François Guillemot – Nghiêm Thanh Hương, Indomemoires 9.7.2025
Đỗ Tuyết Khanh dịch
Đã từ nhiều năm, thậm chí trong nhiều thập niên, các nhà nghiên cứu Việt Nam học tự hỏi tủ sách nghiên cứu của học giả Hoàng Xuân Hãn (1908-1996) bây giờ ra sao. Năm 2025, thông qua cháu ngoại của ông, toàn bộ tủ sách của ông đã ra khỏi bóng tối để đạt một tầm vóc mới.
Quá trình tiểu sử của nhà học giả lỗi lạc này, được ghi lại khi ông qua đời ngày 10 tháng 3.1996 ở tuổi 88, thể hiện một mối quan tâm kiên định, tìm hiểu về thế giới chung quanh, gia phả dòng họ, và những dòng dõi của lịch sử đất nước. Như Nghiêm Phong Tuấn nêu lên trong một bài báo mạng vinh danh sự uyên bác của ông Hãn, “có khi ông phát hiện tài liệu lịch sử như trong một kịch bản trinh thám”.1 Từ một tấm bia xẻ làm hai, vùi trong đất, ông có thể mô tả cụ thể sự bạo tàn của cuộc xâm lăng nhà Minh trong thế kỷ XV.
Sinh viên Trường Bách Khoa năm 1930, kỹ sư cầu đường năm 1934, thạc sĩ toán năm 1936, giáo sư, học giả Việt Nam của thế kỷ XX, ngoài tầm cỡ đặc biệt của ông, Hoàng Xuân Hãn còn là cầu nối giữa Pháp và Việt Nam. Mối liên hệ này xuyên qua ba mảng đề tài:
– Vấn đề Cổ/Kim: chuyển đổi từ thời kỳ cổ xưa sang hiện đại, như với quyển Danh từ khoa học, xuất bản năm 1942, và các nghiên cứu uyên thâm của ông về hai tác phẩm kinh điển Kim Vân Kiều(Truyện Kiều) và Chinh phụ ngâm, hay nghiên cứu lịch sử về danh tướng Lý Thường Kiệt (1019-1105). Hoàng Xuân Hãn, cũng như Nguyễn Văn Tố (1889-1947) và vài học giả khác, là người truyền đạt lịch sử và văn hoá.3
– Vấn đề văn hoá Tây phương/Đông phương: văn hoá Việt được thêm phong phú khi ông kết hợp lý tính Tây phương trong các lĩnh vực khoa học (lịch sử, địa lý, triết học, toán, y học) với những giá trị truyền thống của nền văn hoá Việt (đặc biệt qua những dẫn chứng về Phật giáo, vũ trụ luận hay văn hoá chịu ảnh hưởng Trung Hoa) 4
– Vấn đề đối thoại chính trị: Hoàng Xuân Hãn là Bộ trưởng Giáo dục – Mỹ thuật trong chính quyền ngắn ngủi đầu tiên của Việt Nam độc lập khỏi Pháp nhưng vẫn còn chịu uy quyền của Nhật. Với tư cách ấy, ông đã “Việt Nam hoá” toàn bộ chương trình giảng dạy. Năm 1971, ông cũng đưa ra trong “Một vài ký vãng về Hội nghị Đà Lạt” một biên bản chi tiết về Hội nghị Đà Lạt năm 1946, để phân tích rõ hơn sự thất bại của cuộc đối thoại Pháp-Việt, ủng hộ quan điểm của Việt Nam vượt qua những căng thẳng nội bộ phía Việt Nam. 5
Nhìn chung bộ sưu tập các tác phẩm Hán văn của Hoàng Xuân Hãn tại Viện IAO. Hình FG
Trong bối cảnh ấy, nhìn xa trông rộng, Hoàng Xuân Hãn đã kiên trì giúp Việt Nam bước vào thời kỳ hiện đại, như Nguyễn Minh Vũ trong một bài đăng trên mạng, nhắc lại nội dung bức thư của ông gửi Phạm Văn Đồng và đại tướng Võ Nguyên Giáp năm 1996, nhân dịp Tết Bính Tý:
“đức tính người lãnh dạo, những vấn đề của các dân tộc thiểu số, cuộc tranh chấp hải phận, vấn đề Cambodge, những vấn đề nợ quốc tế, vấn đề bom hạt nhân của Trung Quốc, sự cần thiết thành lập quan hệ với Hoa Kỳ; nhiều vấn đề nêu lên trong bức thư vẫn còn là thời sự nóng bỏng ngày nay”. 6
Sự “pha trộn” giữa dấn thân với cao vọng chính trị, chuyển đổi sang chữ quốc ngữ7, nghiên cứu cơ bản về văn hoá, từ vựng khoa học, văn chương Nôm và lịch sử cổ đại, vai trò nổi bật của một trí thức sống xa đất nước, lòng yêu nước sâu nặng… Hoàng Xuân Hãn đã là nguồn cảm hứng cho nhiều người và ngay từ năm 1945 đã phác hoạ một hướng đi mẫu mực cho một nước Việt Nam hoà giải trong tương lai.
