Th? h?u hi?n ??i M?

Paul Hoover

Ho�ng H?ng d?ch v� gi?i thi?u

Paul Hoover sinh n?m 1946, ?� xu?t b?n ch�n t?p th?. Kh?i s? v?i ?nh h??ng c?a th? si�u th?c, ??c bi?t l� hai nh� th? Ph�pHenri Michaux v� Robert Desnos, cu?i c�ng �ng ?i t?i m?t quan ni?m th? ch?ng l?i “s? c? � t?o d�ng nghi�m t�c”, th�ch �m nh?c, tr?u t??ng, c?u tr�c, h�i h??c, l?n l?n gi?a c�i th?t v� c�i kh�ng th?t, v� c�i m� �ng g?i l� “s? bao dung c?a h�nh th?c kh�ng h?u c?”. Paul Hoover t? coi th? m�nh ? gi?a th? tri?t h?c v� th? tr? t�nh. T? 1974 �ng l� nh�-th?-c?-tr� (poete-in-residence) t?i tr??ng Columbia College Chicago v� hi?n nay l� Gi�o s? Th?nh gi?ng �?c bi?t t?i tr??ng �?i h?c Qu?c gia California ? San Francisco. �ng c�ng v?i v? l� nh� v?n, nh� th? Maxine Chernoff, ch? tr??ng t?p ch� v?n h?c “Vi?t M?i” (New American Writing). Tuy?n t?p “Th? h?u hi?n ??i M?” (Postmodern American Poetry – 1994) do �ng tuy?n ch?n v� gi?i thi?u l� tuy?n t?p c� uy t�n ? M?, c?p nh?t ???c t�nh h�nh th? M? ???ng ??i. Th�ng 3/2003, trong chuy?n ?i th?m Vi?t Nam, Paul Hoover ?� g?p g?, trao ??i v? th? h?u hi?n ??i M? v?i c�c c?ng t�c vi�n c?a Trung t�m ��ng T�y v� H?i V?n h?c Ngh? thu?t H� N?i. �ng ??ng � ?? nh� th? Ho�ng H?ng d?ch v� c�ng b? th? c�ng v?i b�i gi?i thi?u th? h?u hi?n ??i M? c?a m�nh ? Vi?t Nam, v� c?ng ?� gi�p d?ch gi? hi?u r� h?n b�i vi?t c?a m�nh. Sau ?�y l� b?n d?ch c?a nh� th? Ho�ng H?ng. T?t c? c�c ch� th�ch l� c?a ng??i d?ch.

^[1]
I.
Nh� th? Charles Olson ?� d�ng t? “h?u hi?n ??i” (postmodern) r?t s?m, trong l� th? vi?t ng�y 20 th�ng 10 n?m 1951 t? Black Mountain, North Carolina g?i Robert Creeley. Nghi ng? gi� tr? c?a nh?ng di v?t l?ch s? trong s? so s�nh v?i ti?n tr�nh c?a ??i s?ng, Olson ??t c�u h?i: “V� ch?ng t?t h?n sao, n?u nh? ch�ng ta, ch�nh ch�ng ta (t�i mu?n n�i con ng??i h?u hi?n ??i), l�m c�i vi?c ??n gi?n l� b? l?i sau l?ng nh?ng th? ?y � v� ??ng qu� nhi?u r�c r??i lu?n thuy?t & th?n th�nh?”
Theo n?m th�ng, thu?t ng? ?y ?� ng�y c�ng ???c ch?p nh?n trong m?i ??a h?t v?n ho� ngh? thu?t; n� th?m ch� c�n ???c xem nh? l� m?t phong c�ch ng? tr?. “H?u hi?n ??i” ? ?�y ???c d�ng v?i � ngh?a th?i k? sau Th? chi?n II. N� c?ng g?i � m?t c�ch ti?p c?n mang t�nh th? nghi?m ??i v?i s�ng t�c, c?ng nh? m?t th? gi?i quan t? ??t m�nh t�ch kh?i v?n ho� ch? l?u v� ch? ngh?a t? chi�m ng??ng (the narcissism), t�nh duy t�nh (sentimentality), t�nh ch?t t? bi?u hi?n ??i s?ng c� nh�n trong s�ng t�c. Th? h?u hi?n ??i l� th? ti�n phong c?a th?i ??i ch�ng ta. T�i ?� ch?n t? “h?u hi?n ??i” l�m t?a ?? ch? kh�ng ph?i “th? nghi?m” hay “ti�n phong” v� n� l� thu?t ng? bao qu�t nh?t s? ?a d?ng c?a th?c ti?n th? nghi?m k? t? Th? chi?n II, ?i t? thi ph�p ??c mi?ng (oral) c?a nh�m Beat v� c�c th? th? tr�nh di?n (performance poetries) ??n t�c ph?m mang t�nh “c?a ng??i vi?t” (writerly) nhi?u h?n c?a Tr??ng New York v� th? ng�n ng? (language poetry).
Theo nh� ph� b�nh Peter Burger th� ngh? thu?t ti�n phong ch?ng l?i m?u h�nh � th?c tr??ng gi? b?ng s? c? g?ng l?p ??y h? ng?n c�ch gi?a ngh? thu?t v� ??i s?ng. Tuy nhi�n, “m?t ngh? thu?t kh�ng c�n t�ch bi?t kh?i th?c t? ??i s?ng m� ho�n to�n b? h?p th? trong ?� th� s? m?t ?i n?ng l?c ph� b�nh n� (??i s?ng � ND).” Th? l� ch? ngh?a ti�n phong (avantguardism) b�n h?p t�c v?i ch? ngh?a duy m? (astheticism) th? k? 19 trong vi?c gi?m b?t ch?c n?ng x� h?i c?a ngh? thu?t ngay c? khi toan t�nh c?a n� l� th�c ??y ch?c n?ng ?y. C�i nguy l� ngh? thu?t ti�n phong s? tr? th�nh m?t ??nh ch? v?i nh?ng nghi th?c mang t�nh t? b?o h? c?a ch�nh n�, m?t lu�n n?ng l?c ph�t hi?n hay t�c ??ng ??n kh�c quanh c?a l?ch s?.
Tuy?n t?p n�y mu?n ch? ra r?ng th? ti�n phong t?n t?i trong s? kh�ng c? c?a n� v?i � th?c h? ch? l?u; ch�nh c�i ti�n phong l�m m?i to�n b? th? th�ng qua nh?ng chi?n l??c ngh? thu?t m?i nh?ng tho?t ti�n th� g�y x?c. L?i vi?t “th�ng th??ng”, nh? th? th�i quen l�m th? t? do ???ng th?i, ??u ti�n ch? c� v�i nh� c�ch t�n s? d?ng. T? ?� suy ra, nh?ng m? h?c h?u hi?n ??i g?n ?�y, nh? th? tr�nh di?n v� th? ng�n ng?, s? ?nh h??ng ??n s�ng t�c ch? l?u trong nh?ng th?p ni�n s?p t?i. Tuy nhi�n, v� th�i quen trung dung lu�n th� ngh?ch v?i s? thay ??i, n�n th? ti�n phong bao gi? c?ng b? mu?n m?n trong c�c c? h?i xu?t b?n c?ng nh? trong c�c gi?i th??ng v?n h?c. Ph?i ??n gi?a th?p ni�n 1950, khi William Carlos Williams ^[2] ? tu?i th?t th?p, cu?i c�ng �ng m?i kh? d? ???c c�ng nh?n, c�n tr??c ?�, t�c ph?m c?a �ng v?n b? coi l� “ph?n th?”. Nh?ng t? ?� tr? ?i, r?t nhi?u th? M? ?� ???c vi?t theo khu�n m?u Williams.
Nh� ph� b�nh Fredric Jameson cho r?ng ch? ngh?a h?u hi?n ??i th? hi?n m?t s? c?t ??t v?i ch? ngh?a l�ng m?n th? k? 19 v� ch? ngh?a hi?n ??i ??u th? k? 20. Theo �ng th� ch? ngh?a h?u hi?n ??i c� ??c tr?ng l� “ch? ngh?a d�n t�y m? h?c” (aesthetic populism), “s? ph� v? c?u t?o c?a di?n ??t”, “s? suy y?u c?a t�nh c?m”, “s? c�o chung c?a c�i t�i tr??ng gi?” v� “s? b?t ch??c nh?ng phong c�ch ?� ch?t” th�ng qua vi?c s? d?ng l?i c�p nh?t (pastiche). Theo Jameson, ch? ngh?a h?u hi?n ??i l� bi?u hi?n ho�n ch?nh c?a n?n v?n ho� t? b?n h?u k? khi n� b? c�c t?p ?o�n ?a qu?c th?ng tr?. N?u Jameson ?�ng, th� “s? ph� v? c?u t?o c?a di?n ??t” l� tri?u ch?ng c?a s? m?t t�nh c� nh�n trong m?t x� h?i ti�u d�ng. C�i ???c coi l� c�i ch?t c?a t�c gi? ph?n �nh s? suy vong c?a ch? ngh?a th?c d�n v� uy quy?n trung ??ng n�i chung. N?u nh? l?ch s? t�m th?y “s? c�o chung” c?a n� ? n?n d�n ch? t? do v� ch? ngh?a ti�u th?, n� s? m?t c?m quan tranh ??u v� kh�m ph�. �i?u ?y ??a ??n m?t phong c�ch v� c?m hay “tr?ng kh�ng” (blank). T??ng t?, “ch? ngh?a d�n t�y m? h?c” c?a Jameson s? ph?n �nh th?ng th? c?a truy?n th�ng ??i ch�ng ??i v?i v?n vi?t.
M?t lu?n c? ch?ng l?i Jameson, cho r?ng ch? ngh?a h?u hi?n ??i l� s? khu?ch tr??ng c?a ch? ngh?a l�ng m?n v� ch? ngh?a hi?n ??i, c? hai v?n c�n th?nh. Cho n�n c�i m� Jameson g?i l� s? c�p nh?t ch? ??n gi?n l� m?t s? ph�t tri?n xa h?n c?a l?i gh�p d�n (collage) hi?n ??i ch? ngh?a – ch? ngh?a ?a nguy�n v?n ho� h�m nay c� th? ???c nh?n th?y trong �?t hoang ^[3], The Cantos ^[4], v� s? vay m??n l?p th? ch? ngh?a c?a Picasso ??i v?i nh?ng m?t n? t? l? c?a Benin; s? t? ph?n t?nh c?a ngh? thu?t h?u hi?n ??i c� th? t�m th?y trong Finnegans Wake ^[5] v� ng??c tr? v? t?n Tristam Shandy ^[6]; th? tr�nh di?n ch? ??n gi?n l� c? g?ng g?n ?�y nh?t trong nhi?u c? g?ng, bao g?m c?a Wordsworth ^[7] v� Williams Carlos Williams, nh?m l�m m?i th? th�ng qua ng�n ng? ??i th??ng. Th? John Ashbery h?u hi?n ??i m?t c�ch ti�u bi?u ho�n h?o, nh?ng �ng l?i ch?u ?nh h??ng c?a nh� th? l�ng m?n hi?n ??i Wallace Stevens ^[8] v� nh� th? Augustan hi?n ??i W.H.Auden ^[9]. John Cage s? d?ng “c�y ?�n piano ?� ???c s?a so?n” v� nh?n m?nh t�nh b?t ??nh trong ng�n ng?, th? hi?n cao ?? ch? ngh?a h?u hi?n ??i, song �ng c?ng c� th? ???c ??nh v?, c�ng v?i c�y phong th? c?m ^[10] c?a m�nh, trong l?ch s? c?a ch? ngh?a l�ng m?n. 
Tuy?n t?p n�y kh�ng mu?n xem ch? ngh?a h?u hi?n ??i nh? m?t phong c�ch ??n nh?t kh?i ??u t? Cantos c?a Pound v� ?i t?i th? ng�n ng?. Ch? ngh?a h?u hi?n ??i ?�ng h?n l� m?t ti?n tr�nh ?ang ti?p di?n c?a s? kh�ng c? l?i � th?c h? ch? l?u. Trong th?p ni�n 1960, ?? ch?ng l?i c�i phi nh�n c�ch (phi c� t�nh, the impersonal), th? th? Augustan ???c c�c nh� Ph� b�nh M?i (New Criticism) khuy?n kh�ch, cu?c n?i d?y h?u hi?n ??i c?n b?n l� h??ng v? m?t th? th? “h?u c?”, h?u nh�n c�ch (??y c� t�nh, personal), th? ??c mi?ng. M?nh l?nh c?a Frank O’Hara “Anh ch? vi?c ?i theo b?n n?ng c?a m�nh” k�u g?i m?t thi ph�p ng?u h?ng c?a c�i th??ng ng�y, v? b?n ch?t l� t�n l�ng m?n. V?y m�, trong s? t�y h?ng m?nh m? c?a n�, th? �ng c?ng ch?ng l?i kh�i ni?m c�i t�i c?a ch? ngh?a l�ng m?n; trong s? khinh th? ??i v?i c�i si�u h�nh, n� c?t ??t v?i “c�i th? ngh?a mang t�nh si�u nghi?m” (transcendental signified). V�o cu?i nh?ng n?m 1970, m?t th? h? h?u hi?n ??i m?i ?� ho?c l� th�ch th?c m?t thi ph�p d?a tr�n kh?u ng? (speech-based poetics) b?ng th? th? ng�n ng? ho?c l� khai tri?n th? n�i (spoken poetry) th�nh th? tr�nh di?n. M?c d� c� nh?ng kh�c bi?t, nh�n chung c�c nh� th? nghi?m trong giai ?o?n h?u chi?n ?� ?? cao vi?c vi?t-nh?-ti?n tr�nh h?n l� vi?t-nh?-s?n ph?m. H? ?� ?? cao c�i ?a nguy�n, m� Charles Olson g?i l� “c�ng chuy?n th?c c?a th?c t?” tr�n c�i ??n nh?t m� Olsen g?i l� “to�n b? s? ra ??i x?u x� c?a c�i ‘ho?c th? n�y-ho?c th? kia”. Ch? ngh?a h?u hi?n ??i l�m ly t�m uy quy?n v� g?n ch?t v?i ch? ngh?a ?a nguy�n. N� khuy?n kh�ch m?t quan ?i?m “to�n th?” (panoptic) hay c�i nh�n t? nhi?u ph�a. Ch? ngh?a h?u hi?n ??i ?a th�ch “nh?ng ch? r?ng” (empty words) h?n l� “c�i th? ngh?a mang t�nh si�u nghi?m”, c�i c� th?c h?n c�i si�u h�nh. Nh�n chung, n� ?i theo m?t l� thuy?t s�ng t�c mang t�nh c? c?u h?n l� mang t�nh th? hi?n. Ph??ng ph�p v� tr?c gi�c thay th? d? t�nh.V?i c�i ch?t c?a Th??ng �? v� t�c gi?, s? vay m??n tr? th�nh m?t ph??ng s�ch ng? tr?. Kh�ng c� k?t th�c n�o ?? ?i ??n, c�u chuy?n k? l?p l?i ch�nh n� v?i s? ch?ng ch�o v� ?�i khi l� nh?ng phi�n b?n tr�i ng??c. Th� d?, ti?u thuy?t  If on a winter’s night a traveler (N?u m?t du kh�ch trong m?t ?�m ?�ng) c?a Italo Calvino (1979) g?m c� nh?ng ch??ng ??u c?a m??i cu?n ti?u thuy?t, m� kh�ng m?t ch??ng n�o ???c ph�t tri?n v� k?t th�c. � ngh?a c?a v?n b?n li�n quan t?i c�ch n� ???c vi?t ra h?n l� c�i m� n� bi?u ??t. Nh? Robert Creeley vi?t, “� ngh?a kh�ng quan tr?ng ? t�nh tham chi?u (Meaning �s not importantly referential) “. Ti?p theo, �ng d?n l?i Charles Olson: “C�i t?n t?i th�ng qua ch�nh n� l� c�i ???c g?i l� � ngh?a”. Nh? th? v?t li?u c?a ngh? thu?t ph?i ???c x�t ?o�n ??n gi?n nh? l� v?t li?u, ch? kh�ng v� c�i � ngh?a si�u nghi?m hay t�nh bi?u t??ng c?a n�. Nh�n chung, th? h?u hi?n ??i ch?ng l?i c�c gi� tr? mang t�nh trung dung c?a s? th?ng nh?t, � ngh?a, tuy?n t�nh, t�nh bi?u ??t, v� m?t ch�n dung ???c t�ng b?c th?m ch� mang t�nh khoa tr??ng c?a c�i t�i tr??ng gi? v� nh?ng b?n t�m c?a n�. Th? trong tuy?n t?p n�y s? d?ng m?t c�ch r?t ?a d?ng nh?ng chi?n l??c ??i l?p, t? c�c b�i vi?t mang t�nh h�ng bi?n c?a nh�m Beat ??n c�ng tr�nh c� t�nh l� thuy?t h?n nh?ng l?i mang t�nh ch�nh tr? m?nh m? c?a c�c nh� th? ng�n ng?. K� hi?u r?ng, nh? vi?c s? d?ng v?t li?u ph?m qui (transgressive material) hay b? c?c ng?u nhi�n (aleatory composition), ch? l� m?t ph??ng c�ch c?a s? kh�ng c? ?y.
II.

