Phan Tấn Hải
Bạn có thể xem bài này như truyện ngắn. Có thể gọi là nhiều truyện ngắn trong một truyện ngắn, hay là ghép từ nhiều mẩu truyện. Bạn cũng có thể đọc như tùy bút, hay bản tin, hay là vân vân, nghĩa là bất cứ những gì có chữ, có thể đọc lên, có thể nghe được như âm thanh. Đó là những gì tự nhiên hiện lên trong trí nhớ của tôi, những gì tôi bất chợt nghe bên tai khi ngồi bên sông, ven biển, góc rừng, hay khi nửa đêm nhìn ra hàng hiên.
Thế giới hiện ra với tôi như thực, như hư, không có gì để xác định là có, hay để khẳng định là không. Tất cả thế giới hiện ra với tôi chỉ như một cuốn phim, một khoảnh khắc lướt qua là kéo theo tất cả hình ảnh và âm thanh nơi đó biến mất. Để rồi, tới một khoảnh khắc mới với những hình ảnh và âm thanh mới, rồi cũng biến mất liền. Nơi đó, thỉnh thoảng có một tiếng chim két nói, “Mizushima, hãy về quê hương với các bạn nhé.” Và rồi một khoảng lặng, một chặp sau, là tiếng chim khác, lúc thì chim này đậu trên vai một nhà sư, và lúc thì chim theo trên thuyền của các tù binh Nhật Bản được quân đội Anh thả từ trại tù Miến Điện trên đường về nhà một thời gian sau khi Nhật Bản đầu hàng đồng minh, “Tôi không trở về đâu. Tôi phải đi tìm chôn xác các bạn đồng ngũ tử trận.”
Tại sao tiếng chim két trong phim The Burmese Harp (Tiếng đàn Miến Điện) mà tôi xem từ những ngày thơ ấu lại cứ âm vang trong kho tàng âm thanh của tâm mình? Tôi không biết, và cũng không muốn phân tích kiểu khoa học. Tôi đã quen kiểu tỉnh thức với thấy và nghe kiểu như, thì mọi chuyện cứ theo vận hành nhân quả và duyên khởi xảy ra, thì hãy để nó thế là thế, chẳng bận tâm gì. Nói cho đúng ra, tôi cũng một thời ưa lắng nghe kiểu phim ảnh và truyện cổ tích.
Tôi tin rằng rất nhiều người còn nhớ hình ảnh thường gặp trong phim cao bồi Hoa Kỳ: một anh da đỏ áp sát tai xuống mặt đất để lắng nghe, rồi ngẩng lên nói rằng có khoảng chừng bao nhiêu con ngựa đang phóng ở khoảng cách bao xa đó. Có phải đó thuần là do các đạo diễn Hollywood tưởng tượng ra? Hình ảnh người thổ dân da đỏ áp tai xuống đất để nghe tiếng vó ngựa hay bước chân từ xa là một kiểu phổ biến trong điện ảnh Mỹ, đặc biệt trong các phim cao bồi miền Tây. Sau này tôi đọc nhiều, mới biết chuyện lắng nghe xuyên mặt đất phần lớn là hư cấu. Họ nhìn đất như bà mẹ che chở, bao dung nuôi dưỡng chúng ta, ban tặng chúng ta dòng suối, đồng lúa… chứ không phải như dây thép truyền tin. Thực tế, âm thanh truyền đi trong không khí, trong gió tốt hơn truyền qua mặt đất.
Thí dụ, một truyện kể rằng: Ngày xưa, có một cậu bé tên Tawa, thuộc bộ tộc Hopi. Một hôm, khi lạc trong rừng, Tawa không khóc, không gọi. Em quỳ xuống, áp tai vào đất, thì nghe tiếng thì thầm: “Con đường về nằm dưới bóng cây già nơi mặt trời lặn.” Tawa đi theo lời đất, và quả thật, nơi ấy là lối về làng. Từ đó, người trong bộ tộc dạy con cháu: “Đất không chỉ nuôi thân, mà còn giữ trí nhớ tổ tiên. Ai biết lắng nghe, sẽ không bao giờ lạc đường.” Khi đọc như thế, tôi tự nhủ, vâng, trong tiếng thì thầm của đất vọng lên có lẫn tiếng chim kêu ven rừng Miến Điện.
