Ngô Lực
Trong môi trường học thuật và phê bình nghệ thuật, trung thực với văn bản là nguyên tắc nền tảng. Khi nguyên tắc này bị vi phạm — nhất là bằng những hành vi ngụy tạo, cắt dán và xuyên tạc — thì cuộc đối thoại không còn là đối thoại nữa, mà trở thành một sân khấu của thao túng, nơi người viết chỉ tìm cách chứng minh định kiến của mình, bất chấp sự thật. Đó chính là điều đang diễn ra trong bài viết phản hồi của Tobi Trần nhằm vào tôi và bài viết trước đó của tôi.
I. Ngụy tạo trắng trợn và thao tác đánh tráo
“Học vấn của một nghệ sĩ không nằm ở mảnh bằng hay trường lớp mà là ở khả năng đọc được cuộc sống, bóc tách được bản thân và thể hiện được tinh thần thời đại qua ngôn ngữ cá nhân.”
“Nghệ sĩ không nhất thiết phải thông thái nhưng nhất định phải có một đời sống tinh thần sâu sắc và đủ bản lĩnh để khai phá chính mình.”
“Một nghệ sĩ quá ngoan ngoãn, bị định hình bởi môi trường sư phạm, dễ rơi vào trạng thái phái sinh.”
“Tôi đã từng học rất nhiều từ những người không bằng cấp… Người nghệ sĩ tự học nhiều khi lại chính là người không bao giờ ngừng học.”
“Điều cốt lõi của học vấn nghệ sĩ là đời sống tinh thần, là nội lực. Càng nhiều trải nghiệm, càng nhiều mất mát, càng nhiều dằn vặt thì nội lực ấy càng phong phú.”
Tobi Trần đã trích dẫn ra năm câu được cho là của tôi – tất cả đều là những phát ngôn đạo lý, giáo điều và hoàn toàn… không tồn tại trong bất kỳ văn bản nào tôi từng công bố. Đây không phải là lỗi kỹ thuật, mà là một thao tác ngụy tạo có chủ đích. Ông dựng lên một “Ngô Lực giả định” rồi công kích chính hình nộm ấy để phục vụ cho một luận điểm định trước. Không nguồn, không ngoặc kép, không đối chiếu – đây là một kiểu thao túng ngôn ngữ không thể chấp nhận được trong bất kỳ hình thức phê bình nào, từ hàn lâm đến đại chúng.
Sự ngụy tạo ấy là bước khởi đầu cho cả một chiến thuật ngụy biện: chiêu “người rơm”. Sau khi dựng lên hình ảnh một kẻ “rao giảng đạo lý”, Tobi Trần bắt đầu công kích chính cái bóng ấy bằng ngôn ngữ mỉa mai, giễu nhại. Kết quả là cuộc tranh luận bị kéo lệch hoàn toàn khỏi thực thể ban đầu. Thay vì phản hồi vào từng luận điểm cụ thể mà tôi nêu ra, Tobi Trần lại dẫn dụ người đọc vào mê cung cảm xúc, nơi lý trí bị thay thế bởi định kiến.
II. Khi cảm xúc thế chỗ cho lập luận
Một trong những biểu hiện rõ rệt nhất của một phản biện thiếu căn bản là sự đánh tráo giữa nội dung văn bản và cảm xúc cá nhân. Toàn bộ phần đầu bài viết của Tobi Trần là một màn dựng cảnh, trong đó ông cáo buộc tôi “miệt thị cá nhân”, “khinh thường đối thoại”, “lạm dụng vị thế”… Nhưng nếu đối chiếu cẩn trọng với bài viết của tôi, có thể thấy rằng mọi đánh giá đều được dẫn dắt từ phân tích nội dung bài viết của chính Tobi Trần – không hề có bất kỳ phát biểu nào hướng vào đời tư hay nhân thân cá nhân ông.
Tobi Trần đã không đọc đúng Ngô Lực, không đọc đúng Hội họa tình huống, và cũng không phản hồi vào các trọng điểm của tranh luận. Thay vào đó, ông viết một bản tường trình cảm xúc mang danh phản biện, né tránh những câu hỏi trọng tâm:
- Thế nào là “trôi” trong Hội họa tình huống?
- Vai trò của ngôn ngữ trong nghệ thuật đương đại là gì?
- Việc thiếu trung tâm thị giác là chiến lược hay là lỗi kỹ thuật?