Trong b�i th? “The Rest” (1913), Ezra Pound �m ch? Hoa K? nh? m?t x? s? l?c h?u v? v?n ho�: “C�c ngh? s? tan t�nh khi ??ng ph?i n�ng (Hoa K? � ND) / L?c l?i, m?t t?m trong nh?ng l�ng m?c…” Nh?ng ??n cu?i Th? chi?n II, Hoa K? ?� tr? th�nh n??c xu?t kh?u c?ng nh? th? tr??ng h�ng ??u cho nh?ng � t??ng ti?n b? trong c�c ng�nh ngh? thu?t. N?u l� h�m nay th� ch�ng tr? tu?i Ezra Pound s? r?i kh?i v�ng Wyncote ngo?i � Philadelphia c?a m�nh kh�ng ph?i ?? t?i London v� Paris, m� ?�ng h?n l� t?i D? �n Th? t?i Nh� th? St. Mark’s ? Bowery, New Langton Arts ? San Francisco hay qu�n Nuyorican Poet’s Cafe. T�c ph?m c?a anh s? ???c in tr�n nh?ng t?p ch� nh? Sulfur, Conjunctions, New American Writing, O-Blek, Temblor, The World, v� Hambone, v� s�ch c?a anh s? ???c xu?t b?n t?i c�c nh� nh? Black Sparrow, Coffee House, North Point, The Figures, City Light, Kulchur, The Jargon Society, Burning Deck, Sun & Moon, v� Roof, l� nh?ng nh� xu?t b?n ?� c�ng v?i New Directions cam k?t ?ng h? v?n ch??ng ti�n phong. N�i ng?n g?n, k? t? n?m 1950, n?m xu?t hi?n ti?u lu?n “Th? D? ph�ng” (t?m d?ch t? Projective Verse) c?a Charles Olson, th? c�ch t�n ? Hoa K? ?� n? r?. 
Khi ph�n t�ch th? M? sau 1945, theo truy?n th?ng ng??i ta th??ng n�u l�n c�i g?i l� cu?c chi?n gi?a c�c tuy?n t?p, ?i?u ?� x?y ra gi?a tuy?n t?p C�c nh� th? m?i c?a Anh v� M? (1962) do Donald Hall v� Robert Pack ch? bi�n v?i tuy?n t?p Th? M? m?i: 1945-1960 (1960) do Donald M.Allen ch? bi�n. T?p tr??c truy?n b� m?t th? v?n ch??ng mang nhi?u t�nh truy?n th?ng, ch�nh th?ng, v� trau chu?t. Nh?ng ng??i ch? tr??ng tuy?n t?p h?p d??i ng?n c? c?a ph�i Ph� b�nh M?i, kh?ng ??nh r?ng b�i th? l� ?? v?t ho�n thi?n ph?i ???c ph�n x�t m?t c�ch ??c l?p v?i c�c d? t�nh hay kinh nghi?m ri�ng c?a t�c gi?. T�c ph?m The Well-Wrought Urn (Chi?c b�nh ch? t�c ho�n m?) c?a Cleanth-Brook nh?n m?nh s? l�nh ngh? v� ch? ?? truy?n th?ng c?a b�i th? c?ng nh?, ng?m �, c? s? x� h?i l� giai t?ng trung l?u l?p tr�n da tr?ng c?a n�. D�ng thu?t ng? c?a Robert Lowell, th? trong t?p tuy?n c?a Hall/Pack mang t�nh ch?t “ch�n” h?n l� “s?ng s�t”. Tin t??ng v�o truy?n th?ng, nh?ng ng??i ch? tr??ng kh�ng h?ng h�i v?t b? ?nh h??ng c?a v?n ch??ng Anh v� ?u �i c�ch di?n ??t h�nh th�nh t?i b?n ??a. Yeats ^[11] ???c ?a chu?ng h?n Williams, c�i th?n b� h?n c�i c� nh�n, c�i duy l� h?n c�i phi l� t�nh, c�i l?ch s? h?n c�i ???ng ??i, s? uy�n th�m h?n s? b?c ph�t, ch? ngh?a tinh hoa h?n ch? ngh?a d�n t�y. Tuy nhi�n, nh?ng b�i th? t? b?ch th?i k? ??u c?a Sylvia Path v� Anne Sexton ?� ???c ??a v�o cu?n s�ch c?a Hall/Pack, m?t ch? d?n cho th?y y�u c?u v? t�nh kh�ch quan v� kho?ng c�ch ph� b�nh c?a ph�i Ph� b�nh M?i ?� b? ??t th�nh v?n ??. B�i gi?i thi?u c?a Robert Pack cho ph?n c�c nh� th? M? d??i 40 tu?i (Hall gi? vi?c tuy?n ch?n c�c nh� th? Anh) cho th?y s? khinh th? c?a �ng ??i v?i th? b?c ph�t:

� t??ng v? lo?i th? th� (s?ng), ch�n th?c, hay b?c ph�t, l�m cho ng??i ??c hi?u sai v? ?i?u m� h? ???c tr�ng ??i. N� khuy?n kh�ch s? l??i nh�c v� th? ??ng. Anh ta (ng??i ??c) c?ng v?y, c� th? b?c ph�t, ch? vi?c ng?i l?i v� ?�p ?ng. M?t b�i th? hay ?�ng ra l� b�i th? khai th�c s�u s? quen thu?c… �? cho m?t b�i th? v?ng qua b?n th? m�nh, g?y nh?ng s?i d�y th?n b� tr�n t�m h?n m�nh th� kh�ng ??. B�i th? ph?i ???c hi?u v� c?m ??n t?ng chi ti?t; n� ?�i h?i s? ch� t�m tr??c khi m� ??m.

