V?i Nguy?n ??c Tùng, th? v?n-k? nh? m?t th? nghi?m chuy?n hóa th? Vi?t? (k? 2)

?? Quyn

334908816_2219473591572452_109401116[3]

5. Cc ??c ?i?m nh? l ro ch?n th? Nguy?n ??c Tng t?i b?n ??c

Kh nhi?u. V?i chng ti ro ch?n ??n t?: ch?t v?n d? l?n ch?t th?; kh g?i tnh nh?c/nh?p ?i?u do thi?u m v?n[31]; khng t? nhin v? c?u t?, g?n v?i ng? ngn; c php qu khoa h?c nh? robot; khng h?p v?i th? tnh yu (trong cc bi xu?t s?c v hay nu trn khng bi no v? luy?n i nam n?, ph?n l?n v? th?i cu?c); v.v. v nh?t l thi php[32] pha t?p, ch?a nhuy?n.

C hai phe r r?t.

Phe cch tn ?ng ??o ra ph?t (m k? vi?t bi ny l m?t), c l?p lu?n khoa h?c, so snh khuynh h??ng, c kht v?ng khch quan, nh?ng v?n ch?a ?? tr?ng l??ng ?? khen ch, bnh gi cho x?ng; c?ng b?i ph bnh ch?a ti b?ng tnh ?a ph?n l b?n b v?n h?u c?a tc gi? nn kh t?o cng b?ng trong con m?t cc ??c gi? kh tnh. M?i nh?t, l?i bnh c?a nh th? Nguy?n Hn Chung: Th? Nguy?n ??c Tng d?n d?t ng??i ??c ti?p nh?n m?t gu th?m m? m?i m n?u ai quen v?i s? l?nh h?i v l gi?i truy?n th?ng s? kh m nh?p vo s? t??ng tc gi?a t? nhin v hi?n ??i trong th? anh. Mnh r?t ng??ng m? ngh? thu?t miu t? bi?u hi?n c?ng v?i di?n x??ng t?o ra nh?ng lin t??ng b?t ng? th v?. Khi tin phong ph b? nh?ng chu?n m?c quy ph?m nh th? ? hi?n l? cho chng ta s? khoi c?m c?a tr ch?i ngn ng?. Xin ???c knh nhi vi?n chi v?y.[33]

Phe b?o th?: c?ng xm t?, hi?m th?y thnh bi vi?t m th??ng ch? b?n ra cc cm; trong ? ch?n chu v? hnh th?c, l? l?i v? h?c thu?t, th?ng b?ng v? ?? truy st h?n c? ??n t? bi c?a Tr?n V?n Tch (M?i xem Ph? l?c 2 v?i cc trch d?n ?ng l?u tm.)

Ch?a, v hy v?ng khng ph?i l khng, th?y Nguy?n ??c Tng, nh? l ng??i vi?t th? quan tm cc dng ngoi l? ? th? B?c M?. Anh v?n trong-ngoi v?i cc th? qu?y ? trong-ngoi Vi?t Nam, ?i khi tham gia tuy?n t?p, di?n ?n; song hnh nh? c kho?ng cch tm l no ?. Khng k? ? vai tr ph bnh, lo?i th? nh? c?a ?inh Linh ng??i cng v?i Th??ng Qun/Nguy?n Tin Hong l hai ng??i th? thu?n Vi?t hy h?u nh?p vo n?n th? b?n ??a anh c l?n ng? ? ch?u. V? th? Tn hnh th?c Vi?t c?ng na n th?, v?i b?n ti. M?t tay bt ??c l?p c th? quay l?ng v?i cc cch vi?t khc. Nhi?u khi c ch. M?t nh sng t?o khuynh h??ng th??ng c?c ?oan h?n th?, nh?ng ph?i l siu c?c ?oan ng??i quay ?i ??u lun ngo?nh l?i ?? bi?t h??ng c?a mnh ? ?u trong b?n ph??ng tm h??ng thin h?. Khng l th? hi?u, khng l tri th?c, khng l ti n?ng. Vng, l m?t ci g ti g?i cho ra v? khoa h?c: tm l. Theo ti, ?y l th? thch khng ch? cho nh th? Nguy?n ??c Tng m c? nh ph bnh cng tn.

Bi vi?t ny ch? bn t?i ph?m ch?t sng tc n?i anh ng??i c?n lm ch? b?n thn khi?n ring chng ti lun k? v?ng m?t th?c th? v?n h?c ? thnh hnh cng khng t nh th? khc, ? l tr??ng phi th? v?n-k? Vi?t.

Ni chung, m?t tr??ng phi v?n ngh? c nhi?u nh?n d?ng: yu c?u c?a th?i ??i, th?i cu?c; thc ??y c?a v?n ha, x h?i; s? giao l?u v?i mi tr??ng m?i v khc; th?i gian th? thch; s? l??ng tc gi?, ch?t l??ng v ?nh h??ng sng tc c?a m?t hay m?t vi tc gi? nh? l th? l?nh; ph?n ?ng c?a ??c gi?; s? t? do v dn ch? trong sng t?o c nhn v di?n ?n cng c?ng; v.v.

V?n ?? tr??ng phi v?n h?c l l?n, kh v v?n xa l? v?i ph??ng cch vi?t v ??c v?n ch??ng Vi?t, chng ti c?ng t?ng cng b? m?t s? tm hi?u trong th?[34].

Thm l?n n?a di?n l?i vi quan y?u:

N?u khng k? t? tro Th? m?i nh? m?t chuy?n ??ng v?n ha trong ton x h?i, ??n nay thi ca Vi?t hi?n ??i ch? c n?m nhm, tr??ng phi v?n h?c t?o d?ng ho?c lin quan thi php: Xun thu nh t?p v?i ?on Ph T?, Ph?m V?n H?nh, Nguy?n Xun Sanh; Nhm th? Bnh ??nh/ tr??ng th? Lo?n v?i Quch T?n, Hn M?c T?, Y?n Lan v Ch? Lan Vin; Nhm D? ?i v?i Tr?n D?n, Tr?n Mai Chu, V? Hong ??ch; Th? Tn hnh th?c Vi?t v?i Kh? Im, ?? Kh., Nguy?n ??ng Th??ng v nhi?u tc gi? khc; v Nhm M? mi?ng v?i L ??i, Bi Cht, Khc Duy v Nguy?n Qun. Khng k? Nhm th? Bnh ??nh, b?n nhm phi kia ??u cao v?ng, t nhi?u th?c hi?n ???c s? ra kh?i thi php Th? m?i.

Cu?c cch m?ng l?n th? nh?t v?i thi php Th? m?i 1932-1941 ? l?t l?ch s? th? Vi?t sang ch??ng hai, t? quan ni?m m? h?c v t? duy ngh? thu?t th?i trung ??i sang hi?n ??i, ti?p th? v song hnh th? th? gi?i. T?i nay, c th? xem cu?c cch m?ng l?n th? hai ? tri qua dai d?ng v?i nhi?u giai ?o?n qua ba m?c v?n h?c s?: Nhm Sng t?o v?i ??i bi?u Thanh Tm Tuy?n 1955-1962; Nhm Nhn v?n – Giai ph?m v?i ??i bi?u Tr?n D?n; v cao tro sng tc h?u hi?n ??i nh?ng n?m ??u th? k? 21 cho ??n nay v?i nhi?u ??i bi?u, ch? y?u l Nhm th? Tn hnh th?c Vi?t v Nhm M? mi?ng. Ni ring v? c nhn tc gia c tc ph?m t?o ?nh h??ng v?i thnh t?u, th? nghi?m ho?c dang d?, chng ta th?y trn b?ng gi tr? c?i cch v cch tn th? Vi?t v? thi php c b?n v?: Nguy?n ?nh Thi (1946), Thanh Tm Tuy?n (1955), Tr?n D?n (1963), v Nguy?n Quang Thi?u (1992).

C th? xem hnh trnh sng tc theo b?n b?c thang ??ng th?c th?:

1. Cch m?ng (C?i cch) th? = V?n ha (Th?m m?) m?i + Ch? ngh?a (Tri?t thuy?t) m?i

2. Cch tn (Tin phong, m? ???ng) th? = Thi php (Khuynh h??ng) m?i

3. ??i m?i th? = Bt php m?i

4. Sng t?o th? = Phong cch (Th? php) m?i

C?i cch th? Vi?t duy nh?t sau th? M?i l dng th? Tn hnh th?c Vi?t v?i thi php hon ton m?i sinh ra t? v?n ha m?i, th?i ??i m?i qua m?t ch? ngh?a, tri?t thuy?t m?i. ? l m?t cu?c cch m?ng nh?; trong khi b?n tc gi? nu trn thu?c v? cch tn ? ??y thi php m?i ???c tri?n khai t? khuynh h??ng v?n h?c m?i c tnh th?i cu?c nh?t ??nh, t?c l trong gi?i h?n khng gian ??a l ho?c th?i h?n c?a th? ch?, x h?i.

Gi? nh? th? th? v?n-k? ki?u Nguy?n ??c Tng m thnh cng, ho?c th? nghi?m t?o ?nh h??ng, th gi tr? chuy?n ha th? Vi?t c?a n xt v? ??nh v? trn cch tn v sau c?i cch[35]. D?u hi?m hoi c?ng khng d? ??nh danh nh?ng tc gia thi ca Vi?t hi?n ??i/???ng ??i ? thnh t?u ? gi tr? chuy?n ha th?; v ??ng ?nh H?ng ?t l m?t trong s? ?. Tr?n D?n, v?i chng ti, c l? v?n cn l th? nghi?m dang d? ? ?i tc ph?m, gi?a chuy?n ha v c?i cch (trong J? Jo?cx, Th? khng l?i My khng l?i / Th? h?a).

