Nhân 210 n?m sinh c?a Cao Bá Quát (1809-2019): Cao Bá Quát – thi s? nhân dân

Nguy?n Ph� Y�n

Cao B� Qu�t (1809-1855), m?t con ng??i t�i hoa, m?t nh� th? l?i l?c trong su?t m??i th? k? v?n h?c Vi?t Nam � c�i h�nh b�ng s�ng ng?i trong t�m h?n nh?ng th? h? ?i sau v?i c�i � th?c s�ng su?t v� m?i m? c?a �ng v? s? m?nh c?a v?n ch??ng. T�i ch?t nh? ??n con ng??i ?y khi nghe Georgi Plekhanov (1856-1918) ph�n bi?t r� hai m?u ng??i thi s?. Thi s? phong ki?n l� ng??i s?ng xa r?i qu?n ch�ng, b? qu�n nh?ng th?c t?i to l?n c?a ho�n c?nh v� x� h?i ?? ch? ca t?ng phong hoa tuy?t nguy?t, ngao du s?n th?y, ??m ch�m v�o nh?ng ?o v?ng. Tr�i l?i, thi s? nh�n d�n l� ng??i ??t m�nh th?t s�u trong l�ng qu?n ch�ng, rung c?m nh?ng kh? ?au v� m? ??c ?�ch th?c c?a h?.

Cao B� Qu�t l?n l�n trong khung c?nh c?a m?t ch? ?? phong ki?n ?ang ? th?i k? c?ng c? v� ph?c hung. B?n th?ng tr? ra s?c h�nh h? d�n ?en trong nh?ng c�ng vi?c n?ng n? k�o d�i ??n tr?n c? ki?p s?ng c?a h?. T? nh?ng th�nh qu�ch l�u ?�i ??n nh?ng ?� ?i?u quan l?, ng??i d�n c?n lao lu�n lu�n c?m th?y m�nh kh�ng c�n ?? quy?n s?ng, ch?a n�i ??n m?t ??i s?ng h?nh ph�c. ?� l� nguy�n nh�n c?a m?t x� h?i ?�i kh?, l?m than v� b?t c�ng; ??ng th?i l� m?m m?ng c?a nh?ng cu?c n?i lo?n kh?i l�n t? ph�a d�n ch�ng. Cao B� Qu�t ngay t? th?i ni�n thi?u ?� ph?i s?ng trong m?t x� h?i ?�i kh? v� b?t c�ng ?�. C�i ngh�o ?� gi�y v� con ng??i thi s? v� b?n quan l?i ?� ch� ??p t�i n?ng x� h?i, ?? r?i cu?i c�ng nh� th? c?a ch�ng ta ?� ph?i ??ng d?y b�n c?nh nh?ng k? kh?n c�ng ch?ng l?i ?�m th?ng tr?, mong xoay v?n m?t c? ?? m?i.

Qua v?n ch??ng Cao B� Qu�t, con ng??i �ng hi?n l�n m?t c�ch kh� r� r?t. ?�y kh�ng ph?i l� m?t ng??i c� b?n t�nh ng?o ng??c, khinh ??i m� tr�i l?i �ng � th?c v? t�i n?ng c?a m�nh v� r?t t? ph? khi ?�nh gi� t�i n?ng c?a m�nh trong thi�n h?. Nh?ng th?t ra ?� ch? l� b? ngo�i, v� c�i b? ngo�i t? ph? v?n l� th�i th??ng c?a nhi?u ngh? s? t�i hoa nh?ng ngang t�ng v� t? t�n. Ch? ?i s�u v�o b�n trong con ng??i h? Cao, ta m?i th?y �ng c� m?t t�m h?n r?t c?i m?, n?ng th?m l? l�ng, m?t t�m h?n bi?t m?n y�u cu?c s?ng b�nh d? nh?ng th?m thi?t t�nh c?m. ??c m?y b�i th? l�m l�c tr? v? nh� c? sau bao n?m c�ch bi?t, ta s? kh�ng th? kh�ng c?m ??ng tr??c c�i ch�n t�nh c?a m?t ng??i v?n b? coi l� �cao ng?o�. ?�y l� m?t b�i trong s? ?�:

Th�nh l�nh th?y n?i qu� h??ng h?o l�nh (c?a m�nh)

C�ng m?ng r? c�ng ?i mau/ X�m ch? ??u c� ng??i ?