Tất cả đều bị bỏ ngỏ. Thay vào đó, là một loạt những phàn nàn đạo đức, rằng tôi không “nhẹ nhàng”, không “tử tế”, không “văn minh”.
III. Khi đạo đức bị lạm dụng như một vỏ bọc
Điều đáng tiếc là trong khi Tobi Trần liên tục lên giọng về “đạo đức phê bình”, ông lại không hề đưa ra một định nghĩa rõ ràng, chặt chẽ và có tính học thuật về khái niệm này. Những gì ông viện dẫn chỉ là những tiêu chuẩn cảm tính – như thể phê bình nghệ thuật là một buổi trà chiều giữa bạn bè.
Nhưng nếu đạo đức phê bình là né tránh việc chỉ ra sự yếu kém trong tư duy, thì đó là thứ đạo đức giả. Nếu đạo đức phê bình là không được làm “tổn thương cái tôi” của người viết, thì đó là sự thỏa hiệp với dốt nát. Phê bình nghệ thuật đương đại – từ Sontag đến Groys, từ Claire Bishop đến Hal Foster – luôn đòi hỏi sự trực diện và chính xác. Cảm xúc không thể thay thế cho lý trí, càng không thể thay thế cho trung thực.
Tôi không phản đối cảm xúc trong phê bình. Nhưng cảm xúc không thể là lý do để dựng đứng lời người khác, rồi phản ứng với tưởng tượng của chính mình.
IV. Khi phê bình bị hiểu nhầm là “bênh nghệ sĩ”
Tobi Trần cho rằng bài viết của tôi là một sự “biện hộ” cho Bùi Chát. Nhưng nhận định này vừa sai phương pháp, vừa xúc phạm cả nghệ sĩ lẫn người viết. Trong phương pháp Hội họa tình huống – nơi người viết, nghệ sĩ và công chúng cùng tham gia vào một tình huống nghệ thuật đang diễn ra – thì việc lý giải tác phẩm không phải là bảo vệ cá nhân, mà là tạo hệ quy chiếu cho công chúng đọc đúng hơn.
Nếu Tobi Trần hiểu được đặc tính “tình huống” trong phê bình đương đại – nơi vai trò phê bình và sáng tạo chồng lấn – thì ông đã không gán cho tôi cái mũ “thiếu lý tính”. Chính sự phân lập cứng nhắc giữa lý thuyết và thực hành, giữa người viết và tác phẩm, giữa phê bình và nghệ thuật… mới là lỗi thời.
V. Tạm kết: Không có phê bình nếu không trung thực
Tôi viết bài này không phải để tự vệ. Tôi không cần “bảo vệ bản thân” – càng không cần gồng mình đạo lý như cái cách mà Tobi Trần đã gán cho tôi. Nhưng tôi cần lên tiếng để bảo vệ một điều duy nhất: sự trung thực trong phê bình nghệ thuật.
Nếu chúng ta đồng thuận với việc người viết có thể ngụy tạo trích dẫn, rồi chê bai người khác dựa vào chính những điều mình bịa đặt, thì sẽ không còn ai dám viết điều gì tử tế nữa – bởi mọi câu chữ đều có thể bị bóp méo.
Tôi cũng không mong Tobi Trần đồng tình với tôi. Trái lại, tôi trân trọng bất kỳ ai phản biện tôi bằng sự tử tế, công minh và logic. Nhưng từ nay, tôi đề nghị: nếu định phản biện, hãy đọc thật kỹ. Và hãy chỉ trích tôi trên những gì tôi thật sự viết ra – không hơn, không kém.
Vì nếu không, thì người viết không còn là người đối thoại, mà chỉ là kẻ thao túng ngôn từ để trốn tránh chính sự yếu kém của mình.
3.8.2025
*
* *
Ghi chú của Văn Việt:
Xin xem:
(1) Tobi Trần, Bùi Chát và nghệ thuật của sự “đang trôi”: Phiêu du giữa tự do và khoảng trống về ý niệm, https://vanviet.info/nghe-thuat/bui-chat-va-nghe-thuat-cua-su-dang-troi-phieu-du-giua-tu-do-va-khoang-trong-ve-y-niem/
(2) Trao đổi giữa Ngô Lực và Tobi Trần, https://vanviet.info/trao-doi/trao-doi-giua-ngo-luc-va-tobi-tran/