V?i Nguy?n ??c Tùng, th? v?n-k? nh? m?t th? nghi?m chuy?n hóa th? Vi?t? (k? 2)

?? Quy�n

5. C�c ??c ?i?m nh? l� r�o ch?n th? Nguy?n ??c T�ng t?i b?n ??c

Kh� nhi?u. V?i ch�ng t�i r�o ch?n ??n t?: ch?t v?n d? l?n ch?t th?; kh� g?i t�nh nh?c/nh?p ?i?u do thi?u �m v?n^[31]; kh�ng t? nhi�n v? c?u t?, g?n v?i ng? ng�n; c� ph�p qu� khoa h?c nh? robot; kh�ng h?p v?i th? t�nh y�u (trong c�c b�i xu?t s?c v� hay n�u tr�n kh�ng b�i n�o v? luy?n �i nam n?, ph?n l?n v? th?i cu?c); v.v. v� nh?t l� thi ph�p^[32] pha t?p, ch?a nhuy?n.

C� hai phe r� r?t.

Phe c�ch t�n ?�ng ??o ra ph?t (m� k? vi?t b�i n�y l� m?t), c� l?p lu?n khoa h?c, so s�nh khuynh h??ng, c� kh�t v?ng kh�ch quan, nh?ng v?n ch?a ?? tr?ng l??ng ?? khen ch�, b�nh gi� cho x?ng; c?ng b?i ph� b�nh ch?a t�i b?ng t�nh � ?a ph?n l� b?n b� v?n h?u c?a t�c gi? n�n kh� t?o c�ng b?ng trong con m?t c�c ??c gi? kh� t�nh. M?i nh?t, l?i b�nh c?a nh� th? Nguy?n H�n Chung: �Th? Nguy?n ??c T�ng d?n d?t ng??i ??c ti?p nh?n m?t gu th?m m? m?i m� n?u ai quen v?i s? l?nh h?i v� l� gi?i truy?n th?ng s? kh� m� nh?p v�o s? t??ng t�c gi?a t? nhi�n v� hi?n ??i trong th? anh. M�nh r?t ng??ng m? ngh? thu?t mi�u t? bi?u hi?n c?ng v?i di?n x??ng t?o ra nh?ng li�n t??ng b?t ng? th� v?. Khi ti�n phong ph� b? nh?ng chu?n m?c quy ph?m nh� th? ?� hi?n l? cho ch�ng ta s? kho�i c?m c?a tr� ch?i ng�n ng?. Xin ???c k�nh nhi vi?n chi v?y.�^[33]

Phe b?o th?: c?ng x�m t?, hi?m th?y th�nh b�i vi?t m� th??ng ch? b?n ra c�c c�m; trong ?� ch?n chu v? h�nh th?c, l? l?i v? h?c thu?t, th?ng b?ng v? ?? �truy s�t� h?n c? ??n t? b�i c?a Tr?n V?n T�ch (M?i xem Ph? l?c 2 v?i c�c tr�ch d?n ?�ng l?u t�m.)

Ch?a, v� hy v?ng kh�ng ph?i l� kh�ng, th?y Nguy?n ??c T�ng, nh? l� ng??i vi?t th? quan t�m c�c d�ng �ngo�i l?� ? th? B?c M?. Anh v?n trong-ngo�i v?i c�c th? �qu?y� ? trong-ngo�i Vi?t Nam, ?�i khi tham gia tuy?n t?p, di?n ?�n; song h�nh nh? c� kho?ng c�ch t�m l� n�o ?�. Kh�ng k? ? vai tr� ph� b�nh, lo?i th? nh? c?a ?inh Linh � ng??i c�ng v?i Th??ng Qu�n/Nguy?n Ti�n Ho�ng l� hai ng??i th? thu?n Vi?t hy h?u nh?p v�o n?n th? b?n ??a � anh c� l?n ng? � ? ch?u. V? th? T�n h�nh th?c Vi?t c?ng na n� th?, v?i b?n t�i. M?t tay b�t ??c l?p c� th? quay l?ng v?i c�c c�ch vi?t kh�c. Nhi?u khi c� �ch. M?t nh� s�ng t?o khuynh h??ng th??ng c?c ?oan h?n th?, nh?ng ph?i l� si�u c?c ?oan � �ng??i quay ?i ??u lu�n ngo?nh l?i� � ?? bi?t h??ng c?a m�nh ? ?�u trong b?n ph??ng t�m h??ng thi�n h?. Kh�ng l� th? hi?u, kh�ng l� tri th?c, kh�ng l� t�i n?ng. V�ng, l� m?t c�i g� t�i g?i cho ra v? khoa h?c: t�m l�. Theo t�i, ?�y l� th? th�ch kh�ng ch? cho nh� th? Nguy?n ??c T�ng m� c? nh� ph� b�nh c�ng t�n.