Có một cuốn tiểu thuyết nhiều người trong thế hệ của tôi còn nhớ. Đó là tiểu thuyết Siddhartha của nhà văn Hermann Hesse, với bản dịch tiếng Việt của Ni sư Trí Hải là Câu chuyện dòng sông. Nhà văn Hermann Hesse đã dùng hình ảnh dòng sông như một biểu tượng thiêng liêng của trí tuệ, thời gian, và sự giác ngộ. Dòng sông trôi đi là biến mất, không bao giờ có khoảnh khắc nào quay trở lại. Nơi đó, dòng sông là vị thầy thầm lặng.
Khi Siddhartha ngồi bên dòng sông sau bao năm phiêu bạt, chàng không còn tìm kiếm giáo lý hay lời giảng nữa. Thay vào đó, chàng lắng nghe tiếng dòng sông trôi chảy, nơi đó từng mỗi khoảnh khắc của dòng sông là hiện diện đồng thời của quá khứ, hiện tại, và vị lai. Và như thế, từng khoảnh khắc đều là hiện tại. Nơi đây, mọi âm thanh của dòng sống chung quanh – tiếng cười, tiếng khóc, tiếng gọi của muôn loài – đều vang lên trong tiếng dòng sông trôi chảy, như một bản hòa tấu của vũ trụ. Nơi đây, không có cái chết, chỉ có sự chuyển hóa của nước; và như thế, tất cả bọt sóng chính là nước, và tất cả đều là một.
Tới khi đọc tiểu thuyết Câu chuyện dòng sông lần thứ nhì, tôi chợt nhớ tới tiếng chim đậu trên vai trung sĩ Nhật Bản Mizushima trong bộ trang phục nhà sư Miến Điện, “Tôi sẽ không trở về đâu.” Lúc đó, tôi mới vào đại học, khoảng năm 1970, mường tượng như hiểu ra rằng sông nước đã trôi đi là không thể trở lại, bọt sóng đã vỡ tan là hòa nhập vào sông. Vài năm sau, đọc lại lần nữa, tôi nhận ra rằng đau khổ chính là khi tự thấy mình là bọt sóng, nên mới thấy có sinh ra bọt sóng và có vỡ tan bọt sóng; nhưng hễ thấy mình là sông thì hoàn toàn không thấy sinh, và không thấy diệt. Lúc đó, tôi mường tượng tôi hiểu được khi nhớ tới bài thơ của Tuệ Trung Thượng Sỹ khi ngài nói rằng muốn vượt sông, hãy như trâu bùn lội qua sông, bởi vì trâu bùn sẽ tan vào nước.
Tôi vốn dốt nhạc, chẳng hiểu gì về đàn, với ca… mặc dù trong nhóm bạn học có nhiều tên giỏi nhạc. Nổi tiếng, cùng lớp B4 Chu Văn An lúc đó có nhạc sĩ Quốc Dũng. Thời lớp 10, hồi đó là Đệ Tam, tôi từng mua một cây đàn guitar và một sách tự học đàn. Nhưng chẳng tới đâu, vài tuần là bỏ một góc. Tôi tin rằng mình không có năng khiếu. Tuy nhiên, nhiều năm sau tôi mới nghiệm ra rằng, mình thích nghe, nhưng không thích làm ra âm thanh. Nghĩa là, nghiệp nhiều đời đã dẫn tới một thói quen đời này. Trong lớp, có Nguyễn Tiến, về sau bạn này sáng tác nhạc với tên là Nguyên Từ Mỹ. Nhưng bạn này du học Mỹ từ năm 1970. Khoảng năm 1972, năm của Tổng Động Viên, tôi và một số bạn ưa vào sân Chùa Xá Lợi, ngồi học bài, hay làm thơ, hay tán tỉnh các cô, và đôi khi bạn Cung Nhật Thành mang đàn guitar ngồi sân chùa để đàn cho cả bọn nghe.
