ???c php ?? xc ??nh l?i ch chung v v th? ?? quy?t ??nh cho kh?i c?ng ??ng (v cc c? tri ring l? ? c th? ch? tnh ??n cc l?i ch c bi?t c?a h?). Cc t?ng th?ng c?ng ha ? c?ng l m?t hnh th?c khc n?a c?a s? ??i di?n hi?n thn, ?i khi c?nh tranh v?i nhnh l?p php. Theo ngh?a ny, s? ??i di?n ? khng ch? l m?t v?n ?? trao cho cc c nhn no ? m?t s? ?y thc v giao cho h? hnh ??ng nhn danh nh?ng ng??i ? bu h? ln. T?i n??c Anh, Burke (1775; 18541856, vol. 1, pp. 347349) ? b?o v? m?t phin b?n c bi?t c?a s? ??i di?n d?a vo hi?n thn, cho r?ng cc ??i di?n (H? Vi?n, nh?ng c? Vi?n Nguyn Lo, cc th?m phn, v vua) ? l nh?ng ng??i ???c ?y thc c?a nhn dn. V? m?t php l, qu?c h?i, khng ph?i nhn dn, ? l t?i cao ? n??c Anh. Ngoi cc bi?n th? qu?c gia ny ra, lo?i m?i ny c?a s? hi?n thn c?a c?ng ??ng chnh tr? chung quy l cng b?n th? v?i chnh ph? ??i di?n (Guizot 1821). N gi?i thch v sao cc ??i di?n ???c bu ? c ci m l thuy?t chnh tr? ??c g?i l m?t s? ?y thc t? do: M?t php ngh?ch h?p m c ngh?a r?ng m?t khi m?t s? ?y thc ???c trao, cc ??i di?n ???c bu ???c ?y quy?n m?t cch h?p php ?? cai tr? m khng ph?i tn tr?ng ho?c cc l?i h?a b?u c? c?a h? hay ch th?c s? c?a ?a s? (Sintomer 2014b).
Tuy nhin, s? ??i di?n d?a vo hi?n thn ? ngy cng ???c k?t h?p v?i s? ??i di?n ?y thc, m chnh th?c b?o ??m tnh chnh ?ng c?a chnh ph? ??i di?n. Sau vi th?p nin, c? hai quan ni?m ??i di?n ? d??ng nh? ?n kh?p v?i nhau: cc cu?c b?u c?, v ch? cc cu?c b?u c?, c th? d?n ??n s? hi?n thn h?p php c?a nhn dn (trong hnh th?c c?a m?t qu?c h?i hay m?t t?ng th?ng), b?i v cc cu?c b?u c? ? l cch duy nh?t cho cc c nhn, m m?t cch t?p th? t?o thnh nhn dn, ?? by t? ch chnh tr? t? do c?a h?. C? s? m?i ny cho tnh chnh ?ng chnh tr? ? c ngh?a r?ng th?i cho s? rt th?m ? h?t. S? thay ??i ny c?ng ???c minh h?a b?i s? th?t b?i m?u m?c v ??m mu c?a phong tro lao ??ng trong Cch m?ng 1848 ? Php: khi phong tro t? nh?n ?? hi?n thn t?t n?n C?ng ha h?n qu?c h?i m?i ???c bu, n ? v?p ph?i ci ch?t v s? ?n p (Hayat 2014).
T? Th?m ??n s? May r?i
C?ng ? c m?t nhn t? th? t? v quy?t ??nh gi?i thch s? bi?n m?t c?a s? rt th?m: M?t hnh th?c l?p lu?n m?i lin k?t v?i Khai Sng m, d v?i nhi?u bi?n th?, s? chinh ph?c ph?n l?n th? k? th? m??i chn. Barbara Stollberg-Rilinger (2014a) l ng??i ??u tin gi? thuy?t r?ng s? tch rt th?m kh?i cc cu?c b?u c? ? t l m?t s? thay ??i chnh tr? h?n l m?t s? thay ??i v?n ha: Chn tr?i k? v?ng m?i ? th ngh?ch v?i vi?c rt th?m. Nghin c?u c?a Maxime Mellina cho php chng ta h? th?ng ha gi? thi?t ny. Cc ngu?n s? c?p ng pht hi?n trong khung c?nh Th?y s? ti?t l? m?t l?p lu?n ch?c c th? p d?ng ???c bn ngoi vng ??a l ny. T? v?ng c?a s? rt th?m by t? m?t s? thay ??i m?nh vo lc chuy?n giao th? k? th? m??i chn. Trong th?i k? ??u Hi?n ??i, cc di?n vin ? ni v? vi?c rt th?m (sort trong ti?ng Php, ?i khi ???c vi?t Sort, v?i m?t ch? hoa m ? c v? ph cho n cc thu?c tnh th?n thnh, hay Los/Loos trong ti?ng ??c, n?i t?t c? cc danh t? ???c vi?t hoa). Vi th?p nin mu?n h?n, cc di?n vin b?t ??u lin k?t s? rt th?m v?i chance – s? may r?i (hasard trong ti?ng Php, Zufall trong ti?ng ??c): T? ny ? c cc n?i hm x?u, s? may r?i ???c xem nh? khng ???c thu?n ha, ??i l?p nghim ng?t v?i l tr. ngh?a m?i ny ???c t?ng c??ng trong ti?ng Php b?i v sort ? c m?t ngh?a kp v c th? ???c d?ch sang ti?ng Anh nh? c? lot (theo ngh?a vi?c rt th?m nh?ng c?ng l s? ph?n trong ??i) v s? ph?n hay s? may r?i.
T?i Php, t? li?u quan tr?ng nh?t b?o v? s? rt th?m trong th?i k? ??u Hi?n ??i, ???c xu?t b?n ? Marseilles n?m 1654, cho r?ng s? ??a vi?c rt th?m vo hi?n php thnh ph? ? ???c ?? xu?t b?i m?t s? ???c ch?n c?a nh?ng ng??i ?? tiu chu?n v thng minh c n?ng l?c v kinh nghi?m. N ni thm (Anonymous 1654, pp. 712):
chnh nh? Lot (Th?m) m chng ta l t? do v ??c l?p, m cng vi?c ???c s?p x?p l?i theo th? t? no ?, m chng ta s?ng yn ?n v khng c r?c r?i, v m chng ta c l tr ?? hy v?ng r?ng M?nh Tr?i Thing ling, m c v? ? trao s? chu?n y c?a ngi lin quan ??n s? quy ??nh ny c?a Lot s? ??nh h??ng ngi r?t vui v? trong t??ng lai r?ng ngi s? ch? lm cho cc cu?c b?u c? r?t t?t v thu?n l?i.