Tre pheo t?t t??i quanh l�ng/ Ng� s�u n?i v?i ???ng c�i

C?t ti?ng g?i c?ng tre/ Tr? x�m n?p nh�n tr?m

B?y ch� tranh c?n vang/ Ng?i ?o?n c?i �o ra

R?a ch�n l??n v??n sau/ Ao c?n ??y c�y ngh? gi�

R? c�y xuy�n qua t??ng ch? n?t.

Th�n ta l�a l�ng m?y l�u/ Ngh? l?i nh? chi�m bao

Vi?c c�ng danh to t�t trong ??i

L?y th�n m�nh ph?c d?ch cho n� c�n n�i g� n?a.

Ng??i quen bi?t th?y ta c??i/ C?m tay nh? anh em

B� con ?? ??n h?i th?m/ H�n huy�n chuy?n �n c?n.

C?m ta k? th�n c? ??n th?m/ H�y c�n nh? ??n kh�ng b?

Ly bi?t v?n l� th??ng t�nh con ng??i

B?n b� gi�p nhau, ngh?a l� x?a v?n chu?ng th?.

(V? ch? ? c?)

Th?t l� nh?ng c�u m?c m?c v?a t? ???c c?nh v?a n�i ???c t�nh, v� t�nh c?m c?a �ng t??ng ch?ng t?p trung c? v�o ??y, c�i vui c�i bu?n, c�i gi?n, m?ng r?, lo l?ng l?n l?n ng?n ngang tr?m m?i trong m?y v?n th? ng?n.

Do t? nh? ??n l?n b? c?nh ngh�o d�y v�, l?i ???c s?ng g?n g?i nh�n d�n c?n lao n�n �ng ??c bi?t c?m th�ng v?i nh?ng n?i ?�i r�ch, t?i nh?c. C?nh ng? m?t �ng th?y thu?c lang thang t�ng ?�i trong b�i �D?c ???ng g?p ng??i ?�i� ???c �ng v? l�n x�c ??ng bi?t bao! Tuy nh?n ?�i nh?ng v?n kh�ng qu�n gi? th? di?n:

G?p ai v?n t??i t?nh/ Mu?n n�i nh?ng ngh?n l?i.

C�u k?t �Ch?t no d? kh?n ng??i� tri?t l� v? l? s?ng m?t c�ch r?t ??n gi?n nh?ng r?t s�u s?c. Khi xem m?t cu?c thi ? huy?n, �ng kh�ng kh?i nh? ??n n�ng n?i m� m�nh ?� nhi?u l?n tr?i qua:

Ch�nh th? v?n ch??ng t�n kh? ??a

M? nh�n ???ng th??ng th�i ki�u ca

(Ch�nh l� ch? cay ??ng c?a v?n ch??ng ho�nh h�nh

Ti?ng ca c?a ng??i ??p ? nh� tr�n r?t ki�u ng?o)

D??i ng�i b�t c?a �ng, c?nh nh� ? ?�o t?a h? kh�ng ph?i l� n?i �h�nh l?c� m� l� n?i �l?nh l?o, tr? tr?i�. Trong m?y b�i Tr�ng Kho�i Ch�u c� c?m x�c, �ng n�i ??n c?nh hoang t�n c?a m?t v�ng ??t h�nh nh? b? b?n th?ng tr? tri?t h? v� c� cu?c kh?i ngh?a. M?y ch? ch?n c�o su?t ng�y ho�nh h�nh v� gi?n ch?a l?p b?ng t? c�o c?nh t??ng bi th?m ??n m?c k�ch ??ng m�nh li?t t�m h?n thi s?. V� c�n nh?ng b�i nh? B�i ca H�n Ng? (Ngh? An), �ng c?m th??ng cho ki?p s?ng c?a ng??i d�n mi?n bi?n m?i l?n g?p b�o: cha m?t con, v? m?t ch?ng� B�i Nghe c�c k�u, �ng l?i tr�ch con c�c sao k�u ch?m trong l�c nh�n d�n ?ang mong ??i h?t m?a�

Trong c�i t�nh th??ng c?a h? Cao c� cu?n l�n m?t n?i gi?n d?, b?c t?c v� lo l?ng. ?�ng ?? � l� trong b�i Ng�y m?ng b?y th�ng ch�n, v� vi?c tr??ng thi Th?a Thi�n, b? h? ng?c ? tr?n, �ng kh�c cho m�nh ch? m?t ph?n, c�n ph?n kh�c �ng d�nh cho k? v� m�nh m� mang l?y, d�nh cho cha m? gi� v� t?i s?ng c�i c�t ? ngo�i kia kh�ng bi?t c� li�n l?y g� kh�ng. ? ?�y ta l?i c�ng th?y t�nh y�u con ng??i ??m ?� ? n?i �ng ngay trong nh?ng gi? ph�t c�ng qu?n nh?t.