Hình ảnh rất đẹp khi tôi nhớ lại: mấy tên sinh viên ngồi ghế đá sân chùa, giữa các gốc cây ngọc lan già, nghe bạn đàn guitar, đôi khi bạn hát nho nhỏ… Có ai biết được, chiến trường mấy ai trở lại. Có lúc, nơi ghế đá nhà chùa, tôi chợt nhớ tới tiếng chim trong hàng rào nhà tù của phim Tiếng đàn Miến Điện, rằng Mizushima ơi, về quê hương nhé, và rồi, tiếng con chim két đang đậu trên vai nhà sư đứng ngoài vòng rào nhà tù, rằng tôi sẽ không về đâu. Tôi khám phá ra một điều mà tôi gọi là kinh khủng: trong phim Tiếng đàn Miến Điện không hề có hình ảnh cô gái nào, chỉ duy nhất có một bà già Phật tử Miến Điện lụm khụm, thường cúng dường thức ăn cho sư và bố thí thức ăn cho tù binh Nhật Bản. Tại sao, làm phim dài gần 2 giờ đồng hồ mà không có hình ảnh một thiếu nữ? Trời ạ. Phim này toàn là đàn ông, súng đạn bắn nhau, phi cơ dội bom, trại tù binh, và duy nhất nữ tính là một bà già lụm khụm. Sau này, khi viết truyện, tôi luôn luôn tự nhủ, Cha nội ơi, viết truyện mà không có tiếng cười thiếu nữ thì sẽ hỏng…
Cũng trong các năm đó, tôi đọc được cuốn Sự im lặng của biển – bản Việt dịch của Trịnh Huy Tiến từ cuốn Le Silence de la mer của tác giả Vercors, do Trung Tâm Học Liệu xuất bản. Nhiều thập niên sau, tôi mới được xem chuyển thể phim của cuốn này trên YouTube. Chính nhờ truyện này, tôi nghiệm ra rằng tình yêu có thể xuất hiện từ tiếng đàn dương cầm, và đây là tình yêu ngang trái giữa người sĩ quan Đức trong lực lượng chiếm đóng nước Pháp các năm đầu thập niên 1940s, và cô gái Pháp yếu đuối. Cô gái im lặng, không nói với chàng sĩ quan Đức một lời trong suốt phim, nhưng thỉnh thoảng tiếng đàn của họ như nhắn gửi cho nhau.
Phim này có thể gọi là tiếng nói không lời của kháng chiến Pháp. Trong bối cảnh nước Pháp bị Đức Quốc Xã chiếm đóng, một người kể chuyện và cô cháu gái sống trong một ngôi nhà nhỏ ở vùng quê. Họ buộc phải tiếp đón một sĩ quan Đức tên Werner von Ebrennac đến cư trú. Tuy nhiên, suốt thời gian viên sĩ quan ở đó, cả hai người Pháp này giữ im lặng tuyệt đối, không nói một lời với sĩ quan Đức kia.
Werner, trái ngược với hình ảnh kẻ xâm lược, là một người yêu văn hóa Pháp, mơ về sự hòa hợp giữa hai dân tộc. Chàng nói cho chủ nhà và cô cháu gái mỗi tối, chàng độc thoại về âm nhạc, văn học, và lý tưởng của mình. Nhưng sự im lặng của hai người chủ nhà trở thành một hành động phản kháng thầm lặng của dân tộc Pháp, thể hiện lòng yêu nước và phẩm giá không khuất phục. Cuối cùng, khi nhận ra sự thật về chiến tranh và sự tàn bạo của chế độ mình phục vụ, và nhận lệnh phải di quân về đơn vị mới, Werner rời đi, mang theo nỗi thất vọng và sự thức tỉnh. Tác phẩm Sự im lặng của biển là một biểu tượng của kháng chiến nội tâm, nơi ngôn ngữ bị từ chối để bảo vệ nhân phẩm.