? Th?y S?, Peter Ochs ? cho cc l do th? t?c h?n: chng ta s?n sng th nh?n r?ng lot l m qung, nh?ng tinh th?n c?a cc m m?u, gi?i c?a nh?ng ng??i quen, v thn thch c?a ng??i ta, th?m ch cn m qung h?n ?a s? th??ng khng c quy?n no khc h?n quy?n c?a k? m?nh nh?t. Ochs ni thm r?ng lot l m?t ng??i th? ba v t? m c th? quy?t ??nh gi?a thi?u s? v ?a s? (Ochs 1797, p. 466, ???c trch trong Mellina 2021, vol. 2, p. 108). Cc tuyn b? nh? v?y ? l ?i?n hnh c?a nh?ng s? bi?n minh cho s? rt th?m trong th?i k? ??u Hi?n ??i: S? ??a th? t?c vo th??ng ??n nh? c? g?ng cu?i cng ?? h?n ch? cc s? ci c? v tham nh?ng, v thng th??ng ???c xem nh? m?t ph??ng ti?n ?? duy l ha s? c?nh tranh v quy?n l?c. V th? t?c ? duy l, n ? c th? ko di trong hng th?p k? hay th? k?, ty thu?c vo vng.
T?i cu?i th? k? th? m??i tm, s? may r?i m qung khng cn ???c xem nh? m?t b?o ??m c?a tnh v t? n?a b?i m?t s? t?ng ln c?a cc nh th?c hnh v cc nh l lu?n, nh?ng thay vo ? nh? m?t c? ch? phi l. S? ch?n b?ng b?c th?m by gi? ???c xem nh? ??ng bng v ty ti?n (l?u tr? thnh ph? Neuchtel, B 201.07.002, Conseil et charges: Rapport de la commission charge de la rvision des rglements relatifs llection des Membres du Grand-Conseil, 1818, v von Haller 1834, p. 397, ???c trch trong Mellina 2021, vol. 2, pp. 116, 127). Th? t?c ? ng??c hon ton v?i quy?n b? phi?u t? do v ???c khai sng c?a cc cng dn, nh? ?y ban chnh th?c c?a Geneva, b? chi ph?i b?i cc nh khai phng m ? thnh cng ?? xu?t h?y b? s? rt th?m trong 1831, ? tranh lu?n hng h?n (l?u tr? bang Geneva, Rigaud 57/24, Rapport sur les projets de Lois au sujet des lections par M. le Professeur Bellot, 1831, pp. 819, ???c trch trong Mellina 2021, vol. 2, pp. 142149). Ng??i dn ngy cng c?m th?y r?ng s? ??n c?a m?t th?i ??i, th?i ??i m khng cn t??ng thch v?i s? rt th?m n?a. Trong cc cu?c th??ng l??ng hi?n php m cc ??i bi?u Th?y s? t? ch?c v?i Napoleon v m ? ln ??n ??nh ?i?m trong B? Lu?t Ha gi?i 1803, Cng dn Reinhard, B? tr??ng ??i di?n ton quy?n c?a C?ng ha Php ? C?ng ha Helvetic, ? trch d?n m?t dng c?a Condorcet theo ? v cc ?am m, s? ch?n b?ng b?c th?m c th? kh h?u ch ngy nay, nh?ng trong m?t th?i gian, n s? v gi tr? (Monnier and Klz 2002, p. 115, ???c trch trong Mellina 2021, vol. 2, p. 84). Ba th?p nin sau, bo co c?a m?t ?y ban Geneva ? thm r?ng gi? ? ?i?m ?? thay th? n?n dn ch? c?a cc x h?i trong th?i th? ?u c?a chng, t?c l s? th?c hi?n tr?c ti?p c?a m?t ch? quy?n t?i cao ?o t??ng, b?i chnh ph? ??i di?n, (b?ng) n?n dn ch? c?a l tr ???c khai sng. B??c ?i ny ? tr? nn c th? b?i v xi?ng xch c?a truy?n th?ng ? b? ph v?. Th?y S? v th? ? t? do ?? l?p dinh th? trn cc n?n t?ng m?i. (l?u tr? bang Geneva, Rigaud 57/24, Rapport sur les projets de Lois au sujet des lections par M. le Professeur Bellot, 1831, pp. 819, ???c trch trong Mellina 2021, vol. 2, pp. 142149). Bo co c?ng trch d?n nh tri?t h?c v chnh tr? gia b?o th? Php Antoine Destutt de Tracy (17541836), m trong Commentaire sur lEsprit des lois de Montesquieu c?a ng (???c vi?t trong 1802 v ???c xu?t b?n trong 1819) ? cho r?ng nguyn t?c c?a cc chnh ph? d?a vo cc quy?n c?a ?n ng l l tr (Destutt de Tracy 1819, Book 3).
L?i m?t l?n n?a, s? ??ng thu?n ngang ??ng phi v? v?n ?? ny l ?ng ch . T? t??ng th?nh hnh ? l cc cng dn ???c khai sng, b?t lu?n d nh?ng ng??i ny ???c xc ??nh theo cch tinh hoa ch? ngh?a hay dn ch? h?n, ? c th? ??a ra cc quy?t ??nh duy l b?ng dng logic v s? phn xt. L tr ???c xem nh? ??i l?p v?i thnh ki?n, nh?ng c? v?i s? may r?i. ? l th?i cho ?n ng lo?i b? s? m tn v phn tch th? gi?i v?i con m?t trong veo, v ?? ki?m sot m?t cch duy l t? nhin, s? ph?n c?a h?, v nh?ng con ng??i th?p km khc nh?ng ng??i sau ???c ?nh gi nh? v?y b?i v gi?i, mu da, hay n?n v?n minh g?c c?a h?. S? ti?n b? ? l kh?u l?nh c?a ch? ?? l?ch s? m?i ny (Hartog 2015). Ng??i dn ? tr?i nghi?m m?t s? thay ??i tri?t ?? trong khng gian kinh nghi?m c?a h?, ?? dng quan ni?m c?a Koselleck, v chn tr?i k? v?ng c?a h? nh? th? ? khc tri?t ?? v?i qu kh?. S? rt th?m ???c xem nh? l?i th?i, m?t tn d?, m?t c? ch? m ? tnh c? h?p l? trong qu kh? xa xi (trong khung c?nh c?a n?n dn ch? phn ph?i c? x?a) hay th?i h?i g?n ?y h?n (nh? cc ch? ?? qu t?c c?ng ha phn ph?i ??u Hi?n ??i), nh?ng khng cn m?t vai tr ?? ?ng n?a.