B�i vi?t n�y ch? b�n t?i ph?m ch?t s�ng t�c n?i anh � ng??i c?n �l�m ch? b?n th�n� khi?n ri�ng ch�ng t�i lu�n k? v?ng m?t th?c th? v?n h?c ?� th�nh h�nh c�ng kh�ng �t nh� th? kh�c, ?� l� �tr??ng ph�i th? v?n-k? Vi?t�.

N�i chung, m?t tr??ng ph�i v?n ngh? c� nhi?u nh?n d?ng: y�u c?u c?a th?i ??i, th?i cu?c; th�c ??y c?a v?n h�a, x� h?i; s? giao l?u v?i m�i tr??ng m?i v� kh�c; th?i gian th? th�ch; s? l??ng t�c gi?, ch?t l??ng v� ?nh h??ng s�ng t�c c?a m?t hay m?t v�i t�c gi? nh? l� th? l?nh; ph?n ?ng c?a ??c gi?; s? t? do v� d�n ch? trong s�ng t?o c� nh�n v� di?n ?�n c�ng c?ng; v.v.

V?n ?? tr??ng ph�i v?n h?c l� l?n, kh� v� v?n xa l? v?i ph??ng c�ch vi?t v� ??c v?n ch??ng Vi?t, ch�ng t�i c?ng t?ng c�ng b? m?t s? t�m hi?u trong th?^[34].

Th�m l?n n?a di?n l?i v�i � quan y?u:

N?u kh�ng k? t? tr�o Th? m?i nh? m?t chuy?n ??ng v?n h�a trong to�n x� h?i, ??n nay thi ca Vi?t hi?n ??i ch? c� n?m nh�m, tr??ng ph�i v?n h?c t?o d?ng ho?c li�n quan thi ph�p: Xu�n thu nh� t?p v?i ?o�n Ph� T?, Ph?m V?n H?nh, Nguy?n Xu�n Sanh; Nh�m th? B�nh ??nh/ tr??ng th? Lo?n v?i Qu�ch T?n, H�n M?c T?, Y?n Lan v� Ch? Lan Vi�n; Nh�m D? ?�i v?i Tr?n D?n, Tr?n Mai Ch�u, V? Ho�ng ??ch; Th? T�n h�nh th?c Vi?t v?i Kh? I�m, ?? Kh., Nguy?n ??ng Th??ng v� nhi?u t�c gi? kh�c; v� Nh�m M? mi?ng v?i L� ??i, B�i Ch�t, Kh�c Duy v� Nguy?n Qu�n. Kh�ng k? Nh�m th? B�nh ??nh, b?n nh�m ph�i kia ??u cao v?ng, �t nhi?u th?c hi?n ???c s? ra kh?i thi ph�p Th? m?i.