Trong b?n ?? th? Vi?t c?ng nh? th? th? gi?i, nh?ng ki?u th? nh? th? h?n h?n m?t ?c ??o ty ?nh h??ng c ???c ??y l m?t v??ng qu?c Monaco xinh ??p (d nh? b hng th? hai m m?t ?? dn c? cao nh?t tri ??t), m?t ti?u bang vi?n d??ng Hawaii c?a Hoa K?, m?t ??c khu Hongkong c?a Trung Hoa Th? v?n-k? thay ??i quan ni?m thi ca trn n?n cc tiu chu?n c?. N v?a ph v?a xy. Cc nh th? khc, ngay khi hi?u n c?ng kh p d?ng cho qu?c gia th? c?a mnh, n?u khng l thi s? kinh bang t? th? t?m vc ??ng Ti?u Bnh t?ng t?o ra Singapore nh? trong m?t Trung Qu?c hi?n t?i.

N?u ti?p t?c v ngay c? ch?a thnh ??t ?ng k?, th? v?n-k? ki?u Nguy?n ??c Tng v?n ?ang v s? gp ph?n t?o ra nh?ng chuy?n ??ng khng th? c??ng l?i khi hi?n ??i ha v th? gi?i ha thi ca Vi?t.

R?t nhi?u bi khng ??t trong th? ny l khng th? c?u n?i v ch? c?n chuy?n qua phong cch khc l?i t?m ?n.

K? trn l ??i t? s? v? s? kh cho thi trnh Nguy?n ??c Tng. Th? xt cc ti?u ti?t C?ng nh? v?i tuy?t ??i ?a s? tc gi? khc, t?ng th? ng?n Nguy?n ??c Tng cng chung thi ph?n v?i m?i loi th? ng?n trn ??i, m haiku l v d? ?? s? nh?t: ??n nh? haiku Nh?t c?ng ph?i ??c c? t bi may ra m?i bi?t m?t anh ti, k? c? Basho v?i Con ?ch huy?n tho?i. Chng ti ch?a th? tin c m?t ph bnh gia no n?u ch?a bi?t bi th? ni trn c?a Matsuo Basho v? ??i m v?n bnh cho ?ng tm ti c?a chnh mnh v? ki?t tc ?! ??y c?ng cn l ci kh chung trong quan h? tc gi? v tc ph?m lun x?y ra khi th?m ??nh th? m v?i v?n xui hi?m g?p nh? v?y. ? th? ng?n, nan ?? cn ri?t rng h?n. T?o ra thi php th? ng?n c? nh? Tr?n D?n v Phng Cung khi?n khng ai c th? ??c nh?m, h?i c m?y thi s?? Ch?a ?? uy tn (l?y danh ? th?!), s?c ht th? n?i t?i v do ch?n hnh th? th? ng?n v r?t ng?n, nn n?u ch? qua m?t vi, th?m ch m??i sng tc th th? Nguy?n ??c Tng kh c th? ???c bnh gi ?ng t?m.

Th? Bi Ging ???c ?c thnh kh?i, m?t ki?u lin v?n b?n n?i t?i. Gi?ng t?ng cu ca dao l?c bt Vi?t ch?a c? tr?i tm s?, m?i thi ph?m r?t ng?n c?a Thi s? trung nin, c khi ch? hai cu th? v ngay c? ? nh?ng cu, bi khng hay, c?ng t?a ra tr??ng th? Bi Ging. V nh?, b?ng n?m cu 6-8 ? bi L?i ng??i ?in, ng??i anh giai tn Ging ?y ? thay m?t t?p th? ??n ng chng ta c nh?i v?i n?a kia c?a nhn lo?i: sau l?i khuyn c?c th s? v v duyn (v? , cn v? ngh? thu?t c?ng tm t?m) Cc em () ??ng nn u?ng r??u l l?i vng ng?c ??m ? n? tnh v mnh mang tnh phu th m ??n c? Du ti sinh c?ng ch?ng th? xu?ng bt hay h?n: D?u dng s?ng gi?a gia ?nh/ Ngy ngy thng thng h?u tnh n?m n?m.

??n ?y g?p bi ton ?a phong cch. N?u dng chnh xc m?t phong cch, c? ?i?n hay hi?n ??i, m?t ti th? v?n cho php ch? c?n 3-4 bi, th?m ch m?t bi, t?o ra ?nh h??ng. Ngay c? v?i th? ng?n[36].

Ki?u th? Nguy?n ??c Tng ??n nay ch?a s? h?u ???c hi?n-t??ng-m?t-bi. V?i cc bi ??c s?c nh?t ? anh, m?t ng??i vi?t h?ng trung v?n c th? c?m nh?m v m?t ng??i ph bnh h?ng cao v?n c th? ph nh?m. B?i, trong m?i sng tc ? th??ng ch?a tr?n v?n cc tiu ch c?a m?t phong cch. C?ng b?i, ngn t? v c?u t? v? ngoi r?t gi?n ??n v c?n b?n. Cn n?a, m?u ch?t: tr?n cc phong cch ? c ?? tm m?t thi php ring, tc gi? r?t d? g?p s? c? m?i khi c s? tham d? c?a cc bi?u hi?n h?u hi?n ??i (Xem ti?p m?c sau).

Tc gi? ny th??ng c nh?ng bi th? l? m?t cch oi o?m, ng??i vi?t mu?n g?i l lo?i th?-??c-m?t-l?n.

Nh?ng ci g ch? ??c m?t l?n d? thu?c v? b l? tin t?c, nh?t bo C l? nh?ng ??c gi? ch?a thch th?m ch ght th? Nguy?n ??c Tng b?i b? lm c?nh ny? Ring chng ti th??ng ph?i qun nh?ng bi ? ?? kh?i h?i cc bi th? cng motif. Tnh khng l?p l?i c?a thi ca l v?y. H kh?c. R?t h kh?c. C th? d?, th? khng ???c php nhm. Nhm qu ha nh?m, cho d n?i dung hay ho. (C? h?i hai ci tai c?a cc ??c ng ch?ng l hi?u!) Bn c?nh ci nhm, th? ng?n d? thnh ?? gi?. Th? Nguy?n ??c Tng th?i 2010-2015 c l? ??t ??nh v c?ng kh thot lu?t chung. Nhi?u ng??i cn b?o trong thi ca, t? nh?t l nh?t. Vng, Nh?t l b?i Nhm dan du v?i Gi?. Ni chung, v?i th? ng?n c?a b?t k? ??ng b?c no, ngu b?n t?ng l ch? nn ??c li?n t t c? t bi; d?u l m?t t con ?ch th gi n?a s? bi?n thnh ch?u chng ?nh ??ng. Bn c?nh ca dao l?c bt Vi?t, k? ny v?n ch?a lm sao thch ??n m?c ??c nhi?u m?t lc hay ??c th??ng xuyn th? haiku Nh?t c?a cc tc gi? c? th?. Bi?t l kh?p kh?nh; m?t ??ng sng tc th? c?a nh?ng c nhn, m?t ??ng cng trnh v?n ha chung t? bao ??i; m?t ??ng ?? l? nh ng??i ta, m?t ??ng gia b?o nh mnh. l ni ??n ngh? thu?t th? lo?i c?a hai hnh th?c v?n v?n th??ng ???c coi l ng?n nh?t th? gi?i. Ca dao l?c bt Vi?t mun n?m!

M?t ?i?u k? khu khc n?a ? thi s? c?a chng ta: kn ch?n khng gian v th?i gian xu?t hi?n. Nh? m?t b?p bnh, ni ln ph?n no s? ch?a/khng ?n ??nh m? h?c m?i cho th?. ??c v xu?t b?n th? Nguy?n ??c Tng, r?t c?n m?t ngh? thu?t: c bi ?i ? Vi?t & ??c gi?a H Thnh th ngon, ch?y sang Da Mu bn Cali th?y lm sao ?y; v ng??c l?i.

Chng ti m?o mu?i c l?i, v?i ??c gi? ch?a quen v mu?n thch th? Nguy?n ??c Tng, trong l?n ??u nn ??c 4-5-6 bi l cng, r?i ngh? gi?i lao; vi ngy sau ??c l?i, ??c ti?p. V?i cc ph bnh gia, cc thi h?u: xin ty nghi, ??c li?n t?i h?t hay b? cch, nh?ng hy ngh? v? n. Cn v?i b?n ??c khng thch lo?i th? ny, mong h?n ? m?t bi vi?t khc.

Cu?i cng, th? gn ghp m?t c?p ?i nh? v?y: th? Nguy?n ??c Tng v ti?u thuy?t Thu?n (Xem Ph? l?c 3).

Ng??i nam r?t c t? duy th?, ng??i n? r?t c t? duy ti?u thuy?t; trong khi ph?n ?ng tc gi? Vi?t x?a nay t nhi?u ??u c t? duy th? (d th? Vi?t khng l th? t? duy) v h?u h?t khng c t? duy ti?u thuy?t (t?c l truy?n Vi?t khng l ti?u thuy?t, theo quan ni?m ph??ng Ty).

Hai h? qu? t? ??y:

a. Gi? s? Nguy?n ??c Tng ng?m nh?ng Pushkin v Lermontov; Evtushenko v Simonov, c th? trong l?i vi?t th? v?n-k? c?a chng nh?ng bi tr? tnh s? th?t h?n, nh?ng bi th?i cu?c s? c?n nhn tnh h?n?

b. Cc bi ch?a ??t trong n?i dung th?i cu?c, chi?n tranh, chnh tr? l b?i nam thi s? ch?a t?i ???c cu-chuy?n-con-ng??i, m ch? mu?n ho?c ch? t?i chuy?n-ng??i-Vi?t ? cc ch? ?? trn.