May mắn, tôi đã đọc sách đó trước 1975 để rồi tự mình chiêm nghiệm nhiều năm sau, khi thỉnh thoảng đọc lại. Và thỉnh thoảng, khi tôi lắng nghe các khoảng cách im lặng ngăn cách giữa thiếu nữ Pháp và chàng sĩ quan Đức, tôi lại nhớ tới tiếng chim két đậu trên vai nhà sư trong phim Tiếng đàn Miến Điện. Một đi, là không trở lại. Không có bất kỳ cái gì trên đời này trở về. Và tôi lại nhớ tới hình ảnh chàng trung sĩ quân đội Thiên Hoàng Nhật Bản khi chàng rời áo lính Nhật để mặc lên bộ áo nhà sư Miến Điện, và chàng nói rằng chàng muốn đi tìm xác đồng đội trong các khu rừng Miến Điện để chôn cất, thì nhà sư già Miến Điện nói: “Nếu muốn làm như thế, thì sẽ mất cả một đại kiếp.” Tôi nói chữ đại kiếp, là vì đọc theo phần phụ đề. Than ôi, cõi này buồn vô tận.
Tôi nghĩ rằng phim The Silence of the Sea trên YouTube là một đại tác phẩm, một kinh điển cần xem cho những ai muốn học sáng tác, như làm phim, viết truyện, và cũng để học lắng nghe. Và dĩ nhiên, cũng để nhận ra rằng trong cõi này, sống từ bi là phải phản chiến. Và đặc biệt, cần phải nghiệm ra rằng, trong phim, trong truyện mà không có hình ảnh một thiếu nữ thì hẳn là hỏng. Tôi chỉ tiếc khi xem phim này, mình không đủ trình độ thẩm âm để cảm nhận hết những gì chàng sĩ quan Đức và cô gái Pháp muốn nói với nhau. Điều tôi học thêm chút ít âm nhạc và kỹ thuật phim (cũng là truyện), là khi cô gái muốn báo động cho chàng sĩ quan Đức rằng trên xe của chàng đã bị quân kháng chiến Pháp gài bom, cô hốt hoảng gõ tưng bừng vào đàn dương cầm theo điệu nhạc nào đó. Và khi chàng sĩ quan Đức từ biệt để trở về chiến trường, cô gái Pháp đã khóc. Than ôi, cõi này có biết bao nhiêu là sầu thương. Phim này xem miễn phí ở đây:
https://youtu.be/4tESEGRrp4c?si=nIm5oY_nTc8oI7En
Nghe, lắng nghe, tôi đã hạnh phúc khi được học nghe trong cõi này. Một điều tôi cũng hạnh phúc là gần đây được xem lại phim Tiếng đàn Miến Điện (The Burmese Harp) trên YouTube. Cảm giác không còn như thời mới lớn. Mặc dù vậy, ký ức về tiếng chim két bên rừng Miến Điện vẫn là những âm vang kêu gọi của từ bi, của yêu thương giữa một cõi trần gian rất mực đau khổ.
Nhân vật chính của phim là Mizushima, một người lính Nhật trong chiến dịch Miến Điện cuối Thế Chiến II. Sau khi đơn vị đầu hàng, anh được giao nhiệm vụ thuyết phục một nhóm lính cố thủ trên núi đầu hàng. Họ từ chối, và tất cả đều chết vì bom của quân Anh.
Mizushima sống sót, nhưng bị thương và được một nhà sư Miến Điện cứu. Trong quá trình hồi phục, anh mặc áo cà sa, bắt đầu chôn cất các thi thể lính Nhật, và dần dần chuyển hóa tâm hồn từ chiến binh sang người tu hành. Anh từ chối trở về Nhật, chọn ở lại Miến Điện để hồi hướng công đức cho những người đã ngã xuống.