Tủ sách Hoàng Xuân Hãn được bảo trì trong một ngôi nhà ở Orsay, hầu như không ai được vào tham khảo cho đến khi con rể ông Hãn, Nghiêm Xuân Hải, qua đời năm 2023. Tủ sách nổi tiếng là có nhiều bảo vật về hai nền văn hoá Việt và Trung Hoa, như những bản khắc gỗ chữ Nôm và các sổ tay nghiên cứu của ông, đặc biệt là công trình nghiên cứu trong hơn 50 năm về Kim Vân Kiều8. Qua hợp tác ba bên, tủ sách của học giả lỗi lạc này đã đến với ba cơ quan ở Pháp: các tài liệu chữ quốc ngữ và Nôm được đưa vào Thư viện đại học các ngôn ngữ và nền văn minh (Bibliothèque universitaire des langues et civilisations – BULAC) ở Paris, các tác phẩm Hán văn về Thư viện của Viện Đông Á (Institut d’Asie Orientale – IAO) ở Lyon, thư từ và các bản chép tay về Thư viện Quốc gia Pháp. Đặc biệt, BULAC đã đề nghị một giải pháp để nhanh chóng đưa vào sử dụng (lưu trữ, kiểm kê, số hoá). Những tài liệu Nôm quí giá đã được đưa ngay vào một chương trình số hoá của BULAC để các nhà nghiên cứu quốc tế có thể truy cập trên mạng.
Kho sách đến IAO ngày 25.6.2025
Qua trung gian bà Nghiêm Thanh Hương, cháu ngoại ông Hãn, được các anh chị em tiếp tay, thư viện của IAO đã đón nhận 25 thùng ấn phẩm Hán tự vào ngày thứ tư 25.6.2025. Kho sách đã được phân loại sơ khởi để xác định số lượng và nội dung, và hiện để tạm trong một văn phòng của IAO trên gần 30 thước kệ sách (khoảng 2.000 quyển). Kho sách gồm một vài bộ sưu tập lớn sách văn học cổ điển và lịch sử, và một số tác phẩm đủ loại về khoa học và kỹ thuật, ngôn ngữ học và triết học Trung Hoa. Chương trình xử lý các bộ sách này dự trù bắt đầu tháng 10.2025. Mỗi ấn phẩm đưa vào danh mục sẽ được xác định qua một con dấu riêng và phần ghi chú trong hệ thống thống nhất quản lý thư viện SIGB. Viện IAO sẽ thông báo khi nào kho sách có thể được tham khảo.