6. Quan h? hi?n ??i v h?u hi?n ??i trong th? Nguy?n ??c Tng

? ?y ni v? h?u hi?n ??i ?? phn ??nh tro l?u; khng bnh gi ph?m ch?t, so snh cao th?p

L v?n ch??ng hi?n ??i chia s? m?t s? cch th? hi?n v?i xu th? h?u hi?n ??i, th? Nguy?n ??c Tng ph b? trung tm ny trong cao v?ng xc l?p trung tm khc trung tm l t??ng h?n, n?u khng ni l khng t??ng.

Trong khi h?u hi?n ??i ph?i by t?t c?, gi?i thing nh? m?t hnh th?c ph b? b?ng tm th?c, khng qua hnh ??ng, khng nh?m xy b?t k? ci g; gi?i-trung-tm khng ch? ph?n ??i trung tm m th?c ra ph?n ??i ci hi?n h?u. Ch?ng th? c ci hi?n h?u no lm hi lng qu?n chng nhn dn c?a h?u hi?n ??i. Gi? nh? t?t c? bi?n m?t, ch? cn chnh mnh, h?u hi?n ??i c?ng gi?i tn n lun?!

Tinh th?n c?a h?u hi?n ??i l h?n lo?n, h?n lo?n n?a, h?n lo?n mi. Nh?ng, n lnh, nh? s? v ?ch.

Gi?ng tinh th?n truy?n th?ng, th? Nguy?n ??c Tng ng?n n?p, c ??nh h??ng (d ng?m), v c ?ch (?n hi?n): lm ??n cng gip con ng??i, x h?i ??p h?n theo l? l?i thi nhn. Cc nh th? hi?n ??i can thi?p cho ??n khi no nhn qu?n ???c t?t ??p nh? c?a h?, trong khi thi s? c? ?i?n h??ng t?i m?t vi b?n ch?t c?a loi ng??i v ngh? thu?t. Sng tc h?u hi?n ??i th?c s? ch? mong l rc l c?, ch? mu?n lm ??t chn th?. Cc nh hi?n ??i l?i lun b?o v? th?: h? li Nng th? b?i ph? t? cc b?o tng ra h ph? ?? d?ng t??ng ?i. Thi c?m h?u hi?n ??i khng coi th? l g, nh! H? v th? c?a h? (n?u c? b?t h? ph?i g?i ? l th?) khng c trch nhi?m t? thn. C? nh? th? m?c ?ch duy nh?t c?a h? l khiu khch. ? l cc tay bt lu l?nh: vi?t theo nh?p ?? b? khiu khch b?i ??c gi?. V?y nn ngay t? n?m ??u M? mi?ng d? dng t?o ti?ng t?m cng tai ti?ng. C?ng l nh? x h?i v thi ?n Vi?t Nam khi ? qu? th?c ? c hon c?nh h?u hi?n ??i ? m?c qu?c t?. N?u nh? khng ai nh?c ??n v? m?t v?n ch??ng – t? khen ??n ch, th?m ch ch?i, ?nh cc tc gi? M? mi?ng s? ?nh m? gi?y bt! Nh?ng hi?u ?ng t? s? ki?n Lu?n v?n Nh Thuyn, c? trong l?n ngoi v?n b?n c?a chnh lu?n v?n (ch? khng ph?i ? cc sng tc c?a M? mi?ng) cng kh?ng ??nh ?i?u ?.

Mi v? sau, chng ti v?n nh?m ch?t gi?u hi trong th? Nguy?n ??c Tng thu?c v? h?u hi?n ??i. Khng, th? c?a anh khng ph?n bi?n theo ki?u tr th?c b?t tng tm, khng ch? nh?o nh? tr?ng, khng gi?n c?t nh? h? v?i cc hi?n t??ng x h?i v chnh tr? b? m?t. N b?n ch?t, ph phn t?n g?c, mu?n c?i t?, mu?n cch m?ng b?ng ?i?u c??i r?t khc bi?t trong th? Vi?t. ? l m?t nh hi?n ??i ha th?c s? v nghim ch?nh. Khng h? khng-lm-th? nh? h?u h?t cc tay ch?i h?u hi?n ??i. C v?n c ch, c v?n ch?i. (T?n ?). Th? Nguy?n ??c Tng, lo?i th? c ch. ? cc bi thnh cng m ??m ch?t th?i cu?c, tnh chi?n ??u c?c siu!

??y c?ng l m?t v d? cho nh?ng ?i?u m ch? ngh?a hi?n ??i, ch? ngh?a nhn v?n lm mi khng h?t trong g?n hai th? k? qua. H? n?n. Ho?c ngh? gi?a ch?ng. Ho?c ?n nh??ng cho cc nh h?u hi?n ??i trong n?a th? k? qua.

C ch? ?ch cao m khng trn c? s? l lu?n (nh? Kh? Im bn th? Tn hnh th?c Vi?t), Nguy?n ??c Tng trnh ra m?t th? nghi?m ng h?u chuy?n ha th? Vi?t; nh?ng vo lc x h?i Vi?t ? th?i k? v?n ha tiu th? v ?a d?ng, khng cn qu tr?ng ch? ngh?a th? th?n. (D sao anh c?ng ch?a thi?t thi nh? D??ng T??ng ng??i ?? xu?t, tri?n khai th? th?-m-b?i Vi?t tnh v hi?n ??i, ?ng ???c th? nghi?m ??n cng m b? th?i th?, v c l? c? ch c nhn tc gi?, lm tr? h?t.)

N?u vo kho?ng 25-30 n?m tr??c, tr??c th?i M? mi?ng, lo?i th? v?n-k? theo h??ng ny c th? s? n?i tr?i ngay, t ra v? hnh th?c ngh? thu?t v c?m th?c sng tc. Trong th?i h?u-h?u hi?n ??i 6-N nh?n nh?p nh nh? nh?p nh?ng ci m?i, l? v hay t c c? h?i ???c tm nhn th?t gi?. Truy?n Ph?m Th? Hoi n?u lc ny m?i hi?n l? c?ng d? b? v t?m tch: g?n ?y n? s? t? th?y mnh may m?n ? ra m?t ? m?t th?i ?i?m m v?n ch??ng cn quan y?u, c l? quan y?u h?n vai tr th?t c?a n.[37]

Nh?ng truy?n ng?n Nguy?n Huy Thi?p l?i khc: kh? n?ng t?o sang ch?n g?n nh? ch?c ch?n, d khng h?n ??o ?in v?n ?n, pht khng v?n gi?i nh? ? t?ng. ?, m?t kh?i c, ??c c?a ch?, ngh?a v? Con-Ng??i tr?n tr? b?i m?t ng??i con trong lng v?n ha Vi?t mang cc d?u ?n v?n ch??ng Trung Hoa ? c? hai c?c cao th??ng v hn h?, ph?ng ph?t v? sang c? kiu kiu t? v?n h?c Php v s? lng m?n khng th? c??ng l?i c?a tnh cch Nga. G?n nh? v?n M?c Ngn ? ch?, v?n Nguy?n Huy Thi?p c hi?n th?c ???c by ra theo ki?u r?t chu ?iu ?iu, ??i ngn v m?i lng. Trong v?n ti truy?n ng?n Vi?t ?y ch?ng h? th?y s? trong tr?ng, th?ng th?n v?a ?? ?? m? t??ng c?a dng v?n xui ???ng ??i B?c M? m r nh?t l ? Raymond Carver (ho?c xa h?n, ? s? chnh tr? ha qua bi Di?n v?n chi?n th?ng c?a ngi Obama Tn t?ng th?ng M? ti ??c c? 6/11/2012).

C?ng nh? v r rng h?n v? chnh ki?n v?n Ph?m Th? Hoi v Nguy?n Huy Thi?p, th? Nguy?n ??c Tng mu?n thanh l?c, th?m ch thanh l cc nh?c nh?i trong x h?i v con ng??i ???ng ??i b?ng m?t s? ph??ng cch ngh? thu?t t?a h?u hi?n ??i qua tm th?c ch? th? tr? tnh (nhn v?t) hi?n ??i v ch? th? sng t?o (tc gi?) hi?n ??i[38].

Trong khi ?, th? Bi Ging, Nguy?n ??ng Th??ng, Nguy?n Hong Nam m r nh?t l ?? Kh., v v?n L Anh Hoi, Nguy?n Vi?t H, Nguy?n Bnh Ph??ng m m?nh nh?t l ??ng Thn l cc k?t qu? h?u hi?n ??i c?a thi php, n?u qu? c m?t ci g?i l thi php h?u hi?n ??i[39] ph? sng m?i sng tc c cng tm th?c h?u hi?n ??i.

Thi no, ta dng tam gic th? Ph?n-Thi?u-Tng d? so ?o h?n.

Mai V?n Ph?n: m?t tc gi? lun cch tn n??ng theo m?i khuynh h??ng v g?n nh? n?i no c?ng thnh cng ? m?c kh? d? v kh? i; giai ?o?n h?u hi?n ??i ?ang r?i b? chng m??i n?m nay tuy khng di l?m ? c d?u ?n m?nh l t?p Hm sau ?? lm m?t b? s?u t?p ?i?n hnh trong cao tro v?n ch??ng h?u hi?n ??i Vi?t (V?n tr?n t?nh ti?n khch ra ng, T?m ??u n?m, Ghi ? V?n L Tr??ng Thnh, Gi th?i, S?ng h?n nhin)

Nguy?n Quang Thi?u: khng thin v? tr??ng phi quen thu?c no v s? h?u m?t s? th? php h?u hi?n ??i bnh ??ng v?i nhi?u th? php khc ? kho?ng 15 bi th? cu?i t?p Chu th?, song s?n ph?m th? thi?t (v th? d? lun!) h?u hi?n ??i l tr??ng ca L m? ? tham d? ??c ?o vo xu h??ng ny, gi?ng nh? nh?ng sng tc ??i gi h?u hi?n ??i c?a m?t thi s? hi?n ??i t? h?n va v th?y chung m?t thi php ring bi?t.