? ch? n�y Pack ??ng v? ph�a ch? ngh?a h�nh th?c c?a ph�i Ph� b�nh M?i, ?�i h?i s? nh?t qu�n v? c?u tr�c v� ?? t�i mang t�nh th?. T? ??t m�nh ? v? tr� ch?ng l?i ch? ngh?a l�ng m?n c?a d�ng th? Beat, �ng nh?n m?nh “s? ch� t�m” (phong c�ch ??c k? l??ng c?a ph�i Ph� b�nh M?i) v� “s? quen thu?c” (truy?n th?ng). �ng ng? � r?ng nh?ng b�i th? ?�ng gi� l� nh?ng b�i �ch l?i cho vi?c nghi�n c?u. Th�i ?? khinh th? c?a �ng ??i v?i “s? l??i nh�c v� th? ??ng” c?a m?t s? ??c gi? c� nguy c? ti?n g?n ??n s? ph�n bi?t giai c?p trong x� h?i. T�nh ch?t ph�ng th? to�n b? c?a b�i gi?i thi?u cho th?y d�ng th? m?i ?� b?t ??u ghi ???c d?u ?n c?a m�nh.
V�o n?m 1955, n?m n?m tr??c ng�y xu?t b?n tuy?n t?p c?a Donal Allen, cu?c Ph?c H?ng San Francisco ?� b�ng n? ch? v?i m?t bu?i ??c th? tr?ng y?u ? Six Gallery. Jack Kerouac ?� m� t? s? ki?n n�y trong t�c ph?m Dharma Bums:

D?u sao th� t�i c?ng theo c? b?ng nh� th? h� h�t ?i ??n bu?i ??c th? ?�m nay, gi?a nh?ng vi?c quan tr?ng kh�c, ?� l� ?�m khai sinh cu?c Ph?c H?ng San Francisco. T?t t?t ??u c� m?t. M?t ?�m r? d?i. V� t�i ?� l� m?t k? k�ch ??ng thi�n h? b?ng c�ch ?i m?t v�ng thu c�c ??ng m??i v� hai m??i l?m xu t? nh?ng th�nh gi? kh� l� kh� ch?i ?ang ??ng xung quanh gallery r?i tr? l?i v?i m?t b�nh b? ??y r??u vang California, l�m cho h? say m�m ??n m?c v�o kho?ng 11 gi?, khi Alvah Goldbrook (Allen Ginsberg) ??c, r?n r? b�i th? “Wail” (R�n r?, than van) c?a anh trong t�nh tr?ng say b�t, hai c�nh tay giang r?ng, th� t?t t?t la h�t “T?i! T?i! T?i!” (gi?ng nh? m?t bu?i ?ng t�c nh?c jazz)…