M?t ti?u lu?n ???c vi?t trong 1828 b?i m?t nh khai phng cnh t? v ??i di?n c?p ti?n t??ng lai trong chnh ph? lin bang Henri Druey (1828, ???c trch trong Mellina 2021, vol. 2) ? tm t?t tinh th?n m?i c?a th?i ??i nh? sau: s? ch?n ng?u nhin l s? may r?i thu?n ty, m?t s?c m?nh m qung, v?t ch?t m khng c t?- th?c no S? l?a ch?n l hon ton ng??c l?i, n l ch?c n?ng c?a m?t tr thng minh m thi?t k?, phn bi?t, so snh, phn xt, ch?n, hay ?a thch, m hi?u v bi?t v? ci n lm. Druey di?n gi?i quan ?i?m ???c chia s? r?ng ri ny qua l?ng knh c?a m?t l?i ku g?i ch t? do. Ng??i ta s? thch s? ch?n ng?u nhin hay s? l?a ch?n h?n theo cc ni?m tin ring t? c?a chnh ng??i ta. Ch? c hai l?a ch?n thay th? kh? d?: ho?c ng??i ta tin vo thuy?t ??nh m?nh hay ng??i ta by t? ch t? do. Ch? nh?ng ng??i ch?n ci tr??c c th? mu?n gi? s? rt th?m nh? m?t th? t?c hi?n ??nh quan tr?ng, b?i v vi?c rt th?m l hnh th?c thu?n ty nh?t c?a ??nh m?nh. N x?y ra c? nh? t? m?t ngu?n, v n l ti?n ??nh, n r?i xu?ng t? cc ngi sao. Druey thm r?ng vi?c rt th?m gi?a t?t c? dn c? s? l v l v d?n t?i m?t chnh quy?n qu?n chng (s? cai tr? c?a ?m ?ng). L?n l??t, ng ??a ra co bu?c r rng nh?t ch?ng l?i s? rt th?m ? t?ng ???c ??a ra nhn danh ch? ?? nhn ti. Ng??i ta ph?i th?a nh?n, ng vi?t v?i n?i say m, tr thng minh, tnh th?n tr?ng, s? khn ngoan c?a nh?ng ng??i ?n ng ch?u trch nhi?m ch? huy cng vi?c cng c?ng, nhi?m v? quy?t ??nh li?u s? c?n thi?t, l?i ch c?a nhn dn, cc tc ??ng c?a th?i gian, s? ti?n b? c?a n?n v?n minh, c?ng nh? an ninh n?i ??a v n??c ngoi, hi?n t?i v t??ng lai c?a nh n??c c ph?i d?n ??n m?t s? thay ??i hi?n php hay khng. Trong h? th?ng m?i, h? th?ng c?a quy?n t? do ??o ??c, cc cu?c b?u c? ph?i khng l s?n ph?m c?a s? ph?n (sort, m nh? ???c l?u c th? m ch? d? dng h?n ??n s? ph?n h?n l lot (th?m) trong ti?ng Anh). S? ch?n ng?u nhin khng thng minh c?ng ch?ng t? do. S? l?a ch?n c th? ???c giao ch? cho ?n ng, b?i v h? ???c ph cho tri th?c v ch. Druey (1828, ???c trch trong Mellina, 2021 vol. 2) ti?p t?c ca ng?i ch? quy?n nhn dn v chnh ph? ??i di?n
qu?c gia ho?c c th? ??a ra t?t c? cc l?a ch?n c?a n m khng gy b?t ti?n cho n, hay n khng th?. N?u n c th?, n?u n ?? chn mu?i cho vi?c ?, t?t c? cc cu?c b?u c? s? ph?i l tr?c ti?p. N?u c b?t k? s? b?t ti?n no trong vi?c ?? t?t c? cc l?a ch?n cho qu?n chng nhn dn, chng khng nn b? ?? cho s? ph?n (sort), m ch?ng lin quan g ??n h? th?ng t? do ??o ??c, m ??n nh?ng ng??i ???c ch?n. V m?t khi chng ta cng nh?n s? c?n l?a ch?n, li?u chng ta c th? ph? nh?n r?ng m?t l?a ch?n ???c ??a ra b?i nh?ng ng??i ???c ch?n l t?t h?n l?a ch?n trong ? m?i ng??i tham gia m khng c s? phn bi?t? Chng ta c th? ph? nh?n r?ng nh?ng ng??i chng ta ? ch?n ?? lnh ??o x h?i v ch?m lo cho cc l?i ch thn thi?t nh?t c?a n khng ph?i l nh?ng ng??i chng ta ? ch?n ?? ??a ra cc l?a ch?n th??ng h?ng?
Ch? trch c tnh tn ph c?a Druey ? ti?p t?c, ph? nh?n tri?t ?? s? can thi?p c?a Tr?i trong s? ch?n ng?u nhin (Druey 1828, ???c trch trong Mellina 2021, vol. 2):
S? ph?n (sort) l k? th truy?n ki?p c?a l tr, v n c?t ? s? thay th? cho tinh th?n, cho tr thng minh t? do, m?t ?nh h??ng v c? m khng c tr thng minh v khng c t? do; h?c thuy?t hon ton d? gio ny l ng??c v?i tn gio c?a chng ta, m ham mu?n cng vi?c v m?t ??c tin ???c khai sng; v?i ??o ??c, m ln n s? tr tr? v s? b?ng lng [v?i] s? ph?n m qung. S? ph?n (sort) l khng t??ng thch v?i t? do: n ch ??p qu?c gia hay cc ??i di?n c?a n b?ng vi?c bu?c h? t? b? ??c quy?n cao qu nh?t c?a h?. Chnh tr? v l?ch s? d?y chng ta r?ng s? ch?n ng?u nhin (sort) l th?t th??ng nh? s? c? sinh n?; r?ng tinh th?n ti?p t?c, nguyn t?c b?o t?n khng c ??m b?o no v?i vi?c rt th?m m, do cc s? k?t h?p m qung, c th? ??ng th?i ??a vo cc h?i ??ng c?a n?n c?ng ha m?t ?a s? to l?n c?a nh?ng ng??i m?i v khng c kinh nghi?m.
V?i cc dng ny, m b?ng cch no ? ??a ra m?t ?i?m ??i tr?ng v?i l l? c?a Ochs t? n?m 1802, s? dng rt th?m trong chnh tr? ? h?p h?i trn gi??ng b?nh c?a n. Trong t h?n ba th?p nin, m?t n?p t? duy m?i ? bi?n nh?n th?c cng c?ng v? s? rt th?m thnh m?t c? ch? phi l v l?i th?i.
S? RT TH?M V S? ??I DI?N M T?