Nguy?n ??c Tng: nh? ?ang bn th?o.

Th? nghi?m Nguy?n ??c Tng gi?ng cc th? nghi?m h?u hi?n ??i: ?i h?i s? t? h?y cao, ??c bi?t v?i cc bi r?t ng?n. Theo th?ng k s? b? c?a chng ti, thi s? ph?i qua ch?ng 20 bi ?? c vi bi ??t, m??i bi ???c g?i l th? (tr? tnh). Nh?, g?n nh? hng tu?n, vi ba ngy, vo nhi?u n?m th?i 2000-2010s thi s? l?i tra t?n b?n b qua sng tc m?i. (? ph?i l m?t ng??i vi?t ch?u ?? chng b?n giy xo ?m con tinh th?n lt nht c?a mnh – ?i?u khng nhi?u k? lm th? c. V?i Quyn, hay-d? chuy?n nh?, thi php c?n m? x? t?i cng; Ph?n th khc: khen l chnh, nh?ng cc b?n th?o c?a Tng th??ng b? nh? nhng thay b?ng m?t phin b?n khc!)

Khc cc th? th? h?u hi?n ??i thu?c v? b?n ch?t, lo?i sng tc hi?n ??i ph?t ph? h?u hi?n ??i ki?u th? Nguy?n ??c Tng r?t kn ci t?c, ch?n ti?ng ch?i. ?? th?c thi cc ngn t? t v?n ha, nh th? ph?i u?n l??i b?y l?n ngay trong nh?ng bi c ch? ba b?y hai m?t m ti?t. Tc gi? ny khng lm v?n ha, m lm th?. Ch? ?ch lm th? th? thi?t, trong khi cc thi s? h?u hi?n ??i lun h?y ho?i th? ?? ph?n ?ng v?n ha. Th? nn trong th? t?ng ny, nh?ng bi c ci t?c d? ph?n hi?m khi thnh qu?.

D m?t s? t bi c bi?u l? su?ng s, t?c t?n ging gi?ng h?u hi?n ??i (Hai chng ti ??ng h?i lu tr??c b?c t??ng ru ph?/ D??i dng ch? s?n ?en ngu?ch ngo?c b?ng tay/ ?.M. ??a no ??ng ?i ? ?y Bi ?i d?o v?i m?t nh v?n d??i nh tr?ng), th? Nguy?n ??c Tng so v?i lo?i th? Ch?c ch?c c?a Nguy?n ?nh Chnh ch?a th?m vo ?u v? m?c ?? t?c.

Th? c?a ng??i ??u hn h?u v?ng nh?ng cu ch?i r?a, cc t?c r?t ??t nh? th? thi s? chu?n b? ?? ch?i t? tr??c (v d? v?a nu), trong khi th? c?a ng??i sau l?i nh? ti?p m t? nh?ng b bn c t?i cc ng ?? hi?n ??i th?t th?. Nh?ng, hai tay th? ?y c cch th t?c gi?ng nhau m mi ng??i vi?t m?i nh?n ra. Tr??c, x?p x x?p ng?u t??ng ki?u M? mi?ng. Khng, nh? v? k? trn ph?i dng ngn ng? khng s?ch s? lc h? ? ??nh c?c ?oan nh?t c?a th? hi?n ??i. Th?i kh?c m l t??ng thi ca chn-thi?n-m? ph?i t? th?, th thi s? tr? thnh chi?n s? v?i v? kh ti?ng ?an M?ch. Nh? th? php ph ?? xy. Nguy?n ?nh Chnh t?o s?c m?t cch th?ng t?ng, v nh th? ? r?a v??n hoa th? b?ng nh?ng gnh phn b?c! (Mong c? nh th? l?i!) Anh tin kht v?ng t? do, lng h??ng th??ng d th b?n v? hnh th?c s? s?m ha thnh nh?ng c?n m?a ro ??u ma tr? l?i cho m?t ??t v? ??p t? nhin v r?c r?: nh?ng ?a hoa th?.

C?ng c th? ni v?y v?i th? Nguy?n Qu?c Chnh. Hng hng l?p l?p ch? ngh?a th b?o, t?c t?u v?i thi ?? h?n h?c ??u c ??a ch? c?a h? gi tr?: xc l?p quan h? th?m m? khc c?a nh th? tr??c hi?n th?c x h?i. Ch? khng l ci b?t c?n ? nh?ng Nguy?n Hong Nam, ?? Kh., M? mi?ng, ??ng Thn… C? ?m gi?ng nhau ? cung cch hu?ch to?t, d hi?n ??i hay h?u hi?n ??i. Lo?t ti?u lu?n ch?t l??ng cao c?a Nh Thuyn[40], m sau tr? thnh m?t lu?n n n?i danh trong l?ch s? gio d?c v h?c thu?t Vi?t Nam, ? ni r tnh v?n ha chnh tr? trong v?n ha c?a dng th? ?. Cc nt ngh? thu?t thi php c?ng ???c nh nghin c?u ?? tm, d ?i?u ni trn ch?a l? ra khi xem xt cc tc gi? Nguy?n Qu?c Chnh, M? mi?ng, L Th? Th?m Vn… Ring v? th? Nguy?n Qu?c Chnh, chng ti nh? t?i nh?n ??nh, kho?ng 20 n?m tr??c (t? Nguy?n Thanh S?n?), v? ci ch?m l?t c?a m?t phong cch so v?i th? th? gi?i, v l ci ch?m l?t trn m?t n?n th? t chuy?n ??ng th? Vi?t hi?n ??i. Qu? th?. Nh?ng cc khuynh h??ng th? theo ch? ngh?a hi?n ??i t?ng n? r? ? chu u, c l? v khng bi?t ch?i, ? ph?i di c? sang M?, n?i nhi?u t? do h?n khi?n th? hi?n ??i ch?i nh? ht hay ? cao tro h?u hi?n ??i?

??n t?p Th? bu?i sng, xc su?t g?p bi hi?n ??i v bnh th??ng cao h?n r?t nhi?u bi dng d?p h?u hi?n ??i.

T?m ng?ng m?c kh ny ? cc nh?n ??nh c?a Th??ng Qun c th? t??ng ??i ph? ln ton thi t?p: (…) th? Nguy?n ??c Tng c l? ??ng tch ra kh?i nh?ng ng??i lm th? cng th?i (…) ?i, v? pha m?t c?ng ??ng th?, m?t d? phng chung, m?t chn tr?i cho ta tin t??ng, m?t tin t??ng nh?t ??nh l th? ca c di?u d?ng c?a n, th? ca l c?n thi?t (…) Nguy?n ??c Tng ch?n l?a th? nh? m?t th? nghi?m, v nh? m?t tr? li?u php. (…) Anh c th? ch?a pha ch? tro l?ng nh? mu?n, anh c th? cn ao ??c th? mnh c thm ch?t humour.[41]

7. T??ng lai c?a cc lo?i hnh ngh? thu?t nh? th? Nguy?n ??c Tng

N ph? thu?c vo ln sng h?u hi?n ??i khi no t?m l?ng xu?ng.

Ton c?u ha trong kinh t? ? ko theo trong ngh? thu?t, v?n ha, x h?i, chnh tr?; v l tc ??ng chnh khi?n tro l?u h?u hi?n ??i bng pht t? h?n 40 n?m nay ??n m?c nhi?u ng??i nh?m t??ng ? l m?t phong cch ?n ??nh, nh?t qun, v s? ?e d?a, n?i ti?p cc khuynh h??ng chnh t?c t?ng c trong l?ch s? v?n h?c ngh? thu?t nhn lo?i. Tm th?c chung ? Vi?t Nam nh? m?t tm th?c ? t?ng c?a h?u hi?n ??i trn th? gi?i, theo chng ti hi?u, c l? ch? cn tc ??ng trong kho?ng 10-15 n?m n?a ch?ng? Khi ton c?u ha ??t t?i cc c?c ??i huy hong c?ng nh? t? h?i, lng th? gi?i s? t?m th?i gi?i tn. N??c no l?i v? n??c ?y, nh?ng v?i cc lin h? ???c nng c?p[42].

Cc quan ni?m c?n b?n, khoa h?c v nhn b?n c?a nh?ng hnh thi ch? ngh?a hi?n ??i (trong ? c ch? ngh?a nhn v?n) r?i s? tr? l?i p ??o nh? ? t?ng. Cc khuynh h??ng c?c ?oan c?a ch? ngh?a hi?n ??i s? c c? h?i nh?n chn gi tr?. Vng thau s? c ?? di?n ?n phn ??nh. Hng ch?c phong cch hi?n ??i c?ng khng th? lm lo?n x? ng?u v?n ha v v?n h?c b?ng vi ba cung cch h?u hi?n ??i. Trong gia ?nh h?u hi?n ??i, ch? 2-3 ??a tu?i teen c?ng no ho?t h?n c? m?t tam ??i ??ng ???ng. Thi ?n r?i s? tr? nn tr?t t? h?n hi?n nay. t nh?t trong n?a ??u th? k? 21 nhi?u hnh thi c?a ch? ngh?a hi?n ??i (m?t v d? kh r l tro l?u ch? ngh?a c? ?i?n t? nhin Frederick Turner, 1995) c th?ng hoa theo nhi?u d?ng th?c, nh?t l trong thi ca, nh? ? t?ng trong l?n ??u hi?n di?n ? cu?i th? k? 19 ??u th? k? 20?