Th?c ra, nh? nh� th? v� nh� ph� b�nh Michael Davidson ch? r�, tr??c ?� ?� c� nh?ng ho?t ??ng ? San Francisco. Ngay t? n?m 1944, Robert Duncan ?� b?t ??u chu?n b? cho gi?i ??ng t�nh �i nam c� m?t vai tr� c�ng khai tr�n v?n ?�n, th�ng qua ti?u lu?n “�?ng t�nh �i trong x� h?i” c?a �ng. N?m 1949, Jack Spicer vi?t: “Ch�ng ta ph?i tr? th�nh ca s?, tr? th�nh nh?ng ng??i tr�nh di?n gi?i tr�”, m?t l?i ti�n tri cho vi?c phong tr�o Beat ?em th? tr? v? c?i ngu?n h�t rong (bardic ^[12] ) c?a n�. K? t? th?p k? 1920, Kenneth Rexroth ?� l� m?t g??ng m?t ti�n phong ?�ng k? trong v�ng V?nh ^[13], t? ch?c nh?ng bu?i “t?i nh�” cho c�c nh� v?n v� ngh? s? v� ??c th? c�ng v?i nh?c jazz t? l�u tr??c khi c�c nh� th? Beat l�m cho ho?t ??ng n�y tr? n�n ph? bi?n. Bu?i ??c th? ? Six Gallery ?� kh�ch ??ng s? quan t�m c?a c�c ph??ng ti?n truy?n th�ng ??i v?i nh?ng lo?i th? kh�ng ch�nh th?ng (alternative) ?a d?ng. N� c?ng gi?i thi?u kh�i ni?m th? nh? s? tr�nh di?n c�ng c?ng, m?t kh�i ni?m ng�y c�ng n?i tr?i trong th?i ??i c?a truy?n h�nh, v� nh?c rock and roll.
N?u nh? nh� th? theo m?u c?a Robert Pack “?�o s�u s? quen thu?c”, th� nh� th? theo m?u c?a Donald Allen ?�o s�u s? l? l�ng, ?a th�ch c�i phi l� t�nh v� b?c ph�t h?n l� c�i l?ch thi?p v� trau chu?t. Theo truy?n th?ng c?a Walt Whitman  ^[14] v� William Carlos Williams, c�c nh� th? trong tuy?n t?p c?a Allen c?ng nh?n m?nh c�ch di?n ??t v� c?nh v?t M?. M?c d� ?a s? �p ??o l� nam, nhi?u nh� th? trong s? h? l� ng??i Do Th�i, Irland, �, da ?en, v� ??ng t�nh �i � t?c l� t? nh?ng nh�m s?c t?c v� x� h?i “m?i”. H? s?ng ch? y?u ? New York City v� San Francisco, ? ?� h? ch?u ?nh h??ng c?a nh?ng ngh? thu?t kh�c, ??c bi?t l� nh?c jazz v� h?i ho?. Kh�ng ai trong s? h? gi?ng d?y t?i m?t tr??ng ??i h?c. S? ph�n bi?t gi?a giang h? (bohemia) v� h�n l�m (academia) th?t r� r�ng trong n?m 1960. Ng�y nay s? kh�c bi?t ?y kh� x�c ??nh h?n, khi c� nhi?u nh� ti�n phong m?u sinh b?ng ngh? gi?ng d?y ??i h?c. Ch? ngh?a c?p ti?n g?i h?ng cho nhi?u nh� th? trong th?p k? 1960 ?� t�m s? th? hi?n trong nh?ng c�ch ti?p c?n mang t�nh ph� ph�n nh? ch? ngh?a n? quy?n, ch? ngh?a h?u c?u tr�c, v� ch? ngh?a ?a v?n ho� v?n l� nh?ng ch? ?? nghi�n c?u ng�y c�ng trung t�m c?a c�c ng�nh ngh? thu?t t? do.
Trong c�c lo?i th? m?i, c� c�ng ch�ng l?n nh?t l� phong tr�o Beat, do Allen Ginsberg, Jack Kerouac, Gregory Corso, Gary Snyder v� Lawrence Ferlinghetti d?n d?t. T? “Beat” ???c Jack Kerouac s? d?ng ??u ti�n, n� g?i ngh? ??n s? v?t m�nh ??n ki?t l?c, s? to�n ph�c, v� ng?u h?ng nh?c jazz v?n g?i h?ng cho nhi?u nh� v?n c?a phong tr�o. Ti?u thuy?t On the Road (Tr�n ???ng) c?a Kerouac (1957) ???c vi?t tr�n m?t cu?n gi?y teletype (?i?n b�o ?�nh ch?), cung c?p cho ta m?t m?u h�nh v? s�ng t�c b?c ph�t. “Kh�ng c� ‘s? ch?n l?c’ trong di?n ??t”, Kerouac nh?n m?nh, “m� c? ?i theo s? li�n t??ng c?a t�m tr�, ch�m v�o nh?ng bi?n suy t? v� b? b?n v?i ch? ?? tri?n mi�n”. Trong t�c ph?m Howl (H�) c?a Ginsberg, ng?u h?ng ng�n t? v� c?m th?c jazz trong nh?p ?i?u c� th? nghe th?y trong nh?ng d�ng th? nh? “ashcan ranting and kind king light of mind” ^[15]. Theo Ginsberg, Kerouac tin r?ng “??ng t�c m� anh ta th?c hi?n qua ng�n ng? l� ??ng t�c ??nh m?nh c?a anh ta, v� do ?� kh�ng th? thay ??i.” N� kh�ng th? xem x�t l?i, y nh? ??ng t�c b??c ?i qua m?t c?n ph�ng. Tuy nhi�n s�ng t�c b?c ph�t kh�ng ph?i l� v� k? lu?t. Ginsberg ?� c� l?n n�i: “L?i vi?t n�y ?�i h?i m?t s? ch�m ??m ho�n to�n, tuy?t ??i, g?n gi?ng nh? thi?n ??nh, ch� t�m v�o � th?c c?a ch�nh m�nh… sao cho s? ch� t�m ?y kh�ng ch?p ch?n trong khi vi?t v� kh�ng ph?n h?i ch�nh n�, kh�ng tr? th�nh t? gi�c”. C� ngu?n g?c t? th? Blake ^[16], Whitman v� William Carlos Williams, t�c ph?m c?a nh�m Beat mang t�nh c�ng ch�ng, tr?c ti?p, tr�nh di?n, xu?t th?n, qu?n qu?i v?t v�, ??c mi?ng, v� th?n ch�. N� v?a b?t k�nh v?a th?c t?nh t�m linh. Nh?ng “tay hippy thi�n th?n b?ng b?ng t�m s? k?t n?i c? x?a tr�n tr?i v?i chi?c ??ng c? tinh t� trong c? m�y ?�m” c?a Ginsberg ?i t�m � ngh?a ? kh?p ?� ?�y. Ginsberg th? nghi?m v?i ma t�y, b? ?u?i kh?i �?i h?c Columbia v� vi?t b?y tr�n c?a s? ph�ng ng? c?a anh, v� c� th?i gian ph?i n?m t?i khoa t�m th?n c?a B?nh vi?n Bang Rockland. Trong th?i m� ng??i ta ?�i h?i h�nh th?c, s? l?ch thi?p, trau chu?t v� phi c� t�nh, th� th? Ginsberg s?ng ??ng, tr?c ti?p, tr?n t?c, v� h�ng bi?n. “Nh�n v?t b� m?t” c?a Howl l� Neal Cassady, k? c?ng ???c l�m b?t t? qua nh�n v?t Dean Moriarty trong On the Road, ?� s?ng m?t cu?c s?ng c?ng ??y ?? cu?i c�ng t? h?y di?t m� truy?n th?ng giang h? h�m m? h?t m?c. N?m 1968, Cassady ch?t ? Mexico ? tu?i 41 v� m?t h?n h?p gi?t ng??i g?m r??u v� thu?c ng?; Kerouac ch?t v�o n?m sau. �?n n?m 1975, ?nh h??ng Beat b? ch�m l?n v�o phong tr�o Hippie, tuy nhi�n nh?ng nh� th? nh? Ginsberg, Snyder v?n ti?p t?c c� l??ng “m�n ??” r?ng r�i. S? th?nh h�nh c?a th? tr�nh di?n hi?n nay c?ng gi�p duy tr� h?ng th� ??i v?i nh�m Beat.
Nh?ng g??ng m?t trung t�m c?a Tr??ng New York l� John Ashbery, Frank O’Hara, Kenneth Koch v� James Schuyler. Ph?n l?n h?c ? tr??ng Harvard; t?t c? ??u l� ??ng t�nh �i nam tr? Koch, v� t?t c? s?ng ? Manhattan ^[17]. Ch?u ?nh h??ng m?nh m? c?a c�c t�c ph?m th? nghi?m Ph�p, ??c bi?t l� nh?ng ti?u thuy?t c?a nh� v?n t�i t? l?p d? Raymond Russel, h? l?p ra c�c t?p ch� Locus Solus v� Art and Literature (Ngh? thu?t v� V?n h?c) v� ??t ra ch??ng tr�nh phi ch??ng tr�nh c� t�nh t? gi�c nh?t trong giai ?o?n ?y. C� th? th?y m?t quan ?i?m t?ng qu�t c?a nh�m n�y trong ti?u lu?n c?a O’Hara “Personism (t?m d?ch l� “ch? ngh?a c� bi?t): m?t tuy�n ng�n”, nh?i theo “Projective Verse” c?a Charles Olson. O’Hara tuy�n b? r?ng v�o n?m 1959, m?t h�m trong l�c vi?t m?t b�i th? cho ri�ng m?t ng??i, �ng nh?n ra r?ng m�nh c� th? “d�ng ?i?n tho?i thay v� vi?t b�i th? ?y, v� Personism ra ??i”. Th? personism n�i v? tr?i nghi?m th??ng ng�y m?t c�ch t?c th?i v� tr?c ti?p, s? d?ng ng�n ng? th??ng ng�y. Tuy�n b? c?a O’Hara “Anh ch? vi?c ?i theo b?n n?ng c?a m�nh” l� s? h?i t??ng t�nh b?c ph�t v� ph?n h�nh th?c c?a nh�m Beat, vi?c nh?n m?nh Personism “kh�ng li�n qua g� v?i nh�n c�ch (personality) hay s? ri�ng t?” g?i � r?ng th? l� m?t t�c ph?m ngh? thu?t h?n l� m?t ph??ng ti?n bi?u ??t. Nh?ng ph??ng th?c Personism kh�ng ph?i l� ??c tr?ng cho to�n b? Tr??ng New York. John Ashbery s? d?ng th? th? ti?u thuy?t, sestina ^[18] v� pantoum ^[19], ph?i h?p c�c h�nh th?c truy?n th?ng v?i m?t xung l?c v� gi?ng ?i?u c�ch t�n. Kenneth Koch vi?t anh h�ng ca h�i Ko v� Nh?ng b?n sao theo ottava rima ^[20], kh? th? v?n lu?t (stanza) m� Byron s? d?ng trong Don Juan. Gi?ng nh? Byron, Koch v� c�c nh� th? kh�c c?a Tr??ng New York h�m m? s? h�m h?nh, t�o b?o, ch?t th�nh th? v� thanh l?ch m?t c�ch t? nhi�n. L� nh?ng k? l?p d? phong nh�, h? c� m?t s?c th�i kh�c bi?t v?i ch? ngh?a giang h? nghi�m ch?nh c?a nh�m Beat. M?t d? �n ??c tr?ng c?a Tr??ng New York l� b�i sestina “L?ch s?” c?a Harry Mathew, b�i th? k?t th�c v?i nh?ng t? nh? “ch? ngh?a qu�n phi?t”, “ch? ngh?a Marx-Lenine”, “ch? ngh?a ph�t x�t”, v� “ch? ngh?a Mao”. Ho?ng s? v� t�nh k? qu?c c?a d? �n, ng??i ??c chia s? v?i t�c gi? s? chi?n th?ng tr�n v?n ?? h�nh th?c. Tr�n th?c t?, h�nh th?c tr? th�nh n?i dung ch? y?u c?a t�c ph?m. Tr??ng New York b?c l? s? ?a th�ch ??i v?i l?i nh?i (“Bi?n t?u tr�n m?t ?? t�i c?a William Carlos Williams” c?a Koch) v� v?n ho� pop (“D?ng c? n�ng tr?i v� c? c?i trong m?t phong c?nh”, b�i sestina nh?i theo Popeye ^[21] c?a Ashbery). N� c?ng ho?t ??ng theo truy?n th?ng ti�n phong “nh� th? gi?a c�c ho? s?”. L� m?t ng??i ch?n tranh cho B?o t�ng M? thu?t Hi?n ??i v� ng??i t? ch?c nh?ng tri?n l�m quan tr?ng, Frank O’Hara l� Apollinaire ^[22] c?a h?i ho? New York v�o cu?i th?p k? 50 v� ??u th?p k? 60. John Ashbery l� bi�n t?p vi�n c?a t? ART-news v� James Schuyler l� c?ng t�c vi�n th??ng xuy�n c?a t? Art in America.
R?t c?n l?u � vai tr� l�nh ??o c?a John Ashbery trong n?n th? M? k? t? khi xu?t b?n quy?n T? ho? trong m?t t?m g??ng l?i (1975). C� l? v� th? �ng bi?u hi?n c�i ?? t�i quan tr?ng nh?t c?a giai ?o?n ?y, l� s? b?t ??nh, m� Ashbery ?� tr? th�nh m?t “nh� th? l?n” trong m?t th?i ??i m� thu?t ng? ?y b? nghi ng?. S? b?t ??nh c� ngh?a l� s? ?i?u ki?n ho� ch�n l�, c?ng nh? m?t khuynh h??ng s�ng t�c xa r?i s? d?t kho�t v� kh�p k�n; v?n b?n ? trong m?t t�nh tr?ng b?n kho?n ho?c kh�ng th? quy?t ??nh. V?i ??c ?i?m l� nh?ng thay ??i ??t ng?t v? gi?ng v� m?t ph?m vi tham kh?o r?ng, th??ng s? d?ng l?i tuy�n b? t? n� b�c b? n�, th? Ashbery c� s?c bao qu�t, nh? Frank O’Hara n�i, ?? ?? “ph?i h�n v?i c? th? gi?i”. Th�ng qua c�ch n�i v�ng v� xi�n, Ashbery �m ch? s? v?t trong ti?n tr�nh tr�nh n� n�; kh�ng n�i g� c? m� n�i ?? ?i?u. Theo l?i nh� ph� b�nh David Leman, th� “th? Ashbery h??ng v? m?t l?i mimesis ^[23] m?i, v?i � th?c t? n� l� m?t h�nh m?u.” Mimesis �m ch? s? t�i hi?n trong m? thu?t � th� d? nh? kh? n?ng c?a m?t ho? s? v? tr�i t�o gi?ng h?t tr�i t�o th?t. Ashbery v? m?t b?c tranh mi�u t? t�m tr� ?ang l�m vi?c h?n l� mi�u t? c�c ??i t??ng ch� � c?a n�. Ashbery ?� l?u �: “Ph?n l?n nh?ng v?t v� t�m ??u ??p, ?�ng nh? c�c t�n gi�o ??p l� do c� r?t nhi?u kh? n?ng ch�ng ???c l?p n�n tr�n c�i h? kh�ng.”
Trong cu?i th?p ni�n 60, m?t th? h? th? hai c?a c�c nh� th? Tr??ng New York, trong ?� c� Ted Berrigan, Ron Padgett, Anne Waldman, Tom Clark, Bernadette Mayer, v� Maureen Owen, ?� t?i ?? sung s?c. Qua nh?ng bu?i ??c th? ? Nh� th? St.Mark t?i Lower East Side ^[24] v� c�c t?p ch� nh? The World (Th? gi?i), Telephone (�i?n tho?i), v� C, h? ?em l?i cho “t�nh th??ng ng�y” v� d� d?m c?a Tr??ng New York m?t s?c th�i giang h? h?n. T? phong l� gi�o tr??ng c?a s�n kh?u n�y, Ted Berrigan c� ?nh h??ng v?i m?t s? l?n c�c nh� th? tr?. Cu?n s�ch The Sonnets (1964), m?t t�c ph?m kinh ?i?n c?a giai ?o?n n�y, �p d?ng ph??ng ph�p c?t c�p c?a tr??ng ph�i Dada ^[25] (v� c?a William Burroughs, t�c gi? ti?u thuy?t Beat) v�o h�nh th?c sonnet. C�ng v?i Ron Padgett, Berrigan vi?t t�c ph?m Bean Spasm (1967). K?t qu? l� vi?c vi?t t?p th?, vi?c n�y th�ch th?c v� m? r?ng kh�i ni?m t�c gi?, ?� ph? bi?n v�o cu?i th?p k? 60 v� ??u th?p k? 70. Nh?ng s�ch ?�ng k? kh�c c?a th? h? n�y l� Great Balls of Fire (1969) c?a Padgett v� How Spring Comes (1981). Anne Waldman, v?i s? ?i�u luy?n c?a m?t nh� tr�nh di?n, nh� t? ch?c v� nh� l�m tuy?n, ?� cung c?p ph?n l?n n?ng l??ng khi?n cho s�n kh?u St.Mark tr? th�nh m?t s?c m?nh v?n h?c.
Th? d? ph�ng hay th? Black Mountain ti?n tri?n d??i s? l�nh ??o c?a Charles Olson ? tr??ng Black Mountain College bang North Carolina. L� tr??ng cao ??ng kh�ng ch�nh th?ng h�ng ??u trong th?i ?y, Black Mountain l� m�i nh� c?a s? ?�ng l? th??ng nh?ng g??ng m?t l?n, trong ?� c� c�c ho? s? Josef Albert v� Robert Rauschenberg, nh� so?n nh?c John Cage, ngh? s? v� bi�n ??o m�a Merce Cunningham, v� nh� t? t??ng v? lai ^[26] Buckminster Fuller, ng??i s�ng t?o v�m geodesic ^[27]. C�c nh� th? Robert Creeley, Ed Dorn, Hilda Morley, John Wieners v� Robert Duncan c? tr� t?i ?�. Thi ph�p Black Mountain, mang t�nh ch??ng tr�nh h?n l� thi ph�p Beat hay Tr??ng New York, ph? thu?c ch? y?u v�o c�c ti?u lu?n v� b�i gi?ng c?a Charles Olson, ??c bi?t l� b�i “Th? D? ph�ng” (1950). Trong ti?u lu?n n�y, �ng k�u g?i m?t th? th? “m?”, trong ?� “FIELD COMPOSITION (S�NG T�C D� NGO?I)” thay th? cho “h�nh th?c ?�ng” trong qu� kh?. S�ng t�c d� ngo?i c� ngh?a l� nh� th? “t? ??t m�nh ? gi?a tr?i”, ?ng t�c t?ng c�u m?t, t?ng �m ti?t m?t, h?n l� s? d?ng c�i m� Olson g?i l� “m?t c�u th? ???c th?a k?” nh? c�u th? iambic pentameter ^[28]. �ng d?n l?i nh� th? tr? Robert Creeley: “H�NH TH?C KH�NG BAO GI? H?N L� S? KHUY?CH TR??NG C?A N?I DUNG”. Do v?y h�nh th?c v� n?i dung li�n quan ch?t ch? kh�ng th? t�ch r?i. D?n l?i th?y m�nh l� Edwards Dahlberg, Olson vi?t: “M?T TRI GI�C PH?I L?P T?C V� TR?C TI?P D?N T?I M?T TRI GI�C N?A.” �ng c�n th�m v�o ?� hu?n th? “bao gi? c?ng th?, m?t tri gi�c ph?i ph?i ph?i CHUY?N �?NG, NGAY L?P T?C, T?I M?T TRI GI�C KH�C”. �p l?c s�ng t�c n�y bao g?m c? s? ch� t�m k? l??ng t?i �m ti?t, v?n l� “vua”.

�? t�i n�i tr?ng ra nh�. Hai n?a ?y l�:
�?U, th�ng qua TAI, h??ng t?i �M TI?T
TIM, th�ng qua H?I TH?, h??ng t?i C�U TH?