By gi? chng ta c m?t s? hi?u r rng v sao s? rt th?m b? b? r?i trong l?nh v?c chnh tr?. ? g?m hai nhn t? c?t y?u. M?t quan ni?m m?i v? s? ??i di?n d?a vo ch? quy?n nhn dn, ???c xem nh? m?t kh? ??c x h?i gi?a cc cng dn v cc ??i di?n, ? c ngh?a r?ng cc cu?c b?u c? tr? thnh m?t d?ng c? trung tm v m?t nghi l? c?t y?u, ?? chng kh k?t h?p v?i s? rt th?m h?n tr??c kia nhi?u. ?i?u ny ???c t?ng c??ng b?i m?t tinh th?n m?i c?a ch? ngh?a duy l, m m?nh m? ??i l?p ch t? do v?i s? may r?i. Cc nhn t? thm c l? c?ng ? ?ng m?t vai tr: Quy m c?a kh?i c?ng ??ng m?i v ch? ngh?a tinh hoa chi ph?i ? khng lo?i tr? s? rt th?m nh? m?t d?ng c? cho m?t ch? ?? qu t?c phn ph?i nh?ng ? khng thn thi?n v?i b?t k? th?c hnh dn ch? no c?a s? rt th?m gi?a t?t c? cc cng dn. Nhi?u nh?t, vi?c rt th?m c th? ???c dng nh? m?t d?ng c? k? thu?t trong m?t s? khung c?nh, nh?ng n khng th? cn ???c p d?ng n?a nh? m?t nghi l? m ??m b?o tnh chnh ?ng th? t?c c?a tr?t t? chnh tr?. Trong m?c ?? l?n, hai l l? ??u tin (m?t quan ni?m m?i v? s? ??i di?n v ch? quy?n, v m?t hnh th?c l?p lu?n m?i) v?n ?ng vai tr trong cc ch? trch s? rt th?m trong th? k? th? hai m??i m?t. Ngoi ra, s? ch? trch ngy nay thng th??ng d?a vo m?t chi?u tr?ng d?ng nhn ti, cho r?ng vi?c rt th?m s? cho php nh?ng ng??i d?t nt ?? th?o lu?n cn nh?c v quy?t ??nh cho c?ng ??ng chnh tr?, thay cho vi?c cho php nh?ng ng??i gi?i nh?t n?i ln qua cc cu?c b?u c?. Tuy v?y, vo giai ?o?n ny c?a cu?c ?i?u tra c?a chng ta, v?n cn ba cu h?i. Th? nh?t, v sao m?t s? ??ng thu?n chung ? t?n t?i lin quan ??n s? phn bi?t s?c nt gi?a l?nh v?c t? php, n?i s? rt th?m ???c dng cng v?i s? thu n?p ?? t?o thnh cc b?i th?m ?on, v l?nh v?c chnh tr?, n?i cc cu?c b?u c? ? l th? t?c h?p l? duy nh?t? Th? hai, v sao tinh th?n m?i c?a ch? ngh?a duy l ? ph?n ??i s? rt th?m nh?t qun ??n v?y? R?t cu?c, ngy nay, nh?ng ng??i ?? x??ng cc minipublic ???c ch?n b?ng th?m th??ng nh?c ??n nh?ng suy ng?m c?a Condorcet v? cc b?i th?m ?on v xem s? rt th?m nh? m?t c? ch? v cng h?p l ?? nh?n ???c m?t nhm m v? m?t x h?i h?c ph?n nh tnh ?a d?ng c?a nhn dn theo cch t?t h?n r?t nhi?u so v?i h?u h?t cc h?i ??ng ???c bu ph?n nh. Th? ba, v sao cc di?n vin, m ? d?n thn nh?t trong cu?c ??u tranh ?? dn ch? ha x h?i v chnh tr?, ? khng th?m ch xem xt vi?c l?i ??a s? rt th?m vo chnh tr?? R?ng s? rt th?m ? khng ???c th? ch? ha trong chnh tr? l ci g ? c th? hi?u ???c; r?ng khng ai ku g?i cho n ?? s?ng l?i nh? m?t c? ch? chnh tr? l kh kh hi?u.
Trong tranh lu?n hi?n php Hoa K?, cc nh Anti-Federalist (cc nh ch?ng lin bang ch? ngh?a), m ??i di?n bn t? c?a ph? chnh tr? v, t nh?t m?t ph?n, ? theo m?t truy?n th?ng c?a ch? ngh?a c?ng ha cng dn, ? k?ch li?t ph?n ??i nguyn t?c phn bi?t. Thay vo ?, h? ? ch?p nh?n khi ni?m v? s? gi?ng nhau gi?a nh?ng ng??i cai tr? v nh?ng k? b? tr?, m?t l t??ng m Hannah Pitkin (1972) g?i l s? ??i di?n m t? (descriptive representation). Brutus (Essay III, ???c trch trong Manin 1997, p. 110), m?t bt danh c?a m?t trong nh?ng tc gi? c ?nh h??ng nh?t c?a h?, ? l?p lu?n nh? sau:
Chnh thu?t ng? ng??i ??i di?n ng? r?ng ng??i hay c? quan ???c ch?n cho m?c ?ch ny nn gi?ng nh?ng ng??i ? b? nhi?m h? m?t s? ??i di?n c?a nhn dn M?, n?u l ?ng th?, n ph?i nh? nhn dn Th ph?i ???c d? ??nh r?ng nh?ng ng??i, m ???c ??t thay cho nhn dn, nn c tnh c?m v c?m gic c?a h?, v b? chi ph?i b?i cc l?i ch c?a h?, hay ni cch khc, nn mang s? gi?ng nhau nhi?u nh?t v?i nh?ng ng??i, m nhn danh nh?ng ng??i ?, h? ???c thay th?.
John Adams (17351826), m?t nh lnh ??o Anti-Federalist v t?ng th?ng t??ng lai c?a Hoa K?, ? ni thm r?ng h?i ??ng ??i di?n nn l m?t b?c chn dung thu nh? chnh xc c?a nhn dn ni chung. N nn ngh?, c?m th?y, suy lu?n v hnh ??ng gi?ng h? (Adams 1776). ??i v?i cc mn ?? c?a tr??ng phi t? duy ny, m?i nguy hi?n nhin ? l m?t mnh nh?ng ng??i giu s? ???c bu, gy thi?t h?i cho cc ch? s? h?u trang tr?i nh? v v?a. Cc cu?c b?u c? ? ?e d?a thin v? cho m?t elite ???c phn bi?t b?i s? sinh, gio d?c, v s? giu c, m s? khng ph?n nh tnh ?a d?ng c?a ??t n??c. Cc nh Anti-Federalist v th? ? ch? tr??ng cc khu v?c b?u c? nh? h?n, ngh? r?ng chng s? lm cho d? h?n cho nh?ng ng??i t? cc giai c?p trung l?u ?? ???c bu. H? ? b? cc nh Federalist ?nh b?i v? ?i?m ny. Nhn l?i, c v? ?ng ng? r?ng d?ng c? ???c h? g?i c l? ? c hi?u qu?, nh?t l trong s? so snh v?i s? ch?n b?ng b?c th?m. Cc nh lnh ??o B?c M?, k? c? cc nh Anti-Federalist, ? xem jury (b?i th?m ?on) nh? ??nh ch? chnh ch?u trch nhi?m cho vi?c ??m b?o cc quy?n t? do dn s? (Levy 1999, pp. 8586). Cc nh cch m?ng nh? John Adams bi?t r?ng s? rt th?m ? ???c dng trong cc n?n c?ng ha ??u Hi?n ??i v ? tin r?ng d?ng c? ny l m?t ph??ng ti?n h?p l ?? trnh xung ??t n?i b?. Adams vi?t r?ng ni chung, [?] an ton h?n ?? d?a vo tr?i h?n vo chnh mnh (???c trch trong Gueniffey 1993, p. 121). V th?, v sao cc nh Anti-Federalist ? khng khai thc ti?m n?ng chnh tr? c?a c? ch? ny?
Cu h?i v? s? ??i di?n m t? c?ng ???c nu ln ? bn kia c?a ??i Ty D??ng. Pierre-Louis Roederer (17541835), B? tr??ng ??i di?n Ton quy?n c?a C?ng ha Php t?i C?ng ha Helvetic trong thng Ging 1800, ? m t? quan ?i?m dng chnh c?a h?u h?t cc thnh vin c?a Qu?c h?i L?p hi?n c?a Php khi ng vi?t m?t n?m sau r?ng ch? ?? qu t?c b?u c? m Rousseau ? ni v? 50 n?m tr??c l ci ngy nay chng ta g?i l n?n dn ch? ??i di?n (Roederer, Speech of 13 Ventse, Year IX, March 4, 1801, uvres, VII, p. 1401, ???c trch trong Rosanvallon 1998, p. 52). Nh?ng nh?ng ng??i khc ? ??ng v? pha nh cch m?ng n?i ti?ng Mirabeau (17491791), m ngay t? thng Ging 1789 ? cho r?ng h?i ??ng cho qu?c gia nn l ci m?t b?n ?? thu nh? l cho khu v?c v?t l c?a n; d m?t ph?n hay ton b?, b?n sao nn lun lun c cng cc t? l? c?a b?n chnh (Mirabeau 1835, p. 7, ???c trch trong Rosanvallon 1998, p. 17). Nh? th? v sao khng dng s? rt th?m ?? so?n b?n ?? ny c?a nhn dn?