Th? Nguy?n ??c Tng, v cc lo?i hnh ngh? thu?t t??ng t?, hy g?ng s?ng ??n bnh minh!

8. Nh?ng l?i t?m k?t

* ?y l bi ph bnh theo ki?u ty lu?n[43] ???c b? sung, san ??nh v c?p nh?t t? m?t b?n th?o nhn d?p bo Ngh? thu?t m?i (H N?i, 11/2012) ch?n th? Nguy?n ??c Tng lm ch? ?i?m chnh. ? t?p Th? bu?i sng gi n?a s? bi thu?c v? sng tc trong giai ?o?n hi?n t?i c?a tc gi? m h?u h?t ra ngoi thi php th? v?n-k? v chng ti ch?a c c? h?i tm hi?u k?[44]. B?i th? xin t?m ??t nh?ng bi th? ? xa ph?m vi c?a nghin c?u. Nh? l?i kh?t c?a ng??i bnh th?, v mong ko theo l?i h?n c?a nh th?

* Trong m?t tm th?c hi?n ??i (cng vi th? hi?n h?u hi?n ??i) ring bi?t v kho lo n??ng theo th? ???ng ??i Hoa K?-Canada ?? chuyn ch? tm t? c nhn ch? y?u v? con ng??i v x h?i Vi?t Nam, ki?u th? th? nghi?m ny ?i tm khuynh h??ng trn cch tn sau c?i cch, tham v?ng chuy?n ha th? Vi?t khi hnh thnh m?t cch vi?t k? khi ? th? th?[45] v?n-k?.

B?ng phong cch dung ha ba y?u t? (tnh th?i cu?c/lu?n ??; s? phn tm; v gi?ng hi h??c) th? v?n-k? ki?u Nguy?n ??c Tng g?n t?i gi?i h?n cu?i c?a th? t? do khng m v?n, khng nh?p ?i?u qua t? ng?.

?y c?ng l k?t qu? t? s? song hnh hai dng v?n ha ?ng-Ty, c?nh tranh gi?a hai nhn sinh quan v b?t ?n trong hai hnh th?c v?n-th?.

H?n ch? c?a l?i th? ny l kh c?m th? thi ca b?i ch?t v?n d? l?n tnh th?; thi php pha t?p kh nhuy?n; d? l?n sang ng? ngn; g b v? c?u t?; c php kh c?ng; kh h?p v?i th? tnh ?i l?a Th? nghi?m nh? th? gi?ng cc th? nghi?m h?u hi?n ??i: mang s? t? h?y cao trong t?ng sng tc ??c l?p.

Chng ti cho r?ng, tc gi? t? ra ? lm xong ph?n sng t?o c?a m?t ng??i vi?t. Vi?c cn l?i thu?c v? d? lu?n ti?p nh?n cng kh? n?ng t?o thnh m?t tr??ng phi thi ca c l lu?n ?n th?a; v quan tr?ng l gy ?nh h??ng t?i cc nh th? khc, t nh?t v? cch vi?t.

* ??y cn l m?t nhn v?t r?t quan tr?ng trong Dng th? c?n gi?i thch gi tr? m?t h??ng ti?p c?n m b?n thn ng??i vi?t v?n ?ang theo ?u?i trn m?t l?i n?o ring ?? tm hi?u th? Vi?t hi?n ??i v ???ng ??i.

* Nh? v?y, v?i m?t tuy?n ch?n sau b?n th?p nin dung d?ng khi thanh th?i lc d?n v?t cng Nng th?, v?t qua hai th? k?, n?m g?n trong cu?c ??i ly h??ng th?ng tr?m, Nguy?n ??c Tng c?n ???c ghi nh?n nh? m?t ng??i lm th? ??c ?o ?ng k? gi?a th? h? c?a mnh trong ti?n trnh hon thi?n c?a thi ca Vi?t Nam ???ng ??i t? sau 1954, nh? m?t ng??i th?[46] ? ngoi hnh ch? S lun d? ph?n lm m?i l?, lm t?t lnh v?n ch??ng ti?ng Vi?t ??u th? k? 21.

Thi s? c?a chng ta ?ang ??ng tr??c m?t c? h?i l?n.

Thi t?p Th? bu?i sng ?ang xu?t hi?n trn tay trong m?t b?n ??c: Ho?c l ho?c l.

Vancouver (Hon thnh: 7/11/2012; tu ch?nh, c?p nh?t: 2013, 2016, 2019 & 2022 – B?n ??y ?? 18/10/2022)

?? Quyn

———–

? CH THCH & TRCH D?N

? PH? L?C

Ph? l?c 1

Nh nghin c?u – ph bnh L H? Quang (h?i thng 5/2019, c d?p ??c b?n th?o v nh?n xt):

?y l m?t bi vi?t k?, cng phu, th? hi?n m?t t? duy v b? cng c? ?nh gi, ph bnh th? nh?t qun.

Cch ??nh danh th? Nguy?n ??c Tng c?a ?? Quyn r?t ??c ?o. Tho?t nhn, m?t s? thu?t ng? ng dng c h?i l?, h?i c nhn ha, v d? th? v?n-k?, tuy nhin, ??c su vo bi, s? th?y ng r?t c th?c thuy?t minh khi ni?m v thuy?t minh, lu?n gi?i m?t cch kh k? cng. V ??t th? Nguy?n ??c Tng trong b?i c?nh sng tc, ti?p nh?n r?ng, nn bi vi?t v?a ch? ra ???c ??c ?i?m th?, s? k? th?a v ?ng gp, ?u-nh??c m?t cch cng b?ng. (D? nhin khen nhi?u h?n, v ng??i vi?t cn l m?t tc gi? cng h?i cng thuy?n trong dng-th?-c?n-gi?i- thch-gi-tr?.)

Bi vi?t c?ng bao qut nt chnh trong b?i c?nh v?n ha, sng t?o c?a th? Vi?t ???ng ??i, ? c? trong v ngoi n??c, ??c bi?t ? ngoi n??c. Cch bm st l?ch s? v?n ?? thi php v dng thi php lm tr?c t?a ?? ?? phn tch, xc ??nh, ?nh gi cc hi?n t??ng th? ???ng ??i (bao g?m Nguy?n ??c Tng, hi?n t??ng chnh v nh?ng hi?n t??ng trong tr?c lin h?, ??i chi?u: ?Q, MVP, NQT, T) xc ?ng, th?y r tnh hi?u qu?. C nhi?u thng tin phong ph, th v? v? m?t t? li?u, kh?o c?u.

Tuy nhin, v tc gi? ??t ra nhi?u ?ch, m ?ch no c?ng l?n, c?ng ??y tham v?ng (th? hi?n ngay trong cch ??t v?n ??, trong h? th?ng ?? m?c, c v? ng ?ang chu?n b? cho m?t chi?n l??c vi?t t?m xa?); nn nhi?u t??ng v?n cn dang d?, theo ki?u nu v?n ??, ch? ch?a ??y ??n cng s? phn tch, l gi?i c?n thi?t.

C kh nhi?u y?u t?, chi ti?t k?, t?, tr? tnh ngo?i ?? mang tnh c nhn cng gi?ng ?i?u t??i t?n, hi h??c, nn bi khng b? kh c?ng. (Th v? nh?t l ph?n k? v? cch gp c?a ?? Quyn, Mai V?n Ph?n v? th? Nguy?n ??c Tng. Chi ti?t b?n th?o c?a Tng th??ng b? nh? nhng thay b?ng m?t phin b?n khc! khi?n ti c??i mi!). ?? Quyn th?c s? r?t am hi?u v? ??i t??ng ph bnh th? Nguy?n ??c Tng. V r?ng h?n Th? ni chung.

Tm l?i, ?y l m?t bi vi?t hay v? th? Nguy?n ??c Tng, c?ng l m?t bi vi?t ??t ra nhi?u v?n ?? ?ng ngh?, c?n ngh? ti?p v? th? hm nay.

Ph? l?c 2

Trch l??c v di?n gi?i bi c?a h?c gi? Tr?n V?n Tch[47]

– Ton v?n bi th? c?a Nguy?n ??c Tng:

Trn v?a h Si gn

(t?ng Nguy?n V?n Tr?, Nguy?n ??ng M?ng)

Ba l?n nh m?t g?p nhau
T? bn bn kia

M?t l?n ng?u nhin
M?t l?n d h?i
M?t l?n ng?c nhin

Ba l?n nh m?t g?p nhau

Ba l?n ng ??u ln

Hn ? trn ???ng.

– Cc cu, c?a tc gi? Tr?n V?n Tch:

S? c nhi?u ng??i khng chia s? cc suy ngh? c?a ti v? th? b?i l? ?y ton l suy ngh? c? ?i?n, c? h?, l?c h?u, h? l?u. Nh?ng ti tin t??ng r?ng s? c nhi?u ng??i h?n n?a chia s? nh?ng suy ngh? c? ?i?n, c? h?, l?c h?u, h? l?u ?.;

?? th? ph?m bnh bi th?, ti s? d?a vo cc kha c?nh kinh ?i?n (l?i kinh ?i?n!, v?n kinh ?i?n!): th? th?, l?i th?, ch? th?, th?, t? th?, lu?t th?, nh?c th? v h?n th?. D?u r?ng Trn v?a h Si gn l m?t bi th? c l? thu?c th? lo?i hi?n ??i, h?u hi?n ??i, h?u h?u hi?n ??i hay g g khc..