S? ch� t�m ??n d�ng th? nh? m?t ??n v? c?a h?i th? l� m?t nguy�n t?c quan tr?ng c?a l?i s�ng t�c Black Mountain, cho d� v? m?t k? thu?t th� n� uy?n chuy?n h?n l� qui ??nh. M?i h?i th? l� m?t ??n v? ?o ??c c?a ph�t ng�n; ?i?u ?� ???c ph?n �nh qua ?? d�i c?a c�u th? v�, ??c bi?t v?i t�c ph?m c?a Creeley th� th? hi?n qua c�ch ng?t d�ng. C�c ??a thu �m c?a Olson v� Creeley, v?i nh?ng ki?u ph�t ng�n r?t kh�c bi?t, cho th?y t?m quan tr?ng c?a c�u th? v� h?i th? ??i v?i th? ??c c?a h?. C�u th? tr? th�nh m?t s? khu?ch tr??ng c?a ch�nh c? th?. Ta c?ng t�m th?y s? nh?n m?nh t??ng t? trong c�c tuy�n b? c?a Ginsberg, r?ng m?i kh? c?a b�i Howl, ?�ng nh? l� t??ng, l� m?t ??n v? c?a “h?i th? c?a th? bardic Hebraic-Melvillean” ^[29] M?t kh�a c?nh quan tr?ng kh�c c?a b�i ti?u lu?n c?a Olson l� kh�i ni?m v? c�i t�i (ego) c?a �ng: “g?t b? s? can thi?p tr? t�nh c?a c�i c� nh�n v?i t? c�ch c�i t�i… s? h?m h?nh k? qu?c d?a v�o ?� m� ng??i t�y ph??ng ?� ??t m�nh v�o gi?a c�i m� anh ta v?n l�, t?c m?t t?o v?t thi�n nhi�n,… v� nh?ng t?o v?t thi�n nhi�n kh�c m� anh ta c� th?, kh�ng h? c� � khinh h?, g?i b?ng ?? v?t.” M?c ti�u c?a Olson l� tr�nh c�i ?i?u s?u th??ng t? ca ng?i, ?i?u n�y kh�ng th? kh�ng ??a ??y t?i ch? bi ai. Nh? th? ch?ng ph?i ?? b?o r?ng th? D? ph�ng l� phi c� t�nh. “The Librarian” (Ng??i th? th?), l� m?t trong nh?ng b�i th? trong ?� Olson n�i v? chuy?n ??i t? c?a m�nh; ?i?u n�y c?ng ?�ng v?i c�c t�c ph?m c?a Robert Creeley, Denise Levertov, Robert Duncan v� Hilda Morley.
Nh?ng s? ph�t tri?n c� � ngh?a c?a giai ?o?n 1950-1975 bao g?m c�ng tr�nh nghi�n c?u c?a Jerome Rothenberg v? thi ph�p d�n t?c h?c, ?� l� s? ti�n tri v? ch? ngh?a ?a v?n ho�; s? quan t�m s?m s?a c?a �ng ??i v?i th? tr�nh di?n; v� s? s�ng t?o ra thu?t ng? “h�nh t??ng s�u”. H�nh t??ng s�u, nh? ???c th?y trong nhi?u th?i k? c?a Diane Wakoski, Robert Kelly, Clayton Eshleman, v� b?n th�n Rothenberg, l?y c?m h?ng t? cante jonde, hay “b�i h�t s�u”, c?a Andalusia ^[30], t? th? T�y Ban Nha ch?u ?nh h??ng si�u th?c trong ?� c� Federico Garcia Lorca, v� ti?u lu?n c?a Lorca “L� thuy?t v� ch?c n?ng c?a Duende” (t? T�y Ban Nha ch? h?n ma v� ma thu?t nh?ng trong th? th� c� ngh?a s? nh?n bi?t s�u sa, nh? l� nh?n bi?t v? c�i ??p v� c�i ch?t). �??c c?m nh?n v� rung vang m?nh m?, b�i th?-h�nh-t??ng-s�u h�ng tr�ng v? t�m tr?ng v� c�ch ?i?u ho� trong th? hi?n gi?ng nh? nh?c flamenco. Rothenberg vi?t trong m?t l� th? g?i Robert Creeley:

V?y l� th?c s? c� hai chuy?n ? ?�y, c� th? hi?u nh? hai th?c t?i: 1) th? gi?i kinh nghi?m c?a c�c nh� hi?n th?c ch? ngh?a ng�y th? vv… (c�i m� Buber ^[31] v� t�n ?? hasidism  ^[32] g?i l� “mai” ho?c “v? c?ng”), v� 2) th? gi?i ?n gi?u (tr�i n?i), c�n ph?i ???c kh�m ph� hay ??a v�o s? s?ng: l� “nh�n” hay “nh?ng tia s�ng lo�”. Th? gi?i th? nh?t v?a gi?u v?a d?n v�o th? gi?i th? hai, do v?y Buber n�i: “ng??i ta kh�ng th? v�o ???c c�i nh�n c?a tr�i c�y tr? khi ?i qua c�i v?”, ngh?a l� th? gi?i hi?n t??ng lu?n ph?i ???c ??c b?i ch�ng ta; h�nh t??ng tri gi�c l� ch�a kho� ?i v�o h�nh t??ng ?n gi?u v� h�nh t??ng s�u ngay c�ng m?t l�c l� v? v� nh�n, tri gi�c v� th? ki?n, v� b�i th? l� s? chuy?n ??ng gi?a hai th? ?y.