Như thế, thông qua ba cơ quan này ở Paris và Lyon, công trình quan trọng của “nhà ái quốc không đảng phái” 9 này, thường được các nhà nghiên cứu ngày nay viện dẫn, dựa vào những bài viết, ý tưởng và thơ văn của ông, sẽ được đưa ra cho toàn thể cộng đồng quốc tế tra cứu. Phần nào đó, qua tất cả những khía cạnh văn hoá, khoa học và chính trị nêu trên, toàn bộ kho sách này có tầm vóc một di sản. Cũng vì thế, năm 2000, bốn năm sau ngày tạ thế, Hoàng Xuân Hãn đã được truy tặng giải thưởng Hồ Chí Minh cho ba tác phẩm lịch sử quan trọng nhất của ông: Lý Thường Kiệt, La Sơn Phu tử và Lịch và Lịch Việt Nam (NXB Khoa học xã hội, 2003). Trước đó, toàn bộ những tác phẩm của ông đã được NXB Giáo dục ấn hành năm 1998, gồm ba tập: 1. Nhân chứng, 2. Con đường và cảm nghĩ, 3. Trước tác (Văn học).10
Như nhà văn Hữu Ngọc viết năm 2014 trong một bài tưởng niệm Hoàng Xuân Hãn: “Trong bốn thập niên cuối đời ở Pháp [từ năm 1951], ông đã có những cống hiến vô cùng to lớn cho đất nước qua các công trình nghiên cứu và tác phẩm uyên bác” 11. Về cuộc đời của mình, Hoàng Xuân Hãn đã thổ lộ những lời xúc động này với nhà văn Nguyễn Đức Hiền năm 1994: “Hoàn cảnh đã không cho phép tôi tham gia công cuộc giải phóng đất nước, từ đó tôi đã hết sức cố gắng góp phần giải phóng đồng bào ta về mặt tri thức và văn hoá, đưa họ ra khỏi cái lồng chật chội và trống rỗng của người nô lệ”. 12 Một công việc dài hơi vẫn được những học giả ngày nay kiên trì đeo đuổi.
9.7 2025
Chú thích:
- Báo mạng của Trường Bách Khoa: Nghiêm Phong Tuấn, “Un polytechnicien au cœur de la tourmente vietnamienne: Hoàng Xuân Hãn (30), 1909–1996”, La Jaune & La Rouge, Magazine n° 521, janvier 1997. URL: https://www.lajauneetlarouge.com/un-polytechnicien-au-coeur-de-la-tourmente-vietnamienne-hoang-xuan-han-30-1909-1996/(dành cho người mua dài hạn)
- Những bài viết tưởng niệm trên mạng: Nghiêm Phong Tuấn, 1997, bài đã dẫn; Nguyễn Minh Vũ, “Hoàng Xuân Hãn (1908-1996)”. Nguyên tác tiếng Việt, bản dịch và chú thích của Vũ Ngọc Quỳnh. [2012?]; Hữu Ngọc, “Les tourments d’un éminent lettré”, Le Courrier du Vietnam, 02/11/2014. URL: https://lecourrier.vn/les-tourments-dun-eminent-lettre-160/125362.html
- Những bài viết chính của ông có thể truy cập trên Gallica.
- Đặc biệt, ông đã lập một lịch tương đương ngày tháng rất hữu ích cho nghiên cứu lịch sử cổ đại.
- Một vài kí vãng về hội nghị Đà Lạt, Sài Gòn 1971, in lại ở Paris, AVAC, 1987.
- Nguyên Minh Vũ, bài đã dẫn.
- Chữ quốc ngữ: ngay năm 1938, ông đã đồng sáng lập Hội Truyền bá Quốc Ngữ, do Nguyễn Văn Tố làm Hội trưởng. Ban Trị sự lâm thời của hội gồm nhiều nhân vật nổi bật. Ngoài Nguyễn Văn Tố còn có Bùi Kỷ, Tôn Thất Bình (Hội phó), Phan Thanh (thư ký), Phạm Hữu Chương và Quản Xuân Nam (phó thư ký), Đặng Thai Mai (thủ quỹ), Nguyễn Văn Lô và Võ Nguyên Giáp (phó thủ quỹ), Nguyễn Văn Huyên, Trần Trọng Kim, Hoàng Xuân Hãn và Lê Thước (cố vấn), Trần Văn Giáp và Lê Thăng (uỷ viên). Nguồn: Trung tâm lưu trữ quốc gia I.
- Tác phẩm sẽ do NXB Nhã Nam (Hà Nội) xuất bản cuối năm 2025.
- Hữu Ngọc, 2014, bài đã dẫn.
- Các tác phẩm này có thể tham khảo trong các bộ sưu tập tiếng Việt của IAO.
- Hữu Ngọc, 2014, bài đã dẫn.
- Hữu Ngọc, 2014, bài đã dẫn.