Sau khi ni v? cc th? th? Vi?t truy?n th?ng, v? ca dao, dn ca n??ng d?a vo l?i gieo v?n ch?n thanh, v?n chn, v?n l?ng xen k?, m ?i?u, ??y nh?c tnh, Tr?n V?n Tch xc quy?t:

Nh?ng tiu chu?n v?a k? khng c trong bi Trn v?a h Si gn. Ch?ng bi?t n gieo v?n g m nhau r?i kia, r?i nhin r?i h?i, r?i l?i nhin r?i l?i nhau, r?i nh?y qua ln v?i ???ng. N ch? nh?o m v?n.

??n khi phn tch ngh?a c?a ngn ng? v c?m xc thi ca b?ng l lu?n v v d? th? truy?n th?ng Vi?t, th? ???ng v th? Php, Tr?n V?n Tch kh?ng ??nh:

Trn v?a h Si gn ??c d?ng ngn ng? thu?n Vi?t, k? c? hai ch? ng?u nhin. Nh?ng l?i bi th? khng c cht tnh cch thi ngh? no c?.; Tm ?? con m?t ch?ng th?y thi ph?m c ???c m?t ch? no ??a ???c ngn ng? th? ln ?i?n ?i m? h?c.

V? v t?, b?ng th? Alfred de Vigny v ?? Ph?, tc gi? b?o: Trn v?a h Si gn mang v? ngn ng? bnh th??ng n?u khng l t?m th??ng v khng ch?a ??ng cht nhn tm l su s?c no kh? d? lm bng hong kinh ng?c ng??i ??c. Ngo?i tr? n?i dung b hi?m ng ??u ln hn ?.

V? lu?t th? th, Trn v?a h Si gn qu? c t? s? + tr? tnh, t? c?nh + ng? , pht tri?n + k?t c?c, nh?ng Nguy?n ??c Tng c v? x?ng ph lu?t th? d?u r?ng anh d??ng nh? c?ng l m?t vers-libriste. Nh?c ?i?u: ?? ai tm ???c m?t n?t nh?c no trong Trn v?a h Si gn. C?m h?ng: Lm th? ch? lm khi no c?n lm th?, ph?i lm th?; ?? cho bi th? c h?n. Tnh hu?ng tm sinh l ny khng x?y ra cho tc gi? Trn v?a h Si gn. Cho nn bi th? lin h? v h?n.

?y l t?m k?t v? hnh th?c: Chung qui ch? v Trn v?a h Si gn l m?t pome sans posie, m?t bi th? khng c ch?t th?. ? l ch?a k? khi g?i n l m?t bi th? th ? c s? l?i d?ng qu ?ng n?i hm ng? ngh?a c?a hai ch? bi th?.

Sang ph?n n?i dung, Tr?n V?n Tch bn v? tnh tr tu? trong th?: Trong s? nh?ng ph?n h?i lin quan ??n bi Trn v?a h Si gn, c ??c gi? cho r?ng th? Nguy?n ??c Tng l th? tr tu?. R?t ti?c v? ??c gi? qu ki?m l?i nn khng ch? gip ng??i khc ch?t tr tu? n?m ? ?u, ch?t tr tu? nh? th? no. B?i v ??c m?t bi th? tr tu? r?t m?t cng v t?n s?c. ng dy cng trch d?n v phn tch tnh tr tu? qua th? Hn M?c T?, ?on Ph T?, Bi Ging, Saint John Perse, Valry, Mallarm, Nguy?n Cng Tr? v ca dao, v; m khng ?? ??ng ??n bi th? Trn v?a h Si gn.

K?t ton bi: Tc gi? Trn v?a h Si gn v?a g?p may v?a khng may. Anh g?p may v ch?c ch?n anh c nh?ng ng??i ??ng h?i ??ng thuy?n. Nh?ng ng??i ny s?n sng quy qu?n h?p m?t v?i anh nh?m chia s? cung cch lm th? ring. H? d?ng cng tr x?o s? d?ng ngh? thu?t thi ca nhi?u khi ngo?t ngoo. Thng th??ng h? thin v? tm tnh tm l khi sng tc; ?i khi h? ch ??n nh?ng v?n ?? lun l ??o ??c. Thi ?? c?a h? khi?n lin t??ng ??n nh?ng con ng??i khiu v? tr??c m?t t?m knh. H? t?o nn m?t t?p th? nh?ng initis, theo cch g?i c?a Mallarm; c ngh?a l h? qu?n t? thnh m?t c?ng ??ng nh?ng c nhn ? t? gic ch?p nh?n php l, ch? ??ng ti?p thu b quy?t. H? ngh? tr??c h?t ??n ci ti c?a h? ho?c h? ch? ngh? ??n ci ti c?a h? m thi. (…) Khng may cho h?, ng??i ??c l?i c thin h??ng b?o th?, t khi phng khong khi?n thnh qu? tr tu? c?a h? d? gy d? ?ng n?i m?t s? ng??i.

[Tr?n V?n Tch; ?.Q. trch di?n]

Ph? l?c 3

V? v?n ch??ng Vi?t Nam, nhn hai tr??ng h?p khc nhau – th? Nguy?n ??c Tng v ti?u thuy?t Thu?n:

Thu?n[48] l ng??i c th? lm ???c (trong v?n) nhi?u ?i?u m Nguy?n ??c Tng ?ang g?p kh (trong th?) nh? ? phn tch.

Song l?i l ci kh khc: n? ti?u thuy?t gia v? nh? ch?a thot h?t s? bao c?p v? tm th? hnh ngh?, ch?a r? h?t n?i h?n mi?n B?c XHCN c?. m h??ng d?i ra sau nhi?u trch ?o?n c?a 4-5 tc ph?m, r nh?t ? cc n?m 2010s, l nan ?? gi?a nh?ng ng??i t?ng s?ng trong ch? ?? XHCN, cho d nhn v?t (c khi khng l ng??i Vi?t!) v ?? ti ???ng ??i. Ng? r?ng ng??i g?c gc mi?n Nam ho?c t dnh lu ??n ch? ?? ???ng th?i v hi?n hnh, s? ??c Thu?n g?n nh? ??c truy?n n??c ngoi, d?u ?? ti c?a ti?u thuy?t Thu?n ph?ng ph?t th?i cu?c hay khng. N?i lng k? ny n? tr?ng tay bt ?ang ch? ng? c? my ci c?a v?n h?c Vi?t Nam v c nhi?u thu?n l?i v? ti l?c, ch c nhn v mi tr??ng ??a l ?? ti?n t?i v?n ch??ng th? gi?i[49].

Ph?i ni Thu?n l ti?u thuy?t gia ??y b?n l?nh v?n h?c v n?m ???c ton xc su?t. N? v?n s? hi?u phong cch th? nghi?m c?a mnh ? th?i tc gi? co co tc ph?m chu ch?u ch? c th? ???c kh?ng ??nh b?ng chi?n l??c l?y sch ? b?n ??c, vi n?m l?i ?? m?t ti?u thuy?t. C? v?y trong th?p nin n?a, h?n ? s? l m?t tc gi? s?ng cng th?i gian, ngay c? c th? ch?a thnh ??t trong th? nghi?m. Ai m ch?ng thn ph?c k? lu?t lao ??ng nh v?n ? ch?: khc v?i nh?ng tc gi? vi?t theo ph??ng cch ?n ??nh th??ng c?n c?m h?ng, cc th? nghi?m gia khng ???c php dng c?m h?ng lm ngu?n. V?i kho?n sau cng, Nguy?n ??c Tng c?ng ch?ng km c?nh!

L ng??i trong cu?c, ng??i vi?t m?nh d?n th?a th?t, tc gi? Vi?t ? ngoi n??c ra ?i t? mi?n B?c th??ng g?i l ng??i Vi?t ?ng u (ngay c? khi sinh s?ng ? cc n??c ph??ng Ty, B?c M?) c?c hi?m ai v??t thot n?i ci ?ai ny. ? Ph?m Th? Hoi truy?n (tuy?t ?a s? hon thnh trong n??c), ti?u lu?n v?n h?c, t?n bt th?i cu?c v?i ngh? thu?t ??nh c?a ti ba v bi?n bo th??ng l cc kh?i b?c ph t? tm th?c tr th?c, v?n ngh? s? XHCN c?, v?i khng t b kp ph?i d?ch cho ng??i mi?n Nam ?? th?ng v?n b?n. Th? D?ng, L Minh H, Nguy?n Hoi Ph??ng, Ph?m H?i Anh m?i ?ai n?ng n?ng m?i ki?u m nhn v?t sau cng v? nh? ???c gi?m thi?u h?n. C 2 tr??ng h?p ra ngoi ?ai, Nguy?n V?n Th? v g?n ?y l Tr??ng Anh T. Ni m?t cu cho vung: d ? th? ti no, ch? ngh?a ch?y ra t? chng ti, c?ng r r? t? n?n c?a k (?m) ?c.

L?t, l?t c? lng! G?n nh? t?p th? ??i ng? tc gi? v?n h?c cch m?ng v hi?n th?c XHCN Vi?t Nam n?m trong khun vin/vnh ?ai chuy?n-gi?a-ng??i-Vi?t, m t? ??i m?i 1986 ??n nay ? d?n d ???c co gin trn cc di?n ?n chnh th?ng v chuyn nghi?p nh?t ??t n??c: vi?t v? chuy?n-con-ng??i m con ng??i ?y l dn Vi?t s?ng trn ??t Vi?t – ? l t? ch?ng gi?a ??n cu?i trong v?n Nguy?n Minh Chu (nhn cch con ng??i ni chung), l giai ?o?n sau c?a v?n Nguy?n Kh?i (s? ph?n bi?n c?a nhn tnh), l truy?n ng?n, ti?u lu?n Nguy?n Huy Thi?p (th tnh trong nhn tnh, ci c trong ci thi?n)… M?i nh?t l b? sch chn dung k s? c?a Phan Thy H[50].