Ch?a ??ng l� thuy?t t??ng tr?ng v? nh?ng t??ng giao � b?n nhi�n c� th? ???c ??c qua nh?ng bi?u hi?n b�n ngo�i c?a n� � ?o?n vi?t tr�n th? hi?n s? kh�t khao nh�n s�u v� t�m b?t s? th?t trong m?t th?i ?i?m kh?i th? huy?n nhi?m. �o?n th? c?a Rothenberg vi?t v�o n�m 1960. Wittgenstein ^[33] v� s? b?t ??nh, nh?ng ?nh h??ng ch? y?u ??i v?i thi ph�p h?u hi?n ??i, v?n c�n ??i b�n c�nh g� s�n kh?u.
C�c b�i th?-h�nh-t??ng-s�u b?t k? ng?n d�i c� chi?u h??ng ???c t? ch?c th�nh nh?ng nh?ng b?n li?t k� x?p lo?i c?a c�c h�nh t??ng t? t�c (self-sufficient images) ^[34]. B�i “Blue Monday” (Ch? nh?t m�u lam) c?a Diane Wakoski l� m?t th� d? cho ki?u t�c ph?m nh? th?. Nh?ng vi?c th?c h�nh h�nh t??ng s�u qu� y?u m?nh v� kh�ng h? th?ng n�n kh�ng th? th? hi?n ??y ?? th�nh m?t tr??ng ph�i. H?n n?a, nhi?u nh� th? k? tr�n c?ng li�n ??i v?i nh?ng m? h?c kh�c, ??c bi?t l� Ch? ngh?a d? ph�ng. T�c ph?m c?a Eshleman c� th? ???c n�i l� ?� ?i qua h�nh t??ng s�u xu?ng t?n c�i �m.
Ch?u ?nh h??ng c?a Thi?n t�ng v� ph�i Dada, th? John Cage v� Jackson Mac Low ph?n �nh s? ?a th�ch s? d?ng qui tr�nh ng?u nhi�n, hay c? may. T�c ph?m Themes & Variations (C�c ?? t�i v� bi?n t?u) ph? thu?c v�o m?t “th? vi?n mesostics c� 110 ch? ?? kh�c nhau v� 15 t�n kh�c nhau ?? l�m m?t cu?c pha tr?n ng?u nhi�n theo ki?u renga ^[35]“. Cage s? d?ng ph�p v?n h�nh c?a Kinh D?ch ?? t?p trung d? �n c?a m�nh, c?ng nh? ?? li�n k?t m?t s? tay � t??ng v?i nh?ng t�n c?a b?n b�. M?c ?�ch l� “t�m ra m?t c�ch vi?t m?c d� ??n t? c�c � t??ng m� l?i kh�ng n�i v? ch�ng; hay l� kh�ng n�i v? c�c � t??ng nh?ng l?i s?n sinh ra ch�ng.” B?ng c�ch s? d?ng mesostics, m?t h�nh th?c � ch? trong ?� c�c ch? c�i ???c nh?n m?nh ch?p th�nh c�c t? theo chi?u ??ng ? trung t�m c�c d�ng th? theo chi?u ngang, Cage t�m c�ch gi?i ph�ng ng�n ng? kh?i c� ph�p. �i?u ?� “gi?i gi�p” c� ph�p. “S? v� ngh?a v� im l?ng ???c s?n sinh, th�n thu?c v?i nh?ng k? ?ang y�u. Th?c t? l� ch�ng ta b?t ??u chung s?ng v?i nhau,” �ng vi?t trong l?i n�i ??u t�c ph?m M: C�c b�i vi?t ’67-’72. Trong l?i t?a quy?n s�ch C�c ??i t?, Jackson Mac Low gi?i th�ch r?ng lo?t b�i th? bao g?m “c? th? h? s? c� k�ch c? 3 X 4 inch b�n tr�n c� nh?ng nh�m t? & c?m t? h�nh ??ng, xung quanh ?� c�c v? c�ng x�y d?ng n�n nh?ng ng?u h?ng b?c ph�t.” Nh? v�o m?t “s? t??ng giao gi?a khu�n kh? v?i c� ph�p, m� m?i c�u th?, k? c? s? ti?p n?i xu?ng d�ng c� th?t v�o ? ??u d�ng ^[36] n?u c�, ph?i ???c ??c nh? m?t ??n v? h?i th?.” Nh? v?y lo?t b�i th? kh�ng ch? c� � ngh?a nh? k?ch b?n m�a m� c�n cung c?p l?i ch? d?n c?a ch�nh n� cho s? tr�nh di?n ??c.
Th? ng?u nhi�n kh�ng ???c th?c h�nh r?ng r�i ? th? h? c�c nh� th? ti�n phong ?i theo Cage v� Mac Low. Song trong vi?c nh?n m?nh c�i b?t ??nh v� t�nh c?, vi?c d?a tr�n c�c c?u tr�c v� c�c ph??ng ph�p c?ng nh?c ?? ??t ???c s? ng?u nhi�n ho�, vi?c s? d?ng l?i vay m??n v� c�c v?t li?u t�m ???c, v� vi?c s?n l�ng ph? ho? m?t c�ch b�nh ??ng v?i s? tr�nh di?n v� l� thuy?t th? ng�n ng?, n� l� ?i?u c?t y?u c?a ch? ngh?a h?u hi?n ??i. T�c ph?m c?a Cage c?ng g?p g? c�c nh� ti�n phong ch�u �u th?i k? ??u, ??c bi?t l� Dada, v� nh?ng s? ph�t tri?n g?n ?�y h?n c?a M? nh? m? thu?t kh�i ni?m.
V�o n?m 1975, m?t th? h? m?i b?t ??u t? kh?ng ??nh. Andrei Codrescu, Russell Edson, v� Maxine Chernoff, c�ng nh?ng ng??i kh�c, �p d?ng nh?ng ?nh h??ng Si�u th?c. �� c?ng l� giai ?o?n th? v?n xu�i, th? th? do nh� th? Ph�p Aloysius Bertrand t?o l?p ngay t? n?m 1842, tr? n�n n?i b?t. C�c nh� th? v?n xu�i ?i theo hai h??ng: m?t s? nh? Chernoff v� Edson, vi?t c�c chuy?n k?, ng? ng�n, v� si�u h? c?u (metafiction ^[37] ); nh?ng ng??i kh�c li�n ??i v?i s�n kh?u th? tr�nh di?n ?ang n?y n? � th� d? nh? Ron Siliman, Lyn Heijinian, v� Carla Harryman � s? d?ng h�nh th?c ?? ??nh ngh?a l?i “??n v?” ch� � t? d�ng ??n c�u, ph?n c?a c�u, v� ?o?n. Heijinian v� Harryman, c�ng nh?ng ng??i kh�c, s? d?ng b�i th? v?n xu�i ?? th? nghi?m v?i nh?ng h�nh th?c v?n xu�i g?n g?i nh? th? lo?i t? truy?n, ti?u lu?n, v� si�u h? c?u.
Trong th? h? ??u ti�n c?a th?i h?u chi?n, ch? c� m?t �t nh� th? n?, nh? Denise Levertov, ??t t?i v? tr� quan tr?ng trong s? c�c nh� ti�n phong. Tuy nhi�n, trong th?p k? 1970, l?i xu?t hi?n nhi?u nh� th? n? ?�ng k?, t? Anne Waldman v� Alice Notley c?a Tr??ng New York ??n Susan Howe, Mei-Mei Berssenbrugge, Rosmarie Waldrop, Rae Armantrout, Diane Ward, Lyn Heijinian, Leslie Scalapino, v� Carla Harryman, v?i nh?ng ng??i kh�c n?a, li�n ??i v?i th? ng�n ng?. ?n t�ng trong vi?c c�c nh� th? ng�n ng? c?t ??t v?i nh?ng ph??ng th?c truy?n th?ng nh? k? chuy?n, v?n nh?n m?nh tuy?n t�nh v� s? kh�p k�n, l� s? th�ch th?c h? th?ng th? b?c nam tr?. Trong ti?u lu?n “B�c b? s? kh�p k�n”, Lyn Heijinian d?n l?i Elaine Marks n�i v? khao kh�t c?a c�c nh� v?n n? quy?n Ph�p “s? d?ng ng�n ng? nh? m?t l?i ?i, v� l?i ?i duy nh?t, t?i c�i v� th?c, t?i c�i b? d?n n�n m� n?u nh? ???c ph�p tr?i d?y, th� s? ph� v? tr?t t? t??ng tr?ng ?� thi?t ??nh, c�i m� Jacques Lacan ??t t�n l� “Lu?t c?a Ng??i Cha”. C�ng l�c ?y, Heijinian nh�n th?y gi?i h?n c?a s? m? ho�n to�n: “V?n b?n tr?n v?n (m?t v?n b?n kh�ng th? h�nh dung n?i), v?n b?n ch?a ??ng ?? th? tr�n ??i, th?c t? s? l� m?t v?n b?n ?�ng. S? l� kh�ng th? ch?u n?i.” T�c ph?m “C??ng hi?p” c?a Jayne Cortez v� “S?c m?nh v? phu” c?a Wanda Coleman n�i tr?c ti?p ??n s? xung ??t gi?i t�nh, s? d?ng nh?ng y?u t? k? chuy?n ?? nh?n m?nh t�nh k?ch c?a b�i th?. V� ch?a ??ng s?c m?nh tu t?, nh?ng b�i th? ?y c� th? c� v? ch�nh tr? h?n l� t�c ph?m c?a c�c nh� th? ng�n ng? n?. Tuy th? t�c ph?m t??ng ??i quanh co c?a Leslie Scalapino l?i th??ng �m ch? s?c m?nh c??ng nh?p c?a c�i nh�n tr�n tr�o c?a con ??c ??i v?i ?�n b� nh? l� ??i t??ng c?a d?c v?ng.
Trong th?p k? tr??c (t?c TK 1980 � ND), hai l?i th? c� ?nh h??ng t??ng ??i ngo�i l? ? nh?ng n?m 70, l� th? ng�n ng? v� th? tr�nh di?n, ?� d?n tr? th�nh nh?ng l?i th? h?u hi?n ??i �p ??o. L?i th? th? nh?t nh?n m?nh t�nh v?n b?n v� do ?� kh� kh� kh?n. B�m ch?c tr�n l� thuy?t, n� ?�i h?i ng??i ??c ph?i ???c khai t�m. V?i s? kh� kh?n v� t�nh v?n ch??ng c?a n�, th? ng�n ng? l� s? nh?c l?i Ch? ngh?a hi?n ??i Cao c?p c?a T.S. Eliot v� Ezra Pound. Song th? ng�n ng? l� th? Marxist v� n? quy?n v? l� thuy?t, coi khinh Pound v� Eliot v� nh?ng ?? t�i b?o th? ch�nh tr? c?a h?. Th? tr�nh di?n, ??c bi?t l� khi n� ti?n ho� th�nh nh?ng “slam” th? ^[38], h?p d?n ch? y?u th�nh gi? qu?n ch�ng. Quan t�m c?a l?i th? n�y kh�ng ph?i ? ch? “b�i th? nh? b�i th?”, m� ?�ng h?n l� ? vi?c s? d?ng t? ng? nh? m?t k?ch b?n cho s? tr�nh di?n ng�n t? ???c ??c l�n. �?m ?� t�nh ??c mi?ng, n� nh?c nh? nh?ng bu?i ??c th? Beat ? qu�n c� ph� trong th?p ni�n 1950.
Ta t�m th?y nh?ng d? b�o c?a th? ng�n ng? trong t�c ph?m Tender Buttons c?a Gertrude Stein (1914); c�c b�i vi?t c?a nh� v? lai Nga Velimir Khlebnikov, k? s�ng t?o ra zaum, t?c “ng�n ng? si�u l� t�nh”; t�c ph?m A (1959/1978) c?a Louis Zukovsky v� phong tr�o Kh�ch quan ch? ngh?a (Objectivist)n�i chung; cu?n s�ch c?c ?oan nh?t c?a John Ashbery, The Tennis Court Oath (1962); c�c t�c ph?m ban ??u c?a Clark Coolidge nh? Polaroid (1975); v� nh?ng qui tr�nh ng?u nhi�n c?a Jackson Mac Low nh? ???c th?y trong C�c ??i t? (1964/1979). M?t s? kh�a c?nh c?a thi ph�p Black Mountain, ??c bi?t l� tuy�n b? c?a Olson ch?ng l?i c�i t�i c� nh�n ch? ngh?a, c?ng ???c c�c nh� th? ng�n ng? quan t�m, m?c d� h? t? t�ch m�nh ra kh?i c�i m� Charles Berstein g?i l� “c� ph�p d? d??ng vi trung” (phallocentric syntax) c?a th? Olson. Nh�n b�i th? nh? m?t c?u tr�c tr� tu? v� �m thanh h?n l� di?n ??t t�m h?n con ng??i m?t c�ch c?n thi?t, th? ng�n ng? ??a k? thu?t l�n v? tr� ??c quy?n. C�c nh� th? ng�n ng? coi tr? t�nh (lyricism) trong th? kh�ng nh? m?t ph??ng ti?n bi?u hi?n c?m x�c m� ?�ng h?n, theo ngh?a g?c c?a t? n�y, l� vi?c s? d?ng t? ng? theo g�c ?? �m nh?c ^[39]. H?n l� s? d?ng ng�n ng? nh? m?t c?a s? trong su?t nh�n v�o nghi?m sinh, nh� th? ng�n ng? ??t ch� t�m v�o b?n ch?t v?t li?u c?a t? ng?. V� mang n?ng t�nh ph�n m?nh v� ??t ?o?n, th? ng�n ng? tho?t nh�n c� th? nh? th? vi?t t? ??ng; tuy nhi�n n� th??ng ???c th�i xao c�ng phu nh?m ??t ???c m?i li�n h? ?�ng nh?t gi?a c�c v?t li?u. C�ch ti?p c?n n�y h?p v?i ??nh ngh?a c?a William Carlos Williams: th? l� m?t “c? m�y nh? (hay l?n) l�m b?ng t? ng?. Khi t�i n�i b�i th? ch?ng c� g� l� t�nh c?m th� c� ngh?a kh�ng th? c� b? ph?n n�o d? th?a trong ?�, nh? trong b?t k? c? m�y n�o kh�c.”
Tuy nhi�n, nguy�n t?c sung m�n th??ng th?y trong th? ng�n ng? c� chi?u h??ng ph� h?ng s? ki?m l?i v� ?? xu?t v? h�nh th?c h?u c? h�m ch?a trong m?u h�nh c?a William. T�c ph?m Tjianting (1981) c?a Ron Silliman g?m c� 213 trang th? v?n xu�i, ?o?n cu?i c�ng b?t ??u t? trang 213. �o?n n�y m? ??u v?i c�u h?i: “C�i g� khi?n cho ?o?n n�y l� ?o?n cu?i c�ng?” S? l� th� c?a m?t t�c ph?m nh? th? ???c t?o n�n nh?m truy?n ??t nguy�n t?c d�n ch? c?a t�nh bao h�m. H�nh th?c c?a n� n?m trong c�i m� Silliman g?i l� “C�u m?i”, nh?ng c�u t?n t?i nh? “ph�t ng�n ho�n ch?nh t?i thi?u” theo nh� ng? h?c Simeon Potter. ?a th�ch b�i th? v?n xu�i v� s? t? do v� t?n l?c c?a n� v? m?t h�nh th?c, nh� th? ng�n ng? x�y d?ng n�n m?t c?u tr�c gh�p m?nh (mosaic) v?i nh?ng c�u d??ng nh? ??u Ng� m�nh S? v� nh?ng ph�n m?nh c?a c�u. H�nh ti?n non sequitur (kh�ng nh?t qu�n v? l� l?) ?y, trong khi m? ra m?t th? gi?i tham chi?u ho�n ch?nh h?n, ?� l�m th?t v?ng ??c gi? ?ang ch? ??i s? ph�t tri?n tuy?n t�nh. Th? ng�n ng? nh?n m?nh s?n xu?t h?n l� ?�ng g�i (kh?i, trung, k?t) v� s? d? d�ng ti�u th?. Gertrude Stein g�n c�ng lao s�ng t?o l� thuy?t qu�n b�nh v? b? c?c ?y cho ho? s? m� b� �i m?: “Cezanne quan ni?m r?ng trong b? c?c th� c�i n�y c?ng quan tr?ng nh? c�i kh�c. M?i ph?n c?ng quan tr?ng nh? to�n th?”.
T�c gi? nh??ng th?m quy?n gi? t?o v?i t? c�ch c�i t�i c� nh�n ch? ngh?a c?a m�nh; trong vi?c ph�n ph�t r?ng r�i c?a c?i d??i h�nh th?c t? ng?, t�c gi? c� ???c m?t th?m quy?n ?�ng tin c?y h?n. B?i v� t? ng? ???c ban ph�t t? do nh? th?, n�n ch�ng c� th? c� v? t?n m�c v� v� t? ch?c. Do v?y m� ng??i ??c c?n ph?i tham d? t�ch c?c v�o vi?c s�ng t?o ra ngh?a. Charles Bernstein tuy�n b? trong ti?u lu?n “Vi?t v� ph??ng ph�p” c?a �ng:

V?n b?n k�u g?i ng??i ??c t�ch c?c tham d? v�o ti?n tr�nh t?o th�nh � ngh?a c?a n�… V?n b?n ch�nh th?c ?�i h?i ti?n tr�nh ?�p ?ng/di?n gi?i v� khi l�m nh? th?, n� khi?n cho ng??i ??c nh?n th?c ???c b?n th�n m�nh l� ng??i l�m ra c?ng nh? ng??i ti�u th? � ngh?a.