C?nh s?ng ng?t ng?t c?a nh�n d�n c?ng nh? c?a ch�nh m�nh l�m cho h? Cao ph?n u?t. �ng b? b?n quan l?i, nho s? ganh gh�t v� c�i t�i hoa c?a �ng ?� l�m b?n ch�ng ph?i ?i�n ??o tinh th?n. H?n n?a b?n ch�ng l� nh?ng k? xu ph?, n?nh h�t v� lu?n c�i cho n�n c� ?i?u ki?n ?? d�m con ng??i thi s? xu?ng ch? ?au th??ng. Nh� th? c?a ch�ng ta ?� �m th?m ch?u ??ng v� cam nh?n s? ?au ??n l�m chua x�t c? t?m l�ng:

N?i m�nh t??ng ??n m� ?au

Ch�t danh theo ?u?i m�i ??u hoa r�m.

(?? sau kh�c Y�n ?�i Anh ng? c?a quan ?� s�t B�i c�ng)

Trong ti?ng n�i c?a �ng c� c�i ?au x�t t??ng ch?ng kh�ng th? ch?u ??ng ???c n?a. Nh�n th?y s�ng bi?n ? ?�o Ngang, �ng ngao ng�n cho th�n ph?n m�nh:

B?n ch? th?y m?t bi?n l� x� s�ng b?c ??u

Con thuy?n b?t gi� l?c v? ?�u?/ S�ng d?n ch?p gi?t bao th� th?m�

(B�i ca ? ?�o Ngang tr�ng bi?n)

?i ? tru�ng c�t, �ng c?m th?y m�nh nh? sa v�o gi?a m?t v�ng v�y tr�ng tr�ng ?i?p ?i?p kh�ng c� l?i ra. B�i ca sau ?�y cho ta c�i c?m gi�c nh? �ng ?ang ??ng tr??c m?t con ???ng c�ng, ??n n?i t?ng v?n m?t ??u vang l�n � ngh?a k�u c?u:

B?i c�t d�i ti?p ??n b�i c�t d�i

M?t b??c (ti?n l�n) l?i m?t (b??c l�n) l�i v? sau.

M?t tr?i ?� l?n m� ?i ch?a h?/ Kh�ch ?i l? chan h�a�

??i n�y k? t?nh th??ng �t, k? say nhi?u.

B�i c�t d�i! B�i c�t d�i! M�y l�m g� ???c n�.

Con ???ng b?ng ph?ng th� m�nh mang, con ???ng s? h�i th� nhi?u.

H�y nghe ta h�t m?t b�i ca �c�ng ??�

Ph�a b?c B?c s?n: n�i mu�n l?p,

Ph�a nam Nam h?i: s�ng mu�n ??t,

Sao (ta) l?i c�n ??ng tr�n b�i c�t n�y?

(B�i ca ng?n ?i trong b�i c�t)

Ta d? d�ng th?y ???c c�i u?t h?n d�ng cao ng?p tr?i ? Cao B� Qu�t. V� ?�y ch�nh l� ng�y h�m tr??c c?a cu?c kh?i ngh?a M? L??ng, c?a vi?c d�ng b?o l?c qu?t l?i b?n th?ng tr? nh� Nguy?n m� thi ca ?� kh�ng thay ??i ???c b?n ch�ng.

T�m l?i t�m h?n Cao B� Qu�t l� m?t t�m h?n th?m thi?t c?a m?t ng??i ??ng v? ph�a qu?n ch�ng, ph?n ?nh c�i bu?n r?u, ?au kh?, ph?n u?t c?a qu?n ch�ng � t?c c?ng l� c�i th? kh�ng ch?u ??ng ???c n?a c?a qu?n ch�ng. M?t kh�c, qua ?� ta c?ng c� th? h�nh dung ??c m? ??p cho b?ng ???c nh?ng b?t b�nh v? x� h?i c?a thi s?, c�i ??c m? kh�ng nh?ng ???c th?c hi?n b?ng c? ti?ng n�i vang vang c?a ngh? thu?t, c?a thi ca m� b?ng c? h�nh ??ng d?n th�n, c? gi� tr? cu?c ??i c?a m�nh n?a. Cao B� Qu�t l� thi s? l?n l�n trong l�ng qu?n ch�ng v?y.