Cu?c c�ch m?ng l?n th? nh?t v?i thi ph�p Th? m?i 1932-1941 ?� l?t l?ch s? th? Vi?t sang �ch??ng hai�, t? quan ni?m m? h?c v� t? duy ngh? thu?t th?i trung ??i sang hi?n ??i, ti?p th? v� song h�nh th? th? gi?i. T?i nay, c� th? xem cu?c c�ch m?ng l?n th? hai ?� tr�i qua dai d?ng v?i nhi?u giai ?o?n qua ba m?c v?n h?c s?: Nh�m S�ng t?o v?i ??i bi?u Thanh T�m Tuy?n 1955-1962; Nh�m Nh�n v?n – Giai ph?m v?i ??i bi?u Tr?n D?n; v� cao tr�o s�ng t�c h?u hi?n ??i nh?ng n?m ??u th? k? 21 cho ??n nay v?i nhi?u ??i bi?u, ch? y?u l� Nh�m th? T�n h�nh th?c Vi?t v� Nh�m M? mi?ng. N�i ri�ng v? c� nh�n t�c gia c� t�c ph?m t?o ?nh h??ng v?i th�nh t?u, th? nghi?m ho?c dang d?, ch�ng ta th?y tr�n b?ng gi� tr? c?i c�ch v� c�ch t�n th? Vi?t v? thi ph�p c� b?n v?: Nguy?n ?�nh Thi (1946), Thanh T�m Tuy?n (1955), Tr?n D?n (1963), v� Nguy?n Quang Thi?u (1992).

C� th? xem h�nh tr�nh s�ng t�c theo b?n b?c thang �??ng th?c th?�:

1. C�ch m?ng (C?i c�ch) th? = V?n h�a (Th?m m?) m?i + Ch? ngh?a (Tri?t thuy?t) m?i

2. C�ch t�n (Ti�n phong, m? ???ng) th? = Thi ph�p (Khuynh h??ng) m?i

3. ??i m?i th? = B�t ph�p m?i

4. S�ng t?o th? = Phong c�ch (Th? ph�p) m?i

C?i c�ch th? Vi?t duy nh?t sau th? M?i l� d�ng th? T�n h�nh th?c Vi?t v?i thi ph�p ho�n to�n m?i sinh ra t? v?n h�a m?i, th?i ??i m?i qua m?t ch? ngh?a, tri?t thuy?t m?i. ?� l� m?t �cu?c c�ch m?ng nh?�; trong khi b?n t�c gi? n�u tr�n thu?c v? c�ch t�n � ? ??y thi ph�p m?i ???c tri?n khai t? khuynh h??ng v?n h?c m?i c� t�nh th?i cu?c nh?t ??nh, t?c l� trong gi?i h?n kh�ng gian ??a l� ho?c th?i h?n c?a th? ch?, x� h?i.

Gi? nh? th? th? v?n-k? ki?u Nguy?n ??c T�ng m� th�nh c�ng, ho?c th? nghi?m t?o ?nh h??ng, th� gi� tr? chuy?n h�a th? Vi?t c?a n� � x�t v? ??nh v? � tr�n c�ch t�n v� sau c?i c�ch^[35]. D?u hi?m hoi c?ng kh�ng d? ??nh danh nh?ng t�c gia thi ca Vi?t hi?n ??i/???ng ??i ?� th�nh t?u ? gi� tr? chuy?n h�a th?; v� ??ng ?�nh H?ng ?t l� m?t trong s? ?�. Tr?n D?n, v?i ch�ng t�i, c� l? v?n c�n l� th? nghi?m dang d? ? ?�i t�c ph?m, gi?a chuy?n h�a v� c?i c�ch (trong J? Jo?cx, Th? kh�ng l?i � M�y kh�ng l?i / Th? � h?a).

Trong b?n ?? th? Vi?t c?ng nh? th? th? gi?i, nh?ng ki?u th? nh? th? h?n h?n m?t ?c ??o t�y ?nh h??ng c� ???c � ??y l� m?t v??ng qu?c Monaco xinh ??p (d� nh? b� h�ng th? hai m� m?t ?? d�n c? cao nh?t tr�i ??t), m?t ti?u bang vi?n d??ng Hawaii c?a Hoa K?, m?t ??c khu Hongkong c?a Trung Hoa� Th? v?n-k? thay ??i quan ni?m thi ca tr�n n?n c�c ti�u chu?n c?. N� v?a ph� v?a x�y. C�c nh� th? kh�c, ngay khi hi?u n� c?ng kh� �p d?ng cho �qu?c gia th?� c?a m�nh, n?u kh�ng l� �thi s? kinh bang t? th?� t?m v�c ??ng Ti?u B�nh t?ng t?o ra �Singapore nh?� trong m?t Trung Qu?c hi?n t?i.