Tnh ton Xc su?t, Th?ng k h?c, v Ch? ngh?a ?a nguyn Chnh tr?
S? rt th?m ngy nay lin k?t m?t thi?t v?i khi ni?m m?u ??i di?n, m ???c dng th??ng nh?t trong cc khoa h?c x h?i, cc kh?o st th?ng k, v cc th?m d d? lu?n. Tnh ton xc su?t l ci lm cho vi?c ny c th?: t??ng ??i th? l th? ny, khi m?t m?u c?a cc vin bi c mu khc nhau ???c rt ra t? m?t chi?c thng, n ph?n nh c?u thnh c?a cc vin bi trong thng nh? m?t ton th?. M?u cng l?n, n tr? nn cng c tnh ??i di?n: M?t m?u ???c ch?n ng?u nhin g?m 1.000 c nhn v th? s? cung c?p m?t vi th? gi?i c?a dn c?, v?i m?t bin sai s? vi ph?n tr?m. Tnh hnh trong th?i ??i c?a cc cu?c cch m?ng th? k? th? m??i tm ? l g? Cc nh ton h?c Php, do Blaise Pascal (16231662) d?n ??u, ? ?ng m?t vai tr ?ng k? trong s? sng ch? ra tnh ton xc su?t trong th? k? th? m??i b?y. Ngnh ton h?c ny sau ? ? tr?i qua m?t s? n? r? ?ng ch trong cu?i th? k? th? m??i tm khi n ???c huy ??ng lin quan ??n v?n ?? b?i th?m ?on xt x?. Khi Duport ??a ?? xu?t c?a ng cho ??nh ch? b?i th?m ?on trong 1790, ng ? nh?c ??n ti chuyn mn c?a Marquis de Condorcet, ng??i m ng g?i l nh ton h?c v? ??i nh?t c?a th?i ??i. Tnh ton xc su?t sau ? ???c dng ?? ?o r?i ro c?a l?i t? php, s? t?i ?u c?a cc b?i th?m vin, ng??ng ?a s? ?? tiu chu?n ch?c c kh? n?ng nh?t ?? d?n ??n s? cai tr? t?t nh?t, v nh?ng cch ??a ra cc b?n n duy l h?n b?ng vi?c yu c?u cc b?i th?m vin ?? tr? l?i m?t b? cc cu h?i phn bi?t v? m?t gi?i tch. Nhi?u nh ton h?c ? tham gia trong tranh lu?n, m v?n c cc ti?ng v?ng ngy nay (Schioppa 1987; Desrosires 2000). Tuy v?y, t??ng v? m?t m?u ??i di?n ? ch?ng bao gi? n?i ln.
?? hi?u tnh hnh ny chng ta c?n quay l?i l?ch s? th?ng k h?c. L?nh v?c ny ? pht tri?n nhanh lc ?. Nhn kh?u h?c ? ra ??i nh? m?t khoa h?c nh n??c trong 1662, nh? cng trnh c?a William Petty (16231687) v John Graunt (16201674), trong khi th?ng k h?c ? c ???c s?c ht nh? s? thc ??y c?a cc nhn v?t nh? chnh khch Php Vauban (16331707), ng??i ? tm cch ?? ??t tnh hi?u qu? chnh tr? v hnh chnh l?n h?n. Nhn kh?u h?c v th?ng k h?c ? ng? m?t s? h?c chnh tr? m ? ??i x? cc c nhn nh? nh?ng ng??i ngang nhau m?t ?i?u ki?n tin quy?t cho vi?c ?i xa h?n vi?c ch? ??m cc thnh vin c?a x h?i v ??m v thao tc chng en bloc (theo kh?i) (Le Bras 2000, p. 127). M?c d ???c hnh thnh v?ng ch?c vo ?m tr??c Cch m?ng Php, cc mn h?c ny ? khng dng tnh ton xc su?t v khng ho?t ??ng v?i s? l?y m?u ??i di?n th?ng k nh? chng ta bi?t ngy nay.
Lc ?, tnh ton xc su?t ? r?t h?n ch? trong vi?c s? d?ng x h?i c?a n. M?c d ???c khai thc ?? nghin c?u cc tr ch?i may r?i, n ? khng ???c cc cng ty b?o hi?m non tr?, ch?ng h?n, dng nhi?u. ??u tin, nh? trong cc b?ng t? vong c?a William Petty v John Graunt, th?ng k h?c ? d?a vo m?t m?u ?i?n hnh (h?n l ??i di?n), m sau ? ???c ngo?i suy ra ton b? dn c?, trn c? s? t? l?, ???c gi? thi?t l ??ng ??u kh?p ??t n??c, gi?a qu?n th? ny v s? sinh hng n?m m?t t? l? ???c ?o trong vi gio x? (Desrosires 2000, p. 111). Trong 1825, Adolphe Quetelet (17961874), m?t nh ?ng gp c?t y?u cho s? ?ng d?ng th?ng k h?c trong cc khoa h?c ??o ??c v chnh tr?, ? th? dng ph??ng php ny ?? ??c l??ng dn s? c?a H Lan. ng ? t? b? t??ng khi m?t quan ch?c c?p cao, Baron de Keverberg (17681841), ch? ra r?ng cc t? l? sinh ? thay ??i ngang ??t n??c v r?ng l khng th? ?? khi qut ha t? vi tr??ng h?p. Cho ??n cu?i th? k? th? m??i chn, cc nh th?ng k h?c v th? ? bnh v?c cho cc cu?c ?i?u tra dn s? ??y ?? v ? nghi ng? cc s? ngo?i suy ???c cc nh ton h?c chnh tr? t?o ra trong hai th? k? tr??c.
T?t nhin, vo gi?a th? k? th? m??i chn, khoa h?c th?ng k ? lm nhi?u h?n vi?c ??n gi?n ti t?o l?i cc l l? c?a Khai Sng r?t nhi?u. Quetelet ? khc v?i Condorcet b?i v ng h?i cc cu h?i v? x h?i v tnh m? ??c c?a n, cn b?c ti?n b?i c?a ng ? tm cch ?? gi?i thch cc tiu chu?n v? tnh duy l cho cc s? l?a ch?n c?a m?t c nhn ???c khai sng, m b?n thn c nhn ? ? th? hi?n m?t b?n ch?t con ng??i ph? qut d?a vo l tr (Desrosires 2000, pp. 98101). Quetelet ? trnh by k? l??ng m?t trung bnh th?ng k x h?i c?a m?t b?n ch?t x h?i h?c kh ??c ?o, b?ng vi?c k?t h?p hai quan ni?m tr??c ? b? gi? tch bi?t: m?t trung bnh khch quan, ???c tnh t? m?t lo?t ?o l??ng c?a cng ??i t??ng (ch?ng h?n, dn s? c?a m?t th? tr?n), m trung ha nh?ng s? b?t th??ng do s? quan st khng hon h?o; v m?t trung bnh ch? quan, ??i di?n m?t xu h??ng trung tm m quanh ? cc tr??ng h?p kinh nghi?m ???c phn b? (nh? m?t ???ng qu? chung, ph h?p cho cc hi?n t??ng nh? s? phn b? c?a chi?u cao trong m?t qu?n th? dn c? cho tr??c). Tuy v?y, Quetelet ? bc b? trung bnh s? h?c, m?t s?n ph?m c?a tnh ton thu?n ty, ??ng ??u ha cc d? ki?n (fact) x h?i m khng ???c c?u trc quanh m?t xu h??ng trung tm v c v? t??ng ?ng v?i khng logic l t??ng no (v d?, cc thu nh?p trong m?t x h?i h?t s?c b?t bnh ??ng ???ng th?i): Nh? th? ng xem n nh? m?t h? c?u thu?n ty.