Một con chim két được nhóm lính Nhật trong trại tù binh huấn luyện để nhắn ra với Mizushima rằng: “Mizushima, hãy về Nhật đi!” Chim két này lặp đi lặp lại lời kêu gọi của đồng đội, như tiếng vọng của quê hương, của tình thân. Nhưng Mizushima không đáp. Chim két, loài chim biết nói, trở thành biểu tượng của ký ức và lời mời gọi, nhưng cũng là tiếng vọng không thể lay chuyển được người đã chọn con đường giải thoát. Và rồi nhà sư (nguyên là trung sĩ quân đội Nhật Bản Mizushima) cũng huấn luyện một chim két khác để trả lời vọng qua rào kẽm gai trại tù binh cho các đồng đội cũ: “Tôi không về đâu.”
Phim không có nhân vật nữ trẻ trung nào như truyền thống điện ảnh thường thấy. Thay vào đó, chỉ có một bà cụ Phật tử Miến Điện, xuất hiện vài lần, tuy thời lượng ngắn ngủi, nhưng đầy chuyển biến cho truyện phim, và luôn luôn tỏ lộ ra tình yêu thương rất nhân hậu. Hình ảnh này cho thấy chủ đề chính không phải là tình yêu lãng mạn, mà là tình thương vô ngã, lòng từ bi và sự đau đớn trong một cuộc chiến phải truy sát lẫn nhau. Bà cụ tượng trưng cho tình mẫu tử phổ quát, cho lòng từ bi của đất nước Miến Điện, nơi anh Mizushima chọn ở lại để hóa thân thành một nhà sư để chăm sóc cho các chiến hữu đã tử trận.
Nhân vật Mizushima, trước và sau khi mặc áo nhà sư, vẫn là hình ảnh khó tìm trong đời thực: từ bi, trong sáng. Thực ra, toàn bộ các nhân vật trong phim đều rất mực từ bi, trong sáng, ngay cả khi cuộc chiến diễn ra gay gắt, các nhân vật trong phim (cả lính Anh và lính Nhật) vẫn tử tế với nhau, và rồi ngay cả khi đơn vị lính Anh vây bắt sống lính Nhật. Lính Nhật bị bao vây, cùng hát các dân ca Nhật thật lớn để giữ tinh thần cho nhau. Trong khi đó, lính Anh tràn ngập bốn hướng, bao vây nhóm lính Nhật, cũng lớn tiếng hát thật lớn trong khi khép vòng vây để nhóm lính Nhật biết rằng cần phải đầu hàng. Không bên nào hiểu được lời ca bên kia vì khác ngôn ngữ, nhưng hình ảnh quân Anh tiến tới, hát lớn trong khi siết vòng vây trung đội lính Nhật cho thấy lính Anh không muốn nổ súng truy sát. Than ôi, Việt Nam mình đâu có như vậy.
Chiếc đàn hạc cầm Miến Điện mà Mizushima chơi không chỉ là nhạc cụ, mà là tiếng nói của tâm hồn, của sự siêu thoát. Tiếng đàn để làm dứt bặt lời nói, để dứt bặt tiếng súng, để dứt bặt mọi tranh luận. Trong tiếng đàn ấy, có cả nỗi đau, sự thức tỉnh, và lòng từ bi. Than ôi, tôi không đủ hiểu về âm nhạc để nói về tiếng đàn. Phim Tiếng đàn Miến Điện có thể xem trên YouTube, ở đây (nhớ vào cc rồi auto-translate=>subtitles/cc rồi Italian=>> English hay Vietnamese):
https://www.youtube.com/watch?v=Pw8bOZTC1d8
Bây giờ, hơn nửa thế kỷ đã trôi qua. Nhóm học trò ngồi sân Chùa Xá Lợi nghe đàn guitar những buổi chiều năm xưa đã có nhiều bạn từ giã cõi này. Có bạn bệnh nặng, phải ngồi xe lăn, tập khôi phục sức khỏe. Tôi vẫn luôn luôn là kẻ nhớ về chiếc ghế đá, cội ngọc lan, và tiếng hát học trò của một thờ quê nhà chinh chiến.