M?t b�i th? kh�ng ph?i l� “n�i v?” c�i g�, m?t chuy?n k? ??u cua tai nheo, m?i li�n h? c� t�nh ch?t t??ng tr?ng gi?a ng??i/nh�m ng??i n�y v?i ng??i/nh�m ng??i kh�c, hay m?t ?? t�i; ?�ng h?n, n� l� th?c t?i c?a c�c t? ng?.
Truy?n � ngh?a v�o t? ??u ??n cu?i b�i th? h?n l� ph? n� l�n tr�n b�i th? v?i nh?ng kho?nh kh?c m?c kh?i mang t�nh tr? t�nh v� t�nh k?ch, s? kh�ng c? ??i v?i c�i kh�p k�n c� th? ch?ng t? l� m?t trong c�c hi?u qu? l�u b?n nh?t c?a c?a th? ng�n ng?. N� c?ng ph�t l? nh?ng h?n ch? c?a m?t kh�i ni?m th? “t? nhi�n” hay “h?u c?”. Trong th? ng�n ng?, nh? th? trong l� thuy?t c?a Marshall McLuhan v? truy?n h�nh, ph??ng ti?n truy?n th�ng l� th�ng ?i?p. T? ng? kh�ng ph?i l� nh?ng c�i ?ng trong su?t ?? ch?a ??ng v� v?n chuy?n s? th?t cao c?p h?n, m� ch�ng l� v?t li?u t?o th�nh h�nh d?ng c?a s? th?t ?y. Gertrude Stein n�i b� quan t�m ??n hai kh�a c?nh c?a s�ng t�c:
… � t??ng mi�u t? v� � t??ng s�ng t?o l?i t? ng?. T�i l?y c�c t? ri�ng r? v� suy ngh? v? ch�ng cho ??n khi n?m b?t ???c tr?n v?n s?c n?ng v� s?c ch?a c?a ch�ng, r?i t�i ??t ch�ng b�n c?nh m?t t? kh�c, c�ng l�c ?y t�i ph�t hi?n ra ngay r?ng kh�ng th? n�o ??t ch�ng ?i v?i nhau m� kh�ng c� ngh?a.
R?t gi?ng c�ch th?c m?t ho? s? nh�n s?n v� ?�, Stein quan ni?m t? ng? nh? v?t li?u t?o h�nh cho s�ng t�c b?ng ng�n ng? c?a b�. M?i t? c� “s?c n?ng v� s?c ch?a” ri�ng c?a n�. Theo m?t c�ch nh�n ngh? thu?t, n� t?n t?i cho “s? s�ng t?o l?i” c?a ch�nh n�. M?t c�ch nh�n nh? th? l�m cho ng�n ng? tho�t kh?i si�u h�nh h?c v� tr? n� v? l?i ??a h?t t? nhi�n c?a nh?t d?ng. Gi?ng nh? Stein, c�c nh� th? ng�n ng? ph� tan ?c thuy?t cho r?ng th? l� c?n thi?t v� s�u sa; thay v� th?, n� v� ?o�n v� ng?u nhi�n. Th? ng�n ng? c?ng b�c b? � t??ng th? nh? m?t h�nh th?c ??c mi?ng; th? l� c�i ???c vi?t ra. D�ng thu?t ng? c?a nh� ph� b�nh Ph�p Roland Barthes th� th? l� “c?a ng??i vi?t” h?n l� “c?a ng??i ??c”. Th?c v?y, th? ng�n ng? c� th? ???c xem nh? s? th?c hi?n l?i ti�n tri c?a Barthes v? m?t ph??ng th?c vi?t “trung t�nh”:

… nh? v?y s? vi?t ?i qua m?i giai ?o?n c?a s? k?t tinh ti?m ti?n; tho?t ti�n n� l� ??i t??ng c?a m?t c�i nh�n ch?m ch�, r?i c?a h�nh ??ng s�ng t?o, cu?i c�ng l� c?a s? gi?t ng??i, v� ? th?i ch�ng ta n� ?� ??t t?i bi?n th�i sau ch�t l� s? v?ng m?t: trong nh?ng ph??ng th?c vi?t trung t�nh ?y, m� ? ?�y g?i l� “?? kh�ng c?a s? vi?t”, ch�ng ta c� th? d? d�ng th?y r� m?t ??ng l??ng ti�u c?c… c? nh? th? V?n Ch??ng, t? h�ng tr?m n?m nay c� khuynh h??ng chuy?n ho� b? m?t c?a n� th�nh m?t h�nh th?c ch?a t?ng c� ti?n ??, kh�ng c�n c� th? t�m th?y s? thu?n khi?t c?a n� ? ?�u kh�c ngo�i s? v?ng m?t c?a m?i k� hi?u…

Nh?ng ng??i l�m vi?c ??u ti�n trong c�i m� b�y gi? g?i l� th? ng�n ng? � Jackson Mac Low, Clark Coolidge, v� Michael Palmer � v?n c�n ? trong s? c�c nh� th?c h�nh h�ng ??u c?a khuynh h??ng n�y. Tuy nhi�n, ph?n l?n l� thuy?t ph� b�nh v� n?ng l?c t? ch?c l� c?a Charles Berstein, nh?ng s�ch ti?u lu?n Gi?c m? n?i dung (1986) v� M?t thi ph�p (1992) c?a �ng th? hi?n m?t c�ch h?u hi?u t? t??ng c?a c? nh�m. M?t trong nh?ng ?i?m nh?n quan tr?ng c?a Berstein l� b�c b? vi?c ??c nh? m?t s? “ch�m ??m” v�o v?n b?n, trong ?� ng??i ??c b? c?m t� b?i nh?ng th? thu?t b?t ch??c c?a t�c gi?. Gi?ng nh? c�c l� thuy?t gia h?u hi?n ??i kh�c, �ng c?ng ch?ng l?i quan ?i?m khoa tr??ng, quan ?i?m n�y “bi?n th�nh � ch� �p ??o ng�n ng? h?n l� ?? cho ng�n ng? ???c nghe th?y”.
C?ng c?n l?u � c�c ti?u lu?n c?a Barrett Watten t?p h?p trong cu?n Total Syntax (1985); Code of Signals: Recent Writings in Poetics (�i?u l? c?a c�c d?u hi?u: nh?ng b�i vi?t g?n ?�y v? thi ph�p) do Maichael bi�n t?p (1983); The New Sentence (C�u m?i) (1987) c?a Ron Silliman; v� Writings/Talks (C�c b�i vi?t/ C�c b�i n�i) (1985) do Bob Perenman bi�n t?p, m?t t?p h?p nh?ng b�i trao ??i t?i New Langton Arts trong cu?i th?p ni�n 70 v� ??u th?p ni�n 80.
T�c ph?m c?a Allen Ginsberg v� Amiri Baraka lu�n lu�n th�ch h?p cho tr�nh di?n. Nh?ng nh?ng n?m ??u th?p ni�n 1970, v?i vi?c David Antin s�ng t?o ra “b�i th? n�i” (talk poem), Rothenberg tr�nh di?n nh?ng b�i h�t c?a Th? d�n M?, nh?ng m�n h?p x??ng ?i?n t? ??u ti�n c?a John Giorno, v� t?m quan tr?ng ng�y c�ng t?ng c?a tr�nh di?n nh? m?t khu v?c c?a m? thu?t kh�i ni?m, th? tr�nh di?n ?i v�o m?t th?i k? m?i. N� kh�ng c�n d?a tr�n vi?c ??c m?t v?n b?n ?� in ra cho m?t c? to? nghe, m� ?�ng h?n l� khuy?ch tr??ng v?n b?n ?� ???c chu?n b?, n?u nh? c� m?t v?n b?n nh? th?, th�ng qua s�n kh?u v� nghi th?c. �i?u n�y ??a th? tr? l?i v?i g?c g�c c?ng ??ng c?a n� (n?u nh? kh�ch quen lui t?i c�c gal?ri c� th? ???c coi l� l?p th�nh m?t c?ng ??ng) v� cho t? ng? m?t t�nh b?t ??nh ?�ng hy v?ng c?ng nh? s?c l�i cu?n v� gi�i b�y c� t�nh ch?t s?m k�. Th? tr�nh di?n ng?m th�ch th?c s? qu� gi� c?a trang vi?t v� kh�i ni?m b�i th? nh? m?t h? th?ng ?�ng. Lu�n lu�n mang t�nh nh?t th?i, s?ng v� ch?t ??t ng?t tr�n kh�ng trung, t? ng? n�i c?ng c� ??c ?i?m l� mang t�nh c�ng khai v� ?i?u ki?n, v� do ?� th??ng mang t�nh ch�nh tr? ho?c c� s?c thuy?t ph?c.
N?u nh? th? ng�n ng? t�m l?i ph�t minh ra m?t t??ng lai th�ng qua v?n b?n vi?t, th� th? tr�nh di?n mang trong n� ho�i c?m v? m?t qu� kh? ho�n h?o h?n, khi m� s? truy?n mi?ng l� c?n b?n. David Antin n�i trong b�i th? n�i t�i ?ang l�m g� ? ?�y? c?a �ng (1973):

                                qu� kh? c� nhi?u c�i
n�i h?n l� vi?t    t�i s? li?u ??a ra gi? thuy?t tr??c khi
c� n�i    tr??c khi c� vi?t    tr??c khi c�
n�i kh�ng c� n�i    tr??c khi c� vi?t c�
n�i    ?�y c� th? kh�ng ph?i m?t gi? thuy?t l?n lao l?m    nh?ng n�
ch?c ch?n ?�ng    v�    n� c� h?u qu?    c�
ch?c ch?n nh?ng h?u qu? t�i c� th? r�t ra t? ?�    r?ng tr??c khi c�
s? vi?t ra    v� tra c?u    th� c� s? nh? l?i