B?t ch?p cc s? khc bi?t c?a h?, ng??i ???c khai sng c?a Condorcet v ng??i trung bnh c?a Quetelet ? l cc nhn v?t bnh th??ng, m?t m hnh tham chi?u theo ? cc bi?n th? v cc b?nh l ? c th? ???c ?o. Ng??i ???c khai sng hon ton s? h?u l tr c?a mnh; ng??i trung bnh d? dng c th? ???c nh?n di?n v?i cc giai c?p trung l?u. Nh?ng tnh bnh th??ng ny ? khng thch h?p trong chnh tr? sau th?i ??i c?a cc cu?c cch m?ng, v?i phong c?nh b? chia c?t v thay ??i c?a n v cc s? ki?n khng l??ng tr??c d?n ??n s? phn c?c hay cc s? ??o ng??c l?n m ? khng th? hi?u ???c d?a vo tnh c nhn duy l hay cc xu h??ng t?p trung: Phn b? cc ki?n hi?m khi c d?ng m?t ???ng hnh chung. S? th?ng nh?t qu?c gia ? c th? ???c tn vinh long tr?ng, nh?ng chnh tr? th?c t? ph?i tnh ??n s? ?a d?ng khng th? rt g?n ???c c?a cc ki?n, n?u ch? v? m?t ??a l, ?? ??ng r?i vo cng ci b?y nh? Tri?u ??i Kh?ng b?. L t??ng v? thnh ph? th?ng nh?t, ?i?n hnh c?a th?i Trung C? v ??u Hi?n ??i, vo lc ? ? m?t m?t ph?n tnh chnh ?ng c?a n. S? th?nh hnh t?ng ln c?a cc s? chia tch chnh tr? v cc phong tro cch m?ng c ngh?a r?ng cng lu?n ? khng cn c th? ???c chuy?n thnh s? hi?n thn ho?c ???c khai sng hay trung bnh c?a n n?a: ch? xung ??t ng? tr?. Ci sau gi?i nh?t ? c th? ??i di?n ch? m?t trung bnh s? h?c, ?? dng s? phn bi?t ???c nh?c t?i ? trn, v v th? ? khng chnh ?ng.
Ch? ngh?a ?a nguyn ny ? c khuynh h??ng b? ph? ??nh b?i ch? ngh?a c?ng ha c?, m kh?ng kh?ng v? s? th?ng nh?t chnh tr? c?a n?n c?ng ha v trnh by cc phe phi nh? ci c t?i t? nh?t ??i m?t v?i kh?i c?ng ??ng. M?c d cc xung ??t m?nh ? chia r? nhi?u thnh ph? v cc tham v?ng chnh tr? ? ph? bi?n, cc xung ??t ny ???c xem nh? tiu c?c theo th?c h? chnh th?ng. Nhi?u l?n, nh? ? th? ? Venice, vi?c cng khai v?n ??ng cho ch?c v? cng hay cho m?t phong tro chnh tr? c? th? ? b? c?m. Machiavelli l m?t trong s? r?t t ng??i ? th?y cc ki?u xung ??t chnh tr? ny nh? ci g ? h?u ch. S? ch?p nh?n ch? ngh?a ?a nguyn chnh tr? ch? d?n d?n tr? thnh m?t ??c ?i?m trung tm c?a cc chnh ph? ??i di?n v nh?t l c?a ch? ngh?a khai phng. Trong cc cu?c tranh lu?n hi?n php M?, ch? ngh?a ?a nguyn ? l m?t khi ni?m then ch?t ???c cc Cha L?p Qu?c m?i cho. Ch? ngh?a ?a nguyn ? c?ng l m?t ch? ?? tranh lu?n nhi?u trong nh?ng n?m ??u c?a Cch m?ng Php, t nh?t cho ??n s? xu?ng d?c c?a Robespierre, v trong ?? ch? th? Nh?t (18041815). Sau s? s?p ?? c?a Napoleon, cc h?n ch? m?nh ???c p ??t ln ch? ngh?a ?a nguyn, nh? t? do bo ch ? khng hon ton, cc ph?n t? cch m?ng b? ?n p, v s? ti?p c?n ??n chnh tr? th? ch? ???c dnh ring cho t? l? ph?n tr?m kh nh? c?a nhn dn. Tuy nhin, bn trong cc h?n ch? ny, n v?n ???c xem nh? t?o thnh tr?t t? m?i. Vo ??u cc n?m 1820, ch? ngh?a ?a nguyn ???c Franois Guizot (17871874) l?p thuy?t m mu?n h?n ? tr? thnh lnh t? b?o th? c?a n?n Qun ch? thng B?y (18301848) trong cu?n sch c ?nh h??ng l?n c?a ng v? chnh ph? ??i di?n (1821). ??i v?i Guizot, ch? ?? m?i ? c th? ??ng th?i ??i di?n ch? ngh?a ?a nguyn c?a x h?i dn s? v t?o thnh m?t c? quan ???c ch?n c?a cc ??i di?n th? hi?n s? th?ng nh?t Qu?c gia.
Tr??ng h?p Th?y s? l l th v? kha c?nh ny: Tnh chnh ?ng c?a s? v?n ??ng chnh tr? ? t?ng ln khi khu v?c cng ngy cng th?y cc s? ??ng ?? ki?n trong hai th?p nin ??u tin c?a th? k? th? m??i chn. M?t k?t lu?n r rng ? ???c rt ra ? Geneva b?i ?y ban m trong 1831 ? ?? xu?t h?y b? s? rt th?m ?? ?ng h? vi?c dng ??c quy?n cc cu?c b?u c?. M?t ??i tho?i m? tr??c m?t cng chng r?ng l cch t?t nh?t ?? trnh ci c?, cc thnh vin ?y ban ? vi?t, v cc phe phi ch?c c kh? n?ng h?n ?? n?i ln trong cc gi?i nh? h?n, nh? t?m g??ng Venetia ? ch?ng t?. Cc ??i th? c?a chnh tr? m?i cho r?ng s? th?o lu?n cng ??ng ngh?a v?i ch? ngh?a b phi. ?y ban ? ?p l?i: N?u ci ng??i ta g?i l m?u ?? l cc cu?c th?o lu?n th?ng th?n v cng khai ny b?ng cch ? cc ?ng vin cng khai kh?ng ??nh s? ph?c v? c?a h?, cc nguyn t?c chnh tr? c?a h?, t?t c? cc t??c hi?u c?a h? cho cc phi?u h? tm ki?m, th v?n ?? ? ?u? Ch?ng c g trong vi?c lm chnh tr? theo cch ny kh??c t? l tr, hay c th? gy ho?ng s? c?. (L?u tr? Geneva, Rigaud 57/24, Rapport sur les projets de Lois au sujet des lections par M. le Professeur Bellot, 1831, p. 28, ???c trch trong Mellina 2021, p. 155).