Trong nhóm bạn Chu Văn An, tôi gặp lại Tiến, chàng nhạc sĩ sáng tác với tên là Nguyên Từ Mỹ. Chàng kể một số kỷ niệm khi vẫn sáng tác nhạc trong khi du học ở đại học CSU Long Beach từ năm 1970. Bạn Nguyên Từ Mỹ kể về một chấn động lớn trong tim, rằng sau chàng một hay hai lớp có một nữ sinh viên Việt Nam thuộc hàng tuyệt sắc giai nhân, hát xuất sắc và làm thơ cũng rất hay. Do chuyển trường, chàng và nàng xa nhau. Tình cờ, vài năm sau, khi gặp lại trong một tiệm ăn Việt Nam, nàng tới chào hỏi. Nhạc sĩ Nguyên Từ Mỹ nhìn thấy đầu của nàng không còn sợi tóc nào. Thoạt nghĩ rằng nàng đã trở thành ni cô, nhưng không phải. Nàng bị ung thư, đang chữa trị. Thời gian ngắn sau, có tin nàng từ trần. Nguyên Từ Mỹ làm một ca khúc để tưởng nhớ nàng. Khi nghe Tiến hát ca khúc này tại nhà một người bạn, tôi nghe vọng lại âm vang của Câu chuyện dòng sông, xen lẫn trong đó có tiếng chim két trên vai nhà sư và tiếng đàn hạc cầm Miến Điện. Tôi đã gọi nhạc của Nguyên Từ Mỹ là nhạc của ước mơ bình an, nhạc của một chàng trai may mắn thoát khỏi cuộc đao binh Nam-Bắc.
Bây giờ thì, Nhóm Bạn B4CVA và ATNT Travel & Tours sẽ bảo trợ cho buổi nhạc thính phòng Vẫn Mãi Không Quên, nơi đây nhạc sĩ Nguyên Từ Mỹ sẽ nói về mỗi nhạc phẩm là một câu chuyện, trong đó có sự tham gia của Phương Lan (Pianist), Hoàng Công Luận (Violinist), Hân Holiday (Guitarist), các Ca sĩ Lê Hồng Quang, Hương Thơ, Hoàng Vân, Tuyết Mai và MCs Phillipe Dương, Hoài Trang. Tại Nhật Báo Người Việt, 14771 Morant St, Westminster, CA. Vào Chủ Nhật 28 tháng 9/2025, từ 2pm- 5pm. Nếu bạn chưa được mời, xin bạn đặt chỗ qua điện thoại (text only): 714-277-7375 (P. Lan), hay 714-797-9555 (P.Hải).
Đôi khi tôi suy nghĩ về kỹ thuật dựng truyện dựa theo những gì mình đã đọc và đã xem. Trong khi viết, tôi vẫn nghe những lời chim két trong phim, hay là lời dòng sông, hay là tiếng hạc cầm Miến Điện. Tôi biết, tôi có thể viết truyện mà không cần nhân vật nữ. Tuy nhiên, có những hình ảnh tôi nghĩ tới là xúc động, nhưng không viết nổi: khi nhóm lính Nhật hát lớn lên để cho đỡ sợ trong khi ghìm súng phòng thủ, và bốn hướng là quân Anh đang bao vây, bước tới giải giới quân Nhật trong khi hát lớn lên để cho biết rằng họ không muốn nổ súng. Nước mình đâu có vậy đâu.
Trong phim Sự im lặng của biển, mối tình câm lặng giữa chàng sĩ quan Đức, và cô gái Pháp.
Phim Tiếng đàn Miến Điện.