Trong c�c b�i th? n�i c?a �ng, nh?ng b�i th? xu?t hi?n nh? bi�n b?n b�i n�i “c??ng” tr??c c? to?, Antin ?i v�o c�i t?c th?i c?a l?i n�i, khi s? “vi?t” ra t? t??ng v� ph�t ng�n t? t??ng ?y g?n nh? t?c th?i. S? ng?t qu�ng v� l?p l?i c?a ?o?n th? tr�n l� m?t ph?n s?c quy?n r? c?a d? �n, song nguy c? l� ph�t ng�n c?a t�c gi? s? kh�ng ???c suy ngh? th?u ?�o ho?c m?ng v? tr� tu?. C� m?t ngay ? th?i ?i?m s�ng t?o, c? to? quan s�t s? m?ng manh c?a ph�t minh trong m?i ch? ng?p ng?ng v� l?p b?p.
Nh?ng b�i th? tr�nh di?n bu?i ??u c?a John Giorno, m?t trong nh?ng ng??i m? ???ng c?a h�nh th?c ?y, s? d?ng nhi?u gi?ng v� s? l?p l?i, ?�i khi b?ng c�ch b? sung c�c b?ng ghi �m v�o l?i n�i trong khi tr�nh di?n. Ti?ng vang ?y bi?n c?i m?i d�ng c?a v?n b?n th�nh ?i?p kh�c c?a ch�nh n� v� ?em ??n cho t�c ph?m m?t t�nh c�ch nghi th?c ho�, g?n nh? h?p x??ng. Giorno th??ng h�t l?n c�c d�ng th? v?i m?t nh?p ?i?u ??u ??u, ?i?u n�y ?em l?i cho nh?ng quy?t ?o�n c?a �ng m?t t�nh ph? qu�t t�ch kh?i c�i c? th?. C�c b�i th? kh�ng ph?i l� ?ng t�c m� ???c vi?t tr??c v� t?p luy?n tr??c khi tr�nh di?n. Nh?ng n?m g?n ?�y, Giorno ?� ghi nh? t�c ph?m c?a m�nh, ?i?u n�y c�ng l�m cho n� mang t�nh c�ch s?m k� h?n n?a.
Trong nh?ng nh� th? tr�nh di?n h�ng ??u c�n c� Jayne Cortez, b� h�t-h�t t�c ph?m c?a m�nh b?ng gi?ng the th�; Anne Waldman ?i theo Rothenberg v� Ginsberg trong vi?c ??c th? tr?m b?ng nh? h�t; Kenward Elmslie, t�c ph?m c?a �ng d�y ??c nh?ng tr� ch?i ch? v� th??ng ???c h�t l�n b?ng m?t gi?ng nam trung ??p ??; Ed Sanders s? d?ng nh?ng d?ng c? ?i?n t? t? ch?, trong ?� c� m?t thanh kim lo?i l�m nh?c c?; Miguel Algarin, ng??i s�ng l?p qu�n Nuyorican Poet’s Cafe, m?t trung t�m th? tr�nh di?n; Jimmy Santiago Baca v� Victor Hernandez Cruz, nh?ng ng??i ?o?t gi?i cu?c thi Taos Poetry Circus; v� Walda Coleman n?ng nhi?t, m?t trong c�c nh� th? ch�nh tr? hay nh?t gi? v?n c�n s�ng t�c.
T�nh ?a v?n ho� c?a th? tr�nh di?n kh�ng ph?i l� t�nh c?. Theo Gary Snyder th� “Trong t?t c? c�c d�ng c?a truy?n th?ng v?n minh b?t r? t? th?i ?? ?� c?, th? l� m?t trong s? �t ?i c� th? th?c s? t? cho l� c� m?t ch?c n?ng kh�ng thay ??i v� m?t s? th�ch ?�ng s? b?n l�u h?n nh?ng ho?t ??ng ?ang v�y quanh ch�ng ta h�m nay”. Nh?ng ho?t ??ng m� c�c nh� th? ?a v?n ho� kh�ng c? l� s? di?t ch?ng v?n ho�, h?u qu? ch�nh tr? v� kinh t? c?a ch? ngh?a ?? qu?c, v� c�c s?c m?nh ??ng ho� c?a c�ng ngh? hi?n ??i. S? truy?n mi?ng, ph??ng c�ch truy?n th�ng c?n b?n trong c�c x� h?i ti?n c�ng nghi?p, cho ph�p ng??i ngh? s? th?c hi?n s? li�n k?t c� t�nh nghi th?c v?i c?ng ??ng c?a m�nh, d� c?ng ??ng ?y c� th? l� t?p nh?p. Hi?u qu? c?a th? tr�nh di?n l� l�m m?t gi� “b�i th? nh? b�i th?”, m?t v?t th? kh�p k�n, v� t�i l?p ch?c n?ng c�ng c? c?a n� l� truy?n th�ng. �i?u ti?n tho�i l??ng nan c?a th? tr�nh di?n n?m ? m?t ngh?ch l� c?a h�ng ho�. Trong khi m? thu?t tr�nh di?n b?t ??u nh? m?t c�ch phi h�ng ho� ho� v?t th? m? thu?t, th� t�nh s�n kh?u v?n c� c?a n� l?i nhanh ch�ng ??a v�o n� gi� tr? h�ng ho�.
Trong Thi ph�p c?a s? b?t ??nh, Marjorie Perloff truy nguy�n c�i ti�n phong t? l�c c�n tr?ng n??c trong th? t??ng tr?ng, ??c bi?t l� Rimbaud: “ch�nh Rimbaud ?� g?y n?t nh?c ??u ti�n c?a s? ‘b?t kh? quy?t’ m� ch�ng ta th?y ? Gertrude Stein, Pound, v� Williams… m?t s? b?t kh? quy?t ?� tr? th�nh d?u m?c trong th? c?a nh?ng th?p ni�n g?n ?�y”. Gia t�i n�y c�n bao g?m c�c th? ch? ngh?a v? lai, Dada, si�u th?c, hi?n ??i, v� c�c lo?i ch? ngh?a h?u hi?n ??i m� b�y gi? ch�ng ta ?ang tr?i nghi?m. V? tr� fin de siecle ^[40] c?a ngh? thu?t h?u hi?n ??i khi?n cho m?t s? ng??i ngh? r?ng n� ?ang trong t�nh tr?ng suy ki?t; trong b�i vi?t Ch? ngh?a hi?n ??i ?� th?t b?i? nh� ph� b�nh m? thu?t Suzi Gablik l� lu?n m?t c�ch thi?u thuy?t ph?c r?ng “c�ch t�n kh�ng c�n d??ng nh? c� th?, hay th?m ch� kh�ng c�n d??ng nh? ???c khao kh�t”. Th?c ra, th? s�ng t�c b�y gi? c?ng m?nh b?ng, v� c� th? cho l� c�n m?nh h?n c? th? do c�c nh� ti�n phong tr??c ?�y t?o n�n. V� l?ch s? v?n n?ng ??ng v� kh�i ni?m ngh? thu?t v? “c�i m?i” c?ng v?y. Giai ?o?n k? t? 1950 s? ???c nh�n nh? m?t th?i ??i trong ?� Hoa K? cu?i c�ng ?� gi�nh ???c ?? ph?n m�nh trong m?i lo v? v?n ho� v� hi?u bi?t v? th? gi?i, v� do ?� c?ng c� ???c n?n th? d?ng c?m nh?t c?a m�nh.
� 2003 talawas

^[1]B�i gi?i thi?u tuy?n t?p Th? H?u hi?n ??i M? (Postmodern American Poetry) – NXB Norton 1994.
^[2]Nh� th? M? 1883-1963.
^[3]T�c ph?m th? d�i c?a nh� th? M? T.S. Eliot 1888-1965, gi?i Nobel 1948.
^[4]T�c ph?m th? d�i c?a nh� th? M? Ezra Pound 1885-1972.
^[5]T�c ph?m c?a James Joyce nh� v?n Irland (1882 – 1941) vi?t n?m 1939.
^[6]Ti?u thuy?t c?a nh� v?n Anh Laurence Sterne (1713-1768), ra ??i ngay sau c�c ti?u thuy?t ??u ti�n c?a Anh nh?ng mang � th?c t? gi�c cao v? b?n ch?t v?n ch??ng c?a n�, r?t g?n g?i v?i si�u h? c?u (metafiction) M? nh?ng n?m 1960, 1970. Trong l� th? m?i nh?t (8/8/2003) g?i cho ng??i d?ch b�i n�y, Paul Hoover n�i “c� th? n�i n� l� t�c ph?m v?n h?c h?u hi?n ??i ??u ti�n”.
^[7]Nh� th? Anh 1770 -1850.
^[8]Nh� th? M?1879-1955.
^[9]Augustan: theo phong c�ch c?a ho�ng ?? La M� Augustus, h�m ngh?a l� mang t�nh c? ?i?n, thanh l?ch. Auden W.H. l� nh� th? M? (1907-1973).
^[10]Aeolian harp: lo?i nh?c c? c? nh? gi� th?i qua d�y ?�n t?o n�n nh?c.
^[11]Williams Butler Yaets, nh� th? Irland 1865-1939.
^[12] Bard l� thi s? h�t rong ng??i Celt, b? t?c th?i c? ??i ng? tr? ph?n l?n ch�u �u.
^[13]V�ng xung quanh v?nh San Francisco.
^[14]Nh� th? M? 1819-1892.
^[15]Kh� d?ch nh?ng l?i th? ch?i ng? �m th? n�y. Ashcan: th�ng r�c, Ranting: l?i n�i oang oang, hung h?ng, l?i nguy?n r?a. Kind king: �ng vua t?t. Light of mind: �nh s�ng t�m tr�.
^[16]William Blake, nh� th? Anh 1757- 1827.
^[17] H�n ??o l�m th�nh khu trung t�m c?a th�nh ph? New York.
^[18]Th? th? 6 kh?, m?i kh? 6 c�u c?ng th�m m?t ?o?n ba c�u, v?i qui ??nh v? v?n kh� ph?c t?p.
^[19]Th? th? c?a Malaysia, g?m nhi?u kh? 4 c�u, y�u c?u l?p l?i hai c�u c?a kh? tr??c trong kh? sau, t?o n�n s? qu?n qu�t gi?a c�c kh?.
^[20]Th? th? t�m c�u, m?i c�u 11 hay 10 �m ti?t, b?t v?n theo m� h�nh abababcc.
^[21]M?t nh�n v?t truy?n tranh ho?t h�nh ?n kh�ch ? M? cu?i th?p ni�n1920 v� th?p ni�n sau.
^[22]Guillaume Apollinaire, nh� th? Ph�p 1880 – 1918, ng??i b�o hi?u v� ??t t�n ch? ngh?a si�u th?c trong th?, c?ng l� ng??i vi?t nhi?u b�i ?ng h? c�c ho? s? ti�n phong c?a h?i ho? hi?n ??i.
^[23]Mimesis: ngh?a ?en l� s? b?t ch??c m�u s?c, h�nh d?ng c?a b?i c?nh ?? ng?y trang b?n th�n c?a m?t s? lo�i ??ng v?t.
^[24]B? ?�ng v�ng H? Manhattan, New York City.
^[25]Dadaism: phong tr�o v?n h?c ngh? thu?t ? ch�u �u ra ??i gi?a th? chi?n th? nh?t, mang t�nh n?i lo?n, ??t th�nh v?n ?? c�c ph??ng th?c di?n ??t truy?n th?ng m?t c�ch c?c ?oan.
^[26]Ch? ngh?a v? lai: phong tr�o v?n h?c ngh? hu?t ??u th? k? 20, v?t b? truy?n th?ng m? h?c v� ca ng?i th? gi?i hi?n ??i, ??c bi?t l� v?n minh ?� th?, m�y m�c, t?c ??.
^[27]Geodesic dome: v�m c� c?u tr�c r?t kho? l�m b?ng nh?ng thanh kim lo?i ng?n, th?ng, nh?, t?o th�nh m?t t?m l??i m� m?t l??i l� h�nh ?a gi�c.
^[28]Lu?t th? ph? bi?n v� quan tr?ng nh?t trong th? ti?ng Anh, b?t ??u t? th? k? 14. iambic: m?i ‘iamb’ (c� th? d?ch l� ‘ch�n’) g?m hai �m ti?t, m?t �m ti?t ng?n/kh�ng nh?n m?nh k�m m?t �m ti?t d�i/nh?n m?nh; m?i c�u th? c� 5 iamb (10 �m ti?t).
^[29]Hebraic: thu?c v? ng??i Do Th�i c?; Melville: Herman Melville nh� v?n M? 1819-1891.
^[30]X? mi?n nam T�y ban Nha, n?i c� s? giao thoa v?n ho� ? r?p, di gan v� T�y �u.
^[31]Martin Buber, tri?t gia Israel g?c �o 1878-1965.
^[32]Gi�o ph�i Do Th�i gi�o b�nh d�n ? ��ng �u ch? tr??ng ni?m tin gi?n d? v� vui s??ng c� ???c nh? s? huy?n b�.
^[33]Ludwig Wittgenstein, tri?t gia Anh g?c �o, 1889-1951, nghi�n c?u v? t??ng quan gi?a ng�n ng? v� th?c t?i.
^[34]Nh?ng h�nh t??ng t? ch�ng c� � ngh?a ??y ??.
^[35]L?i th? s�ng t�c t?p th? ? Nh?t B?n th?i trung ??i. M?t nh� th? kh?i ??u v?i ba c�u (g?i l� hokku � v? sau ph�t tri?n th�nh th? th? ??c l?p haiku), nh?ng ng??i kh�c n?i ti?p. Cu?c n?i th? c� th? k�o d�i t?i h�ng tr?m, th?m ch� h�ng v?n c�u n?u l� trong d?p l? h?i.
^[36]C� th? h�nh dung nh? trong c�u th? b?c thang ki?u Maiakovski.
^[37]Lo?i h? c?u trong ?� ch?c n?ng trung gian c?a t�c gi? v� c�c ph??ng ph�p k? thu?t s? d?ng ?? vi?t ???c nh?n m?nh m?t c�ch t? gi�c v� m?i b?n t�m truy?n th?ng ??i v?i s? gi?ng nh? th?t (c� v? th?t) ???c gi?m thi?u.
^[38]H�nh th?c sinh ho?t th?, th??ng ? c�c qu�n bar, trong ?� c�c t�c gi? t? do l�n ??c th? v� ch?u s? ph�n x�t tr?c ti?p c?a ng??i nghe � la � hay t�n th??ng.
^[39]T? g?c c?a lyricism l� lyre, lo?i ?�n c? c?a ph??ng T�y, th??ng ?i li?n v?i thi s?.
^[40]T? ti?ng Ph�p, ngh?a ?en l� “cu?i th? k?”, � n�i mang t�nh ch?t suy tho�i gi?ng nh? t�nh h�nh v?n ngh?, t? t??ng, ??o ??c cu?i TK 19 ? ch�u �u.

Ngu?n: http://www.talawas.org/talaDB/showFile.php?res=917&rb=0101