Trong m?t h?i ??ng l?n c?a cc c? tri, s? lun lun c l??ng tri, tnh khng ch k?, m?t tinh th?n tr?t t? v cng l, m s? lm cho n l th?m phn v t? v am hi?u nh?t v? gi tr? (merit) t??ng ??i c?a cc ?ng vin khc nhau. Cc nh bo l?y l?ng, Machiavelli, Montesquieu, ? vinh danh kh? n?ng c?a nhn dn ?? ??a ra cc l?a ch?n t?t. K? n?ng ny, trong cc cng dn t? do, ch? l s? dng l tr c?a h? v b?n n?ng c?a cc l?i ch th?t c?a h?.
Vi?c rt th?m ? khng cn ???c xem nh? m?t c? ch? cho th?c t? chnh tr? m?i ny n?a. Ng??c l?i, c? ng??i ???c khai sng c?a Condorcet v ng??i trung bnh c?a Quetelet ? l thch h?p trong tr??ng h?p c?a jury, m khng g?m thnh ki?n no, khng s? chia r? th?c h? no, v khng k? n?ng chuyn nghi?p no: ch? l??ng tri thi. M?c d trong Cch m?ng Php, ? c m?t s? pht tri?n song song trong nh?ng cn nh?c ton h?c v? lm sao ?? ??t ???c s? cai tr? t?t nh?t, s? th?c r?ng cc b?i th?m ?on ?i h?i s? nh?t tr hay m?t siu ?a s? ph?i ???c gi?i thch b?ng l l? c? th? ny: S? ??ng thu?n ? l c th? b?i v n l k?t qu? t? m?t phn xt m bn trong t?m v?i c?a m?i ng??i, v n ??m b?o r?ng nh?ng s? th?o lu?n cn nh?c ???c ti?n hnh m?t cch ?ng ??n v ? d?n ??n k?t lu?n c logic c?a h?. Trong ch?ng m?c ny v b?i v v? l thuy?t, cc b?i th?m vin ? khng c l?i ch th?c h? hay v?t ch?t ring c?a h? ?? b?o v? l c th? cho cc phin x? l cng b?ng v v t?. L do c?n b?n, m ph?n l?n ? ???c p d?ng cho b? phi?u th?a hi?p chnh tr? trong th?i Trung C? v th?i k? ??u Hi?n ??i, by gi? ???c dnh ring cho ho?t ??ng c?a cc b?i th?m ?on.
Gi?a cu?i th? k? th? m??i tm v gi?a th? k? th? m??i chn, cc ?ng d?ng x h?i c?a tnh ton xc su?t, th?ng k h?c, v cc b?i th?m ?on nh? th? ??u d?a vo khi ni?m v? l?p lu?n bnh th??ng. ?i?u ny ??n trong vi bi?n th?: Logic tinh hoa ch? ngh?a lin k?t v?i cc tiu chu?n ti s?n trao tnh bnh th??ng duy l ??y ?? ch? cho cc t?ng l?p giu nh?t hay ???c khai sng nh?t c?a x h?i, cn t??ng v? tnh bnh th??ng th?ng k c?ng trao ph?m vi hi?u l?c ny cho giai c?p t? s?n nh? v trung l?u n?a. Cc nh dn ch?, v? ph?n h?, ? cho r?ng l??ng tri l ci g ? ???c t?t c? cc cng dn chia s?. Tuy v?y, khi p d?ng cho cc b?i th?m ?on, cc tro l?u chnh tr? khc nhau ny ??u c m?t th? chung: S? rt th?m l c? ch? h?u ch v l th chnh xc b?i v cc c nhn ? c th? thay th? cho nhau. Ng??c l?i, n ? khng c v? gi?ng m?t d?ng c? thch h?p khi m?c tiu l trnh by cc xung ??t v? ki?n chnh tr?.
Vi?c rt Th?m v cc Tr ch?i May r?i
Trong th?i k? ny, cc tr ch?i may r?i dnh lu ??n vi?c rt th?m ? tr?i qua m?t s? bng n? th?t s? v? s? n?i ti?ng, ngh?ch l thay khi?n cho s? rt th?m t ?ng tin h?n trong l?nh v?c chnh tr?. Ban ??u, cc tr ch?i sc s?c quay l?i t nh?t thin nin k? th? ba BCE (c l? th?m ch thin nin k? th? n?m BCE), cn cc tr ch?i bi ? lan ra nh? chy r?ng t? Trung Qu?c sang chu u trong cu?i th? k? th? m??i b?n CE. Trong m?t th?i gian di, Gio H?i v ??o ??c chnh th?ng ? ln n cc tr ch?i may r?i v b?t c? l?i nhu?n no t? cc tr ch?i ny ? l khng x?ng ?ng v cc ??ng c? ??y ng??i dn tham gia vo chng ? th??ng l qu g?n v?i s? bi ton ?? l chnh th?ng. Ho?t ??ng nh? m?t ngu?n c?a s? b?t ?n x h?i, n?i ?am m cho cc tr ch?i may r?i c?ng ? d?n ??n nh?ng s? cng c?c c h?i cho nh?ng ng??i ch?i v gia ?nh c?a h?. Ch? nh?ng ng??i giu c nh?t, ??c bi?t trong cc tri?u ?nh hong gia v hong thn, ? c th? ch?i chng m?t cch v h?i, v thu nh?p v gio d?c c?a h? ???c cho l che ch? h? kh?i cc ?am m v cc h?u qu? pht sinh nh? v?y (Schdler 2008, p. 21; Kger 2008). M?c d cc n? l?c ?? ki?m sot cc tc ??ng x h?i ? ti?p t?c, th?m ch t?ng ln v?i s? ??n c?a m?t nh n??c ho h?c truy?n ??t l tr v s? h??ng d?n ??o ??c, s? ln n bi ton v l?i nhu?n khng x?ng ?ng ? tr? nn y?u h?n khi tnh ton xc su?t ra ??i, m?t ph?n qua m?t mong mu?n ?? tr? l?i cc cu h?i do cc tr ch?i may r?i nu ra.