*

T? h�nh ?nh ?�, ta th?y Cao B� Qu�t, kh�c v?i ?a s? nh� nho, c� m?t nh�n sinh quan ph?i k? l� m?i m? v� l�nh m?nh. C? nhi�n � th?c, t? t??ng c?a �ng kh�ng th? n�o v??t qua � th?c, t? t??ng ???ng th?i. C�i ch? ??o trong ??u �c thi s? c?a ch�ng ta v?n kh�ng ngo�i l� thuy?t Kh?ng M?nh. M?y ch? Qu�n �n th?n kh? b�o thay cho Th?n kh? b�o qu�n �n v?i d?ng � t�n vua ??ng tr??c, n?u ?�ng l� c?a �ng th� c� th? l� m?t v� d?. Tuy nhi�n trong ng??i �ng ?� n?y m?m m?t t? t??ng m?i c� xu h??ng ch?ng ??i m?t tr?t t? ??o ??c c?a ch? ngh?a phong ki?n ???ng th?i. �ng kh�ng nh�n ??i qua l� tr� m? �m c?a x� h?i phong ki?n, c?a t?ng l?p nho s? m� bi?t nh�n b?ng con m?t s�ng su?t c?a m?t ??u �c h?n nhi�n, th?ng th?n, th�ng minh h?n ??i c?a m�nh. Ngh?a l� c�i y�u, c�i gh�t c?a �ng ??u d?a tr�n c?m t�nh ch�n th�nh c?a m?t ng??i ??ng v? ph�a nh?ng ng??i b? �p b?c, b�c l?t. C�i nh�n sinh quan ?y ???c hun ?�c b?ng t�nh chi?n ??u kh� m�nh li?t s?n c� trong Cao B� Qu�t, n� s? t?o n�n cu?c ??i ngang t�ng c?a �ng. B?i v� nh�n sinh quan c?a h? Cao kh�ng th? khu�n ???c v�o c�i nh�n sinh quan l?c h?u c?a x� h?i ???ng th?i, m� n?u c� khu�n ???c ch?ng n?a th� tr??c sau th? n�o c?ng tan v?.

Trung th�nh v?i c?m t�nh, th?y vi?c ph?i l� �ng l�m ngay, th?y ?i?u tr�i l� �ng ?? k�ch, kh�ng ch�t c�u n?, ng?n ng?i v� c?ng kh�ng ngh? ??n h?u qu? c?a n� c� h?i ??n th�n m�nh. Vi?c �ng d�ng son h�a v?i mu?i ?�n ?? ch?a nh?ng quy?n ph?m v�o t�n h�y c?a ho�ng gia l�c ch?m thi ? tr??ng Th?a Thi�n l� m?t minh ch?ng v? c�i t�nh bi?t qu� tr?ng t�i n?ng ng??i kh�c c?a Cao B� Qu�t. �ng kh�ng coi ph?m h�y l� m?t c�i t?i v� c?ng kh�ng th?a nh?n ??y l� ti�u chu?n ?? ph? b? nh�n t�i. Ch? ? ?i?m n�y c?ng ?? th?y c�i nh�n c?a �ng kh�c xa c�i nh�n t?m th??ng, h?p h�i c?a ???ng th?i bi?t m?y.

M?y c�u th?ng th?n th� nh?n c�i l?c h?u c?a h?c thu?t n??c nh� sau khi ???c tai nghe m?t th?y s? ti?n b? c?a n??c ngo�i c�ng ch?ng t? kh�ng l�c n�o �ng mu?n bao che s? th?t:

Nhai v?n nh� ch? bu?n ta,

Con giun c�n bi?t ?�u l� cao s�u.

T�n Gia t? v??t con t�u

M?i hay v? tr? m?t m�u bao la.

Gi?t m�nh khi ? x� nh�,

V?n ch??ng ch? ngh?a kh�o l� tr� ch?i.