Trong ngh?a ?y, v?i dng v?n ch??ng ngoi l? mang thi php v?n h?c ch?n th??ng, c?a ?ng t?i Vi?t Nam ???ng ??i ? c vi tc ph?m hi?m hoi mang t? duy nhn lo?i, hai trong s? ? l Chuy?n k? n?m 2000 v – ngay c? h?i k chnh tr? – ?m gi?a ban ngy. M ? c?ng l hai thnh ph?m t? k ?c. V?i Bi Ng?c T?n, ??n sng tc l?n sau ? v c?ng l cu?i cng c?a ng ? d?ng ti?u thuy?t, Bi?n v chim bi c khng cn ? tm th? v?n h?c m?i, theo qun tnh n tr? l?i phong cch chuy?n lng ti – gi?a nh?ng ng??i Vi?t, nh?ng ng??i ??t Phng…

Gi?i v?n s? x? Nam th?i VNCH tr??c 1975 c nhi?u c? h?i h?n v?i khng t tc gi? thnh t?u khi ? t? v??t th?ng tr? ng?i t??ng t? ??ng nghi?p ngoi ??t B?c. Nh?ng khng hi?u sao, ??i ?a s? cc v?n s? h?i ngo?i ra ?i t? mi?n Nam l?i c?ng ? tm th? y chang cc nh v?n mi?n B?c tr??c th?i ??i m?i. N?t, n?t c? nng; d nng ? mu sang lng khc! D c?ng c ngo?i l?, nh? v?i v?n th? ?? Kh., truy?n Tr?n V? T?i sao 47 n?m qua v?n ch?a h? c m?t ti?u-thuy?t-Vi?t b?ng ti?ng Vi?t ?ng k? theo ?ng ngh?a th? lo?i c?a m?t tc gi? h?i ngo?i no ?? Mi tr??ng t? do sng tc ? l c th?t ch?a trong lng Bolsa gi?a x? Hu K? c? hoa bao la? C?m h?ng ?au ??n v tr?i nghi?m hi?n th?c chan ch?a: chi?n tranh Vi?t Nam 1954-1975, t ?y, v??t bin, h?i nh?p Chng ta ?ng ra l chng ti ch? c truy?n ng?n v truy?n ng?n; th? v th?; h?i k v h?i k M c?ng trn n?n c?a k (t?m t)?c. Thng Ba gy sng v?i Cao Xun Huy, d?u l h?i k, th?t may ? lm m?t t? ho hy h?u v? v?n xui di h?i h?i ngo?i Vi?t mang t? duy ti?u thuy?t.

?ng ra c?ng ch?a h?n v?n s? Vi?t Nam hi?n ??i y?u t? duy ti?u thuy?t, thi?u tr t??ng t??ng trong ti?u thuy?t nh? gi?i ph bnh t?ng l gi?i. Ci kh ? ?y, thi?n chng ti, m?c ?ch ti?u thuy?t! Nh v?n Vi?t quen dng ti?u thuy?t v? ?? ti xa g?n v?i chi?n tranh nh? m?t ph??ng ti?n ni chuy?n ph?i tri gi?a nh?ng ng??i Vi?t, gi?a ??i c?c B?c-Nam, C?ng s?n-Qu?c gia (c? khi ??i c?c ta-??ch khng cn tc ??ng l?n); m ch?a chuy?n ha thnh di?n ?n chung c?a con ng??i, c?a nhn lo?i n?i m ng??i Vi?t ch? nn s?m vai nhn v?t v?n h?c, chi?n tranh ch? nn lm hi?n th?c cho di?n ?n ti?u thuy?t. T? khi nh?n th?y s? th?t v?ng v? ng??i Vi?t tot ra qua tr? l?i ph?ng v?n c?a ??o di?n Tr?n V?n Th?y cho m?t t? bo Vi?t ki?u yu n??c ? ??c, h?i 1990, c nhn ti nui ci n?i b?n kho?n. T?i nay xin ??t vo nghi v?n: V?n s? Vi?t khng thi?u ti v?n, ch? ch?a ?? tm v?n[51]?

Pht bi?u sau ?y c?a d?ch gi? Th?y Anh ? minh h?a cch x? l v?n-??-con-ng??i t? m?t trong nh?ng thi s? ti hoa nh?t qua vi?c ni v? th?i cu?c b?t h?nh nh?t c?a th? k? 20: Gi?a nh?ng lc h kh?u hi?u, n? thi s? cn kh?c h?a nh?ng n?i ?au con ng??i m?t cch gi?n d? m th?m tha. ??ng sau cu?n sch, ti [T.A.] c trch m?y cu c?a Olga: N?i ?au c?a loi ng??i gi?n ??n v h?n/ ? tr? thnh ni?m cay c?c ring ti[52]

V? c? ph??ng php sng tc l?n nh?n th?c, n?u ?i t? loi ng??i ??n ring ti s? hi?u qu? h?n l ng??c l?i. V trnh ? thi ct c? ??a ph??ng ki?u C? vi?t cho h?t Vi?t Nam s? g?p th? gi?i! C th? cch sau v?n ?ng, v l ph?i cch vi?t c?a ki?t tc. Nguy?n Du vi?t h?t Truy?n Ki?u, g?p th? gi?i. V? Tr?ng Ph?ng vi?t h?t S? ??, t?i ton c?u. Cn hng h? c?a chng ta nh?ng cy vi?t v?n th? Vi?t hi?n nay khng/ch?a ki?t tc nh?ng l t? tm nguy?n v ti n?ng no ? ?? lm cc tc ph?m b?t-bnh-th??ng. Nn ch?ng ta c? dng thi php Olga cho ch?c ?n: c?n hi?u bi?t Con ng??i, c?n tm th?y th? gi?i tr??c khi ni b?ng ci Ti, tr??c khi r?i kh?i b?n thn mnh, dn t?c mnh. Ni ?ng ra ? chnh l lu?t sng t?o chung; c ?i?u cc thin ti ? th?c hi?n n gi?n ??n m?t cch v h?n m thi.

Cc ph?n bi?n ngh? thu?t ? v?n Thu?n r?m r?c hi?n th?c t? mi?n B?c bao c?p XHCN xa x?a v?ng v?. Nh?ng tc gi? l?n c?a m?t dn t?c nn l k? v th?c hay th?c bi?t ??n cc h? l?y, t nh?t v? ngh? thu?t, t? ton th? dn t?c. Trong th? Vi?t hi?n ??i, c Bi Ging. V?i s? th?n tr?ng, ng??i vi?t ?on (v th?y m?t ph?n qua cc t? thu?t, ph?ng v?n) ngay c? cc Hong C?m, Tr?n D?n, L ??t nh?ng lc tm ??c th? nh? l ??c gi? hnh nh? khng bi?t ??n m?t n?a kia c?a ??c-gi?-Vi?t-Nam ?ang khng ??c th? gi?ng mnh, khng bi?t ??n m?t n?a kia c?a nh-th?-Vi?t-Nam ?ang khng lm th? gi?ng mnh, trong khi h? c?ng l m?t n?a thn n?a h?n c?a chnh Hong C?m, Tr?n D?n, L ??t ?ang cng th? kh tr?i Vi?t, cng dng mu Vi?t ?? xu?ng m?i ngn tay th?? (Bi?t ? ?y khng ch? l thng tin, tri th?c; m l tm th?.)

Khc v?i tr??ng h?p Nguy?n ??c Tng ? Canada, ti l?i cho r?ng ? Thu?n n?u t lin ??i v?i Vi?t Nam h?n, n? v?n s? s? tr??ng thnh nh? m?t tc gi? thu?n-Vi?t-Nam trn v?n ?n Php v b?n ph??ng th? k? 21. ??c gi? th? gi?i l ng??i hng xm, k? qua ???ng qu giang; ngay khi khng nghing tai nghe ??i tho?i c?a b? con nh kia, h? c?ng bi?t trong ? ?u l chuy?n nh, ?u l chuy?n lng, chuy?n ??i. ?i?u m ??c gi? ??i chng c?n, ??y l chuy?n ??i ci ??i x?y ra trn tm tr v hnh hi ng??i Vi?t, ngay t?i ??t Vi?t cng hay. Ch? l? th? gi?i chuyn nghi?p v?n ch??ng (ho?c khn thnh gi? bi ca Ti yu Vi?t Nam/ Bonjour Vietnam – Qu?nh Anh, Marc Lavoine!) m?i th?t tm thch chuy?n lng khi ??c v?n h?c Vi?t. Th? nh?ng t? h?n! th? v?n Vi?t chng ta th??ng ch? ? t?m chuy?n nh. Cc v?n ph?m mang kch th??c nhn lo?i, t nh?t, khng th? l lo?i t? s? tnh c?m ch? ?? ni v?i nhau gi?a cc con dn trong m?t ??t n??c. Ph? h?a Victor Hugo, Ch?ng c g chn ngn b?ng v tnh b? nghe c?p tnh nhn th? th?; ta c th? ni, khng c chi kh? s? nh? ph?i nghe anh ch? em ci c? v? gia ti c?a m?. Ti?u thuy?t gia Vi?t, ?a ph?n, khng Th? th? gia th Ci c? gia! (Thi s? Vi?t c?ng sm sm)

Th? Nguy?n ??c Tng v v?n Thu?n c ci khuy?t n?i ny b cho n?i kia: n?i th l?y mi?n B?c thay c? Vi?t Nam; n?i l?i dng hnh th?c v?n ch??ng B?c M? nh? th? c?a ton c?u, v?i n?i dung Vi?t Nam.

-H?T-


 

[31] Th v?n, v?n gi?i cho r?ng Trung nin thi s? ? c?nh gi?i: ??ng t??ng () C? m l nh?c, c? th? l v?n!