Th?c ra, cc hnh th?c m?i c?a l?p lu?n ton h?c ? thi?t l?p cc quy t?c m ? ?o m?t cch khch quan c? h?i c?a ng??i ta ?? th?ng, nh? th? cc tr ch?i may r?i dnh lu ??n m?t lo?i kh? ??c trong ? nh?ng ng??i ch?i ch? tm tham gia vo m?t cng vi?c m?o hi?m. M?t cch ti?p c?n ton h?c th?c t? ??n sc s?c ? b?t ??u pht tri?n trong th?i Trung C?, m?c d ? v?n ? bn l?. Trong m?t cng trnh c h? th?ng h?n dnh cho vi?c rt th?m t?i chu u Hi?n ??i, Of the Nature and Use of Lots (1627), Thomas Gataker, m chng ta ? phn tch cc t??ng c?a ng r?i v? s? rt th?m chnh tr?, ? khng nh?c ??n tnh ton xc su?t. Tuy nhin, m?t th? k? s?m h?n, Gerolamo Cardano (15011576), m?t trong nh?ng nh ton h?c, bc s?, v nh chim tinh h?c n?i ti?ng nh?t c?a th?i Ph?c H?ng, ? l trong s? nh?ng ng??i ??u tin p d?ng cc tnh ton duy l m?t cch c h? th?ng vo cc tr ch?i may r?i yu thch c?a ng (Schumacher 2008, p. 42). T? ? tr? ?i, ? m?i n?i t?i chu u, cc nh n??c ? khng cn v?a lng ?? ?nh thu? cc tr ch?i bi n?a m ? pht tri?n cc x? s? c?a ring chng. ???c l?p t? li?u ngay t? Tri?u Hn (206 BCE ??n 220 CE) ? Trung Qu?c, cc tr ch?i x? s? do nh n??c v?n hnh c?ng ???c th?c hnh r?ng ri trong th?i Roma. Chng ? bi?n m?t kho?ng 222 CE, ch? l?i n?i ln trong th? gi?i Ty ph??ng kho?ng th? k? th? m??i l?m (Pardieu 1865, p. 759). Cc x? s? sau ? ? lan nhanh ra kh?p chu u, t?a ra t? cc vng n?i ti?ng s?m c?a chng ? H Lan v cc Cng x b?c Italia, hai vng ny ? tin ti?n nh?t v? m?t th??ng m?i v ti chnh. Cc x? s? ? ??c bi?t ph? bi?n ? Venice v Genoa, n?i chng th??ng xuyn ???c cc c nhn t? nhn t? ch?c: ??y l n?i ti?n b?i c?a tr ch?i hi?n ??i ngy nay, lotto, ???c sng ch? ra. Nh? chng ta ? th?y trong Ch??ng 2, vi?c c c??c v? tn c?a cc thnh vin t??ng lai c?a Signoria ? ? ngu?n g?c c?a x? s? nh n??c Genoa. T?i n??c Anh, cc x? s? ???c th? ch? ha trong 1567.
Php ? ?i theo cng b??c chn sau 1656, khi nh n??c chi?m l?y m?t ??c quy?n ??i v?i s? kinh doanh x? s? h?t s?c bo b?. Khng lu tr??c Cch m?ng, Loterie royale de France (X? s? hong gia Php) ???c kh?i ??ng. Gi?a 1777 v 1781, thu nh?p t? cc x? s? ? mang l?i nhi?u h?n cc thu? ?nh trn gi?i t?ng l?. N ? d?a k? cng vo s? chnh l?ch gi?a t?ng s? ti?n gi?i m nh?ng ng??i ch?i th?c s? nh?n ???c hng n?m v t?ng s? ti?n t??ng ?ng v?i cc xc su?t ton h?c ???c tnh k? tr??c (Wykes 1964; Belmas 2006, pp. 308328; Nther 2008). Ti?n c??c t?i thi?u ???c h? th?p ?? khuy?n khch qu?n chng tham gia, v x? s? hong gia ? t? ra h?t s?c thnh cng. Nhi?u s? ?? phng ? bao quanh th? t?c ?? b?o ??m s? tin t??ng. ? c hai l?n m? m?i thng, ???c t? ch?c cng khai. T?i Paris cc s? m? x? s? ny ? x?y ra v?i v? trng l? v nghi l? (Belmas 2006, p. 331), d??i s? gim st c?a c?nh st tr??ng, t?ng thanh ton, ng??i thu thu?, v cc tr? l c?p b?. Vo ngy ???c ??nh, m?t quan ch?c ??t vo m?t bnh xe may m?n l?n chn m??i h?p nh? c kch th??c, hnh th, v tr?ng l??ng b?ng nhau, v ch?a cng s? l??ng m?nh da b ???c ?nh s?, ???c cho cng chng th?y c?n th?n tr??c. Khi chng ???c tr?n ??u v?i nhau trong bnh xe, n?m s? trng ???c ch?n ra.
Khng nghi ng? g b?i v n ? khng g?m cng m?c t??ng tc, x? s? ? ch?ng bao gi? thu ht cng s? s? nh?c nh? cc tr ch?i sc s?c hay bi hay roulette, c?ng v?y, m ? xu?t hi?n ? Italy trong th? k? th? m??i b?y v sau ? ? lan nhanh ra kh?p chu u. Tuy nhin, x? s? ? khng c ???c ki?n t?t trn bo ch gi?a nh?ng ng??i c ki?n sng su?t. Khng ch? ??ng c? c?a nh?ng ng??i tham gia ???c coi l ?ng ng?; cc x? s? c?ng ???c xem nh? m?t ngu?n c?a r?i lo?n x h?i, ??i di?n m?t lo?i thu? che gi?u. Sau m?t giai ?o?n n ???c ??i th??ng hi?u l?i nh? x? s? qu?c gia, tr ch?i cu?i cng b? h?y b? trong 1793, khi H?i ngh? m t? n nh? m?t sng ch? x?u c?a ch? ?? chuyn quy?n ?? khi?n nhn dn im l?ng v? s? kh?n kh? c?a n, b?ng vi?c l?a d?i n v?i m?t hy v?ng m th?c ra lm nghim tr?ng thm s? b?t h?nh c?a n (Henriquet 1921, ???c trch trong Belmas 2006, p. 334). M?c d n l?i ???c ??a vo n?m 1797 trong th?i Directory (v m?t n?m tr??c khi thnh l?p C?ng ha Helvetic) khi ti chnh nh n??c ? trong nh?ng ?i?u ki?n th th?m, t?p qun x h?i ny d?a vo s? may m?n rt th?m ? h?u nh? khng th? ph?c v? nh? s? truy?n c?m h?ng cho m?t h? th?ng chnh tr? m t? ho v? ??c h?nh v hnh vi g??ng m?u. Ngoi ra, vi?c ??nh khung s? ??i di?n nh? m?t kh? ??c chnh tr? trong ? m?t s? ng??i nh?ng khng ph?i nh?ng ng??i khc ???c s? may r?i t??ng th??ng ? l m?t quan ni?m qu k? qui ?? c th? dng ???c v? m?t chnh tr?. V x? s? v cc tr ch?i may r?i ? l m?t s? trong nh?ng s? hi?n thn d? th?y nh?t c?a s? rt th?m, chng c l? ? ?ng gp cho s? lm m?t uy tn c?a s? th?c hnh trong l?nh v?c chnh tr?.
[1] Condorcet (1986, pp. 437474) ? b?o v? cc cu?c b?u c? gin ti?p trong ti?u lu?n Sur la forme des lections c?a ng.
[2] Gi? thuy?t ny, m ti ?? xu?t trong Le pouvoir au peuple (Sintomer 2007), khng cn c th? ???c b?o v? n?a d??i nh sng c?a tr?ng thi nghin c?u hi?n th?i.
(Cn ti?p)