(?? sau kh�c Y�n ?�i Anh ng? c?a quan ?� s�t B�i c�ng)

M?c d� ch?a c� m?t nh?n th?c ch�nh x�c v? quy?n l?i nh�n d�n � c? nhi�n h?n gi?i c?a l?ch s? l�c n�y l�m sao c� th? gi�p �ng t? ?? ra m?c ?�ch ch�nh tr? ch�n x�c, m?t n?i dung l� t??ng c� h? th?ng r� r�ng ???c � nh?ng t? t??ng, t�nh c?m c?a h? Cao ?� bao h�m m?t ch? ngh?a nh�n ??o s�u s?c. Thi s? b�y t? cho ta bi?t m?t x� h?i suy ??i ?ang l�m ?au l�ng thi s?:

T?a th? ???ng ??o ki�u s�i lang,

B?ch ??u tr� c?m � c? h??ng.

(Ng?i nh�n lang s�i nh�ng ??y ???ng

??u b?c �o g?m nh? c? h??ng)

(T?ng Nguy?n Tr�c Kh� xu?t ly Th??ng T�n, H?i Th?ch d?ch)

S? quan t�m ??n d�n, ??n n??c c?a �ng v?n th??ng ???c �ng nh?c ??n trong v?n ch??ng. Nh?ng c�u th? ??u c� ngh?a r?ng c�i ao ??c c?a �ng kh�ng ph?i v� c� nh�n m�nh, m� th?t ra l� v� x� h?i, v� m?ng t??ng m?t x� h?i t?t ??p v� h?nh ph�c h?n hi?n t?i:

H�n lao n�i li�n ph�t/ Tai l� hu?ng vi t�.

Th�i b�nh v� nh?t l??c/ L?c l?c s? vi nho.

(N??c l?t, n?n lu�n ??n/ D�n c�ng, tai ch?a qua

Th�i b�nh kh�ng m?t ch??c/ Lu?ng th?n th�n nho gia.)

(??c d?, H?i Th?ch d?ch)

V? vong nh?t ?i?m th??ng sinh v?ng,

H?o h??ng Nam d??ng kh?i Ng?a long.

(Ch?a qu�n m?t t� n�o v? s? tr�ng mong c?a th??ng sinh

Ph?i ??n Nam d??ng ?�nh th?c Gia C�t d?y).

Hay l� m?y ch? ?? tr�n l� c? kh?i ngh?a:

B�nh D??ng, ?? B?n v� Nghi�u Thu?n

M?c D�, Minh ?i?u h?u V� Thang.

(? B�nh D??ng, ?? B?n n?u kh�ng c� nh?ng b?c vua hi?n nh? Nghi�u Thu?n,

Th� ? M?c D�, Minh ?i?u ?� c� nh?ng tay c�ch m?ng nh? V� Thang)

Nh?ng c�u sau ?�y n?u kh�ng ph?i l� ho�i b�o l�m nh?ng vi?c to l?n th� c?ng n�i l�n ???c nhi?t t�nh c?a thi s? ??i v?i x� h?i:

Ng� d?c ??ng cao s?m

H?o ca k� v�n th?y.

(Ta mu?n tr�o l�n ??nh n�i cao

H�t vang nh?ng b�i g?i cho m�y n??c)

Ph?i c�ng nh?n l� Cao B� Qu�t ?� h?p th? ???c kh� ph�ch hi�n ngang, t? do, t? t??ng thay ??i s? m?nh, chung qui l� truy?n th?ng n?i lo?n c?a c�c phong tr�o n�ng d�n cu?i th? k? XIX qua v?n ch??ng c?a Nguy?n V?n H?u, H?u T?o� M?t kh�c c?ng ph?i th?y r?ng �ng ?� th?a k? ti?ng n�i o�n gi?n th?ng tr? ho?c ti�u c?c ho?c t�ch c?c c?a c�c nh� th? t? Nguy?n Tr�i, Nguy?n Du cho ??n H� T�n Quy?n�

Cu?c ??i Cao B� Qu�t nh? tr�n ?� n�i c� kh�c v?i cu?c ??i c?a c�c thi gia phong ki?n. C�i ngh�o ?� d?n v?t �ng t? thu? nh?, l�m cho �ng c?m th?y m?t c�ch s�u s?c nh?ng n?i b?t c�ng trong x� h?i. Cu?c ??i ?i thi, l�m quan c?a �ng ?� kh�ng l�m d?u c�i b?t b�nh c?a �ng, m� tr�i l?i c�n l�m cho �ng va ch?m nhi?u l?n v�o c�i l?ng ch?t ch?i c?a b?n th?ng tr?. Tuy c� l�m quan �ng v?n kh�ng ch?u u?n m�nh theo th�i t?c ?? c?u hi?n ??t, ngh?a l� �ng kh�ng quan t�m ??n h?nh ph�c b?n th�n n?u h?nh ph�c ?y ph?i mua b?ng s? lu?n c�i, c?u c?nh. Cho n�n trong th?i gian s?ng ? Hu?, �ng ?� t?ng ph�t bi?u � ki?n m?t c�ch kh� r� r?t:

B?t vi v?t l?y t�m do thi?t

Kh??c b? s?u x�m minh d?c hoa�

(Kh�ng b? l?y v? ngo?i v?t, l�ng c�n nh? s?t

B? s?u x�m chi?m, t�c mu?n tr?ng nh? hoa�)

Hay l�:

??c h?u ? nh�n ??c kh� th�

M?u th�n b�ch k? chuy?t ? c?u.

(Ch? ???c h?u h?n ng??i ta v? t�nh kh� th� s?,

Bao nhi�u k? m?u cho m�nh th� v?ng nh? chim cu)

Ho?c:

Chuy?t t�nh b�n t�ng thi�n ph� d?

T�m ki�n b?t tr?c th? gian di�

(T�nh v?ng v?n tr?i cho nh? th?

L�ng c?ng kh�ng theo ng??i ??i m� ??i thay�).

V? ph�a giai c?p th?ng tr?, ch�ng th?a bi?t �ng c� t�i nh?ng kh�ng t�n nhi?m, ch? cho l�m m?t ch�n h�nh t?u, l� m?t ch?c quan nh? nh? ki?u t?m ph�i kh�ng chuy�n nhi?m, ch? khi c?n thi?t h?i han v? ngh?a l� s�ch v? hay x??ng h?a m?i g?i ??n �ng. Th�i ?? khinh r? t�i n?ng c?a tri?u ?�nh th?t r� r?t. N?u l� tr??ng h?p c?a ng??i kh�c, h?n ch? c�n m?t n??c r�t lui v? v??n, nh?ng �ng th? l?i kh�ng th?. Tuy kh�ng ch?u ??u h�ng, �ng v?n ? b�n c?nh ch�ng. Th�i ?? m� ng??i ta cho l� ki�u ng?o c?a �ng l�c n�y c� gi� tr? m?t th�i ?? ??u tranh. Cao B� Qu�t ki�u ng?o, t? ph? l� ??i v?i b?n th?ng tr? quy?n qu�, b?n h? nho, nh?ng ??i v?i nh�n d�n c?ng nh? ??i v?i b?n h?u �ng l?i t? ra th?m thi?t, nhi?t t�nh.

Cho n�n t�nh ch?t ??u tranh trong v?n ch??ng Cao B� Qu�t l� t�y t?ng tr??ng h?p, d�ng ng�i b�t s?c b�n c?a m�nh ?? ch�m ch?c b?n th?ng tr? v� b?n v?n s? tay sai, hay kh�ng nh? th? th� c?ng tung v�o ch�ng nh?ng v?n ?i?u ?? tr�t c?m h?n. V? ?i?m n�y h? Cao qu? c� th�nh c�ng v� �ng ?� d�ng c�i t? nh? c?a v?n ch??ng ?? n�m v�o m?t m?i ??i ph??ng nh?ng g� k?ch c?m, cay c� nh?t. ?�y l� hai c�u �ng ph� b�nh c�i tao ?�n c?a b?n �ng ho�ng b� ch�a l� M?c V�n thi x�:

Ng�n thay c�i m?i v� duy�n

C�u th? thi x� con thuy?n Ngh? An.

K? c?ng l� l?i v� von t�n nh?n khi so s�nh c�u th? thi x� v?i m�i n??c m?m c?a l�i Ngh?. Nh?ng n� c�n t�n nh?n h?n khi �ng ??a cho Nguy?n Nh?, m?t ti?n s? l�m quan t?i tri?u ???ng th?i, hai c�u th? t?ng ?�a:

Nh? c?u v� nha h� t?c ng�,

Ng� do h?u thi?t kh?i th�u th�y.

(Ng??i n?u kh�ng nanh sao h?m h� ???c ta

Ta c�n c� l??i h� c� ch?u thua ai).