[32] ?i hng hai, hng ba thi php l hnh th?c b?t bu?c ban ??u v t?o ngay ?i?m y?u nh?t cho cc nh th? nghi?m v?n h?c ngh? thu?t; t? sng t?o, cch tn cho ??n c?i cch. Qu v? ?y ho?c ch?a kh? th? m?t thi php s? tr??ng, ho?c khng thm theo tri?t l chnh tr? th? ?o?n Nh?t bin ??o (Ng? h?n v? m?t bn) c?a Mao Tr?ch ?ng. Kh!

[33] Nguy?n Hn Chung; FB V?n h?c mi?n Nam 2/7/2022.

[34] Tk: ??n tr??ng phi th? Vi?t t? c?m th?c H?u hi?n ??i Vi?t, tapchisonghuong.com.vn 30/7/2010. M?t s? k?t c?a bi trn c ? bi Thi php Nguy?n Quang Thi?u: Nhn t? dng-th?-c?n-gi?i-thch-gi-tr?.

[35] Xem ti?p m?c 8 Nh?ng l?i t?m k?t & Ch thch 48.

[36] L?i m?t ti?u ki?t tc (th? thi?t) t? m?t thin ti (th? thi?t) r?i vo m?ch ngh? c?a ng??i vi?t lc ny: bi Ma thu c?a Rainer Maria Rilke (Herbst; Hong Ng?c-Tu?n phng d?ch t? nguyn tc, tienve.org 3/11/2012).

Trong c?u t? hon ton kinh ?i?n, t?m hi?u c m?, di?n, lu?n, k?t, v?i 4 kh? th?, 9 dng, 88 ch? (b?n d?ch), bi th? dng nh?ng bt php kinh ?i?n ?? di?n d?ch ma thu b?ng hnh ?nh, gi?ng ?i?u v c?m xc m d?u, lng m?n, th?m ch so. V?n ?? l ? kh? lu?n, v?i m?t so snh c?ng r?t d? nh?n ra nh?ng ? t?m thin ti, bi th? ha ki?t tc: L thu r?i lm tri ??t r?i, tri ??t r?i lm chng ta r?i, chng ta r?i lm Bn tay ny ?ang r?ng/ V hy nhn bn tay kia: ho m?t nh?p r?i chung. Bi th? bu?c ta ph?i khc, ? cu k?t ?i bn tay m tr?n n?i thu khng. Kinh ?i?n s? d? b?t t? l nh? n mang trn mnh ci hi?n ??i theo ki?u nh? v?y. Ch? khng ph?i ci hi?n ??i lm bi th? thnh kinh ?i?n. Qua th?, m?t tri?t l c tnh b?c c?u ? gi?i thch s? hi ha thin-??a-nhn trong n?i ?au nhn sinh khng th? trnh. (M? ngo?c ti?t l?: c m?t k? ch?ng th? thnh thin ti Rilke, c?ng ch?a ???c b?t-bnh-th??ng Nguy?n ??c Tng, d?u khng h? bi?t bn-tay-l R. M. Rilke, th? m m?y ma thu tr??c ? may m?n c n?a cu th?, Ma thu ??n v ?i theo nh?ng bn chn l. ?ng ngo?c). My mc v?i tr ch?i thi php, chng ti v?n khng cho r?ng tc gi? Rilke vi?t trong tm th?c ta g?i l hi?n ??i. Trung thnh v?i ph??ng php tr??ng phi, chng ti c?ng ch? c th? ??t d?u h?i sau cc tn g?i ch?t c?ng: Lng m?n? T??ng tr?ng? Siu th?c? Hi?n sinh? D?ch gi? Hong Ng?c-Tu?n ? c l?i gi?i thi?u nhi?u thng tin v c?m ??ng v? ba nhn v?t c th?t trong vi?c sch tc, d?ch v gi?i thi?u bi th?, v?i hai ch : v? t??ng Ma thu l m?t bi th? v? nh?ng bn tay v ???c lm trong kho?ng 1902-1906.

[37] Ph?m Th? Hoi; Ba lo?i nh v?n, procontra.asia 14/10/2012.

[38] Tk: Peter Zinoman; Li?u Nguy?n Huy Thi?p c kh?p v?i nhn h?u hi?n ??i, Mai Anh Tu?n d?ch t? nguyn b?n Declassifying Nguy?n Huy Thi?p, East Asia Cultures Critique 2: 2 (Fall), vannghequandoi.com.vn 21/3/2016.

[39] Th?c ra khng h? c thi php h?u hi?n ??i. C?a ?u m s?p!

[40] Nh Thuyn; Nh?ng ti?ng ni ng?m, damau.org 18-26/10/2012.

[41] Th??ng Qun; B?n m??i n?m th? Vi?t h?i ngo?i (50): Nguy?n ??c Tng (Ch thch 1).

[42] V ?on c?a ng??i vi?t m??i n?m tr??c trong b?n th?o nh? thnh hi?n th?c!? Sau m?t s? chnh sch n??c M? trn h?t ph?n ton c?u ha c?a M? d??i th?i T?ng th?ng Donald Trump, th ??i d?ch Covid-19 v ti?p theo l cu?c chi?n Nga – Ukraine ? v ?ang lm thay ??i b? m?t c?a ton c?u ha. (L Thin H??ng: Ton c?u ha ?ang d?n thay ??i?, Kinh t? Si Gn Online 30/5/2022).

[43] Ngoi phin b?n ??y ?? g?n 20 ngn t? ny, cn c b?n c ??ng (? in trong sch c?p nh?t 7/3/2023) v hai b?n rt g?n 10-15 ngn t?.

[44] Th?t lng v khim t?n m ni, khng k? h??ng th? di c tnh tr??ng ca, cc sng tc c?a nh th? trong 5-7 n?m nay ch?ch kh?i t?m ?n ??i c?a chng ti (k? t? nh?n v c?ng ???c coi l ??c gi? s? 1 c?a tc gi?).

[45] Di?n ngn t??ng t? c?ng dng cho m?t s? ki?u th? m?i-l? trn n?n thi ca Vi?t ???ng ??i h?n 30 n?m qua v ch?a ???c gi?i nghin c?u, ph bnh quan tm: Th? m b?i c?a D??ng T??ng (khuynh h??ng c?i cch, c lu?n thuy?t v th?c hnh; Tk: Sng H??ng thng 6/1990, v Hong H?ng, sch Mea Culpa v nh?ng bi th? khc, 2004), Th? ?a ?? c?a Kh?i Minh (khuynh h??ng c?i cch, c l thuy?t bi b?n v th?c hnh phong ph su?t 25 n?m nay; Tk: FB ?a ??, talawas.org 28/11/2009), Th? th?c hi?n c?a Nguy?n Tn Hi?t (c tuyn ngn v th?c hnh; Tk: tienve.org 2005), Th? ph? m c?a ??ng Thn (Tk: Inrasara, tienve.org 2009), Th? Namkau c?a Tr?n Quang Qu (Tk: Du T? L, baovannghe.com.vn 27/10/2017), Th? 1-2-3 do Phan Hong ?? x??ng v ???c pht tri?n b?i ?ng ??o tc gi? khc (Tk: H? Xun ?, vanchuongphuongnam.vn 9/9/2020)…

Theo ?nh gi ch? quan, khi so snh v?i th? v?n-k? ki?u Nguy?n ??c Tng, nh?ng th? th? th? nghi?m nu trn do thi php hnh th?c/th? lo?i r?t khai ph v k? khu, nn kh ??t hi?u qu? ngh? thu?t h?n.

[46] Ch?c cn ph?i dnh ring m?t cu?n sch v? nh?ng g thi s?, bin lu?n gia, d?ch gi?, k gi? Nguy?n ??c Tng ? g?n g?i v?i th?, trong ? c nh?ng ?n ph?m ??c nh?t v nh? (Th? ??n t? ?u 2010; ??i tho?i v?n ch??ng (v?i Tr?n Nhu?n Minh) 2012; V?i Du T? L, ??i s?ng tr? nn th? m?ng h?n 2007; Tuy?n t?p 40 n?m th? Vi?t h?i ngo?i 2017). Th v?, ng??i vi?t v?n tch t? 25 n?m nay H? s? Nguy?n ??c Tng t? ngu?n chnh l hng ngn email bnh bn gi?a hai chng ti ho?c nhm b?n th?, v? hng tr?m bi th? c?a anh cng cc vi?c th? ln c?n.

[47] Tr?n V?n Tch; Ti ??c Trn v?a h Si gn, damau.org 11 & 19/2/2010.

[48] Tk: Nh v?n Thu?n: Ti b? s? khi hi quy?n r?, tuoitre.vn 24/10/2012, v Thu?n: Ch? c vi?t v vi?t th?t nhi?u, m?i hy v?ng lm ???c ci g ? M?t cu?c tr chuy?n, zzzreview.com 30/6/2020. –

[49] M?i nh?t, theo nh? viet-studies.net 8/7/2022 gi?i thi?u: Tu?n bo v?n ch??ng hng ??u "Times Literary Supplements" ?i?m cu?n "Chinatown" c?a Thu?n: Chinatown by Thun book review(TLS 8-7-22).

[50] Tk: Nguy?n L??ng H?i Khi; V?n h?c ch?n th??ng ??c Gia ?nh c?a Phan Thy H, usvietnam.uoregon.edu 3 k? 6-21/1/2021.

[51] L?n ??u cch ni ny ???c ??a ra t?i: ?? Quyn; Ch? l ??t th? m?t bn ph?i, damau.org 23/12/2006.

[52] Th?y Anh; Olga Berggoltz cho ti bi h?c v? s? chn thnh, V?n Ngh? Tr?, phongdiep.net 11/3/2012.

Comments are closed.