Hai c�u n�y th?t l� t?n d?ng l?i ch?i ch?. N� s? tr? th�nh m?t l?i ch?i ??c khi bi?t r� d?ng � c?a t�c gi?. V� c�n kh� nhi?u n?a nh? c�u chuy?n t??ng truy?n �ng ??c th? n?a n�m n?a ch? cho T? ??c ?? �m ch? vua d?t n�t; nh? c�u ??i ?�a H� T�n Quy?n v� Nguy?n C�ng Tr? ?? �m ch? h? b?t t�i� Nh?ng c�u chuy?n ?� ng�y nay ?� tr? n�n nh?ng thi tho?i tr�o ph�ng l?u truy?n kh� ph? bi?n. N?u H? Xu�n H??ng d�ng gi?ng th? n?a thanh n?a t?c ?? c??i ngay v�o ??i t??ng th� Cao B� Qu�t tr�t gi?n m?t c�ch th?ng th?n h?n, tuy kh�ng k�m cay chua nh?ng ?�i khi c?ng th� b?o.

Chu Th?n thi t?p m?t m?t bi?u l? s? gi?n d? c?a t�c gi? nh?ng m?t kh�c c?ng ph?n ?nh n?i ch�n ch??ng t?ng c� m?t th?i k? ?� n?ng t�m h?n �ng v?i nh?ng c�u:

Th�n nh? quy?n m� khi?p l�m k?�

(Th�n nh? con ng?a m?t m?i s? khi?p ?i ??n ???ng r?�)

(? ng? s? c?m vi?c ph�ng b�t ghi n?i l�ng)

Th�n b?ng h?u v?n ti?n tr�nh s?

Ti?u ch? th??ng t?i th??ng ph�.

(Th�n th�ch v� b?n b� c� h?i v? ti?n tr�nh c?a ta

C??i ch? v�o ?�m xanh xanh ? tr�n cao)

(Nh�n v?nh 5)

?i?u ?� ch? ra �ng ?� ch�n n?n v� b?c b?i v� c�ng trong khi l�m quan ? Hu?. Nh?ng b�i ca tr� ch? N�m c�n l?i c?a �ng ??u b?c l? kh�a c?nh ti�u c?c n�y:

Th??ng cho m�nh m� l?i ti?c cho m�nh

C�n chen ch�c v?i ??i chi m�i t�.

Hay:

Th�i c�ng ?�u chu?c l?y s? ??i

Ti�u khi?n m?t v�i chung l?u l�o.

? v�o tr??ng h?p n�y, t? t??ng c?u nh�n h??ng l?c c?ng s? l� m?t l?i tho�t. Kh�ng nh?ng h? Cao m� c�c nh� th? tr??c ?� v� ???ng th?i c?ng t?ng d�ng gi?c m?ng nh�n ?? xoa d?u phi?n n�o, ph?n n? c?a m�nh. M?t kh�c ?� c?ng l� m?t c�ch ch?ng ??i gi�n ti?p v?i gi?i th?ng tr?. H?n ai h?t, Cao B� Qu�t ch�nh l� h�nh ?nh n?i b?t, huy ho�ng trong l?ch s? v� thi ca v?i m?t nh�n sinh quan m?i m? v� h�ng tr�ng, ??i l?p v?i nh�n sinh quan phong ki?n v?y.

oOo

T? c�c cu?c kh?i ngh?a c?a n�ng d�n ? th? k? XVIII v� th? k? XIX, trong ?� c� cu?c kh?i ngh?a T�y S?n l� c? h?i t?t ?? cho con ng??i t?ng b? t? t??ng phong ki?n nh?i s? l�u ??i suy ngh? th�m r?t nhi?u v? cu?c s?ng c?a m�nh, v? th?c t? x� h?i. N� ?� d?y ng??i ta nh�n c�ch t? do, ??c l?p, ch?ng �p b?c ?� n�n. N� ?� v?ch cho ng??i ta th?y vua ch�a kh�ng ph?i l� s?c m?nh tuy?t ??i kh�ng th? ?�nh ?? ???c. V� tuy ng??i ta ch?a c� � th?c thay th? ch? ?? n�y b?ng ch? ?? kh�c, ng??i ta v?n mong mu?n x�a b?t xi?ng x�ch qu� g� b� c?a ch? ??. L�c n�y x� h?i phong ki?n Vi?t Nam ?ang b??c v�o th?i k? kh?ng ho?ng tr?m tr?ng, c�ng th??ng nghi?p ?�nh ??n. Th? ?o?n ki�m tinh ru?ng ??t c?a ??a ch? c?ng th�m s? tham � c?a quan l?i, c??ng h�o l�m cho nh�n d�n tr?m b? ?i�u ??ng. D�n t?c thi?u s? b? ch�nh s�ch m? r?ng bi�n c??ng c?a tri?u ?�nh c�ng b? �p b?c, ?� n�n th?m t?. Th? r?i phong tr�o kh?i ngh?a t??ng b? d?p t?t ? th?i Minh M?ng th� ??n ??i T? ??c l?i b�ng l�n m?i l�c m?t r?ng r�i, m?t d? d?i h?n. N�ng d�n ?�i kh? ?i theo c�c cu?c kh?i ngh?a ng�y m?t nhi?u.

Trong khi ?� b?n th?c d�n x�m l??c l?i s?n s�ng ? ngo�i c?a. ?? ??i ph� t?p ?o�n th?ng tr? nh� Nguy?n thi h�nh ch�nh s�ch ?�ng c?a ??i v?i ngo�i, h?t s?c chuy�n ch? ??i v?i trong. Ch�ng th?ng tay ?�n �p nh�n d�n, nghi ng? ch�n �p tr� th?c. L�c n�y c�i l?ng c?a b?n th?ng tr? tr? n�n ng?t ng?t, kh� th? v� c�ng. M?t s? nho s? kh�ng c�n tin t??ng v�o gi�o ?i?u Nho gi�o, do ?� h? c?ng ch?ng c?n c�ng danh s? nghi?p v?i b?n th?ng tr? nh� Nguy?n, kh�ng ch?u u?n m�nh theo khu�n ph�p phong ki?n v� h? th? l? c�i b?t b�nh, c�i ch� h??ng c?a m�nh m?t c�ch ??c bi?t t�o b?o, kh�ng nh?ng b?ng l?i n�i m� c�n b?ng h�nh ??ng.

Cao B� Qu�t c?ng nh? m?t s? nh� v?n kh�c nh? Ho�ng Phan Th�i (?-1865), ?o�n H?u Tr?ng (1844-1866) lao ??u v�o c�c cu?c n?i lo?n ?y. V� h? ?� d?i l�n trong v?n h?c nh?ng ti?ng vang tuy ng�y nay c�n l?i r?t �t nh?ng c?ng c� gi� tr? b?ng nh?ng ti?ng g�o th�t, k�u g?i m?i ng??i v�ng l�n thay ??i s? ph?n, thay ??i cu?c ??i.

M?c d� thi ca Cao B� Qu�t c�n l?i kh�ng nhi?u, nh?ng s? c�n l?i ?y c?ng ?� n�u l�n ???c c�i ??p r?t hi?m c� trong v?n h?c th?i phong ki?n. ?� l� s? ??i kh�ng b?n th?ng tr?, s? ph? nh?n b? m�y chuy�n ch? ???ng th?i, c?ng ch�nh l� s? ph? nh?n hi?n th?c. N�i chung ?� l� c�i hi�n ngang c?a m?t t�m h?n ch? bi?t th? c� t? do v� ch�n l�. C�i t? do v� ch�n l� n�i ?�y l� c?m t�nh t? ph�t, g?n nh? l� b?n n?ng c?a con ng??i, kh� c� th? t�m th?y trong s�ch v? nh� nho. T?t c? nh?ng ??o l� phong ki?n t?ng th?m v�o �c Cao B� Qu�t c?ng nh? c? c�i x� h?i ?� v�y quanh l?y thi s? tuy?t nhi�n kh�ng th? n�o l�m sai l?c ???c c�i c?m t�nh, kh�ng l�m nh?t ???c ch� kh� c?a �ng. Cho n�n th? v?n Cao B� Qu�t c� gi� tr? nh?ng ti?ng g?i t?p h?p c?a T�y S?n, Nguy?n H?u C?u, H?u T?o� g?i cho m?i ng??i ho�i b�o m?t cu?c s?ng v?i truy?n th?ng b?t khu?t, ??y tinh th?n t�n tr?ng nh�n ph?m, ch?ng ch? ?? h� kh?c, b?t l??ng c?a tri?u ?�nh nh� Nguy?n.

Thi ca Cao B� Qu�t v� v?y m� c�n l?i m�i trong t�m h?n nh?ng th? h? v? sau, m�i m�i ???c truy?n t?ng v� th?m d?n trong d�ng m�u b?t khu?t, anh h�ng c?a d�n t?c.

N.P.Y.

(1969)