N?u ti?p t?c v� ngay c? ch?a th�nh ??t ?�ng k?, th? v?n-k? ki?u Nguy?n ??c T�ng v?n ?ang v� s? g�p ph?n t?o ra nh?ng chuy?n ??ng kh�ng th? c??ng l?i khi hi?n ??i h�a v� th? gi?i h�a thi ca Vi?t.

R?t nhi?u b�i kh�ng ??t trong th? n�y l� kh�ng th? �c?u� n?i v� ch? c?n chuy?n qua phong c�ch kh�c l?i t?m ?n.

K? tr�n l� �??i t? s?� v? s? kh� cho thi tr�nh Nguy?n ??c T�ng. Th? x�t c�c ti?u ti?t� C?ng nh? v?i tuy?t ??i ?a s? t�c gi? kh�c, t?ng th? ng?n Nguy?n ??c T�ng c�ng chung thi ph?n v?i m?i lo�i th? ng?n tr�n ??i, m� haiku l� v� d? ?? s? nh?t: ??n nh? haiku Nh?t c?ng ph?i ??c c? t� b�i may ra m?i bi?t m?t anh t�i, k? c? Basho v?i Con ?ch huy?n tho?i. Ch�ng t�i ch?a th? tin c� m?t ph� b�nh gia n�o n?u ch?a bi?t b�i th? n�i tr�n c?a Matsuo Basho v? ??i m� v?n b�nh cho ?�ng t�m t�i c?a ch�nh m�nh v? ki?t t�c ?�! ??y c?ng c�n l� c�i kh� chung trong quan h? t�c gi? v� t�c ph?m lu�n x?y ra khi th?m ??nh th? m� v?i v?n xu�i hi?m g?p nh? v?y. ? th? ng?n, nan ?? c�n ri?t r�ng h?n. T?o ra thi ph�p th? ng?n c? nh? Tr?n D?n v� Ph�ng Cung khi?n kh�ng ai c� th? ??c nh?m, h?i c� m?y thi s?? Ch?a ?? uy t�n (l?y danh ?� th?!), s?c h�t th? n?i t?i v� do ch?n h�nh th? th? ng?n v� r?t ng?n, n�n n?u ch? qua m?t v�i, th?m ch� m??i s�ng t�c th� th? Nguy?n ??c T�ng kh� c� th? ???c b�nh gi� ?�ng t?m.

Th? B�i Gi�ng ???c ?�c th�nh kh?i, m?t ki?u li�n v?n b?n n?i t?i. Gi?ng t?ng c�u ca dao l?c b�t Vi?t ch?a c? tr?i t�m s?, m?i thi ph?m r?t ng?n c?a Thi s? trung ni�n, c� khi ch? hai c�u th? v� ngay c? ? nh?ng c�u, b�i kh�ng hay, c?ng t?a ra tr??ng th? B�i Gi�ng. V� nh?, b?ng n?m c�u 6-8 ? b�i L?i ng??i ?i�n, �ng??i anh giai� t�n Gi�ng ?y ?� thay m?t t?p th? ??n �ng ch�ng ta c� nh?i v?i n?a kia c?a nh�n lo?i: sau l?i khuy�n c?c th� s? v� v� duy�n (v? �, c�n v? ngh? thu?t c?ng t�m t?m) �C�c em (�) ??ng n�n u?ng r??u�� l� l?i v�ng � ng?c ??m ?� n? t�nh v� m�nh mang t�nh phu th� m� ??n c? Du t�i sinh c?ng ch?ng th? xu?ng b�t hay h?n: �D?u d�ng s?ng gi?a gia ?�nh/ Ng�y ng�y th�ng th�ng h?u t�nh n?m n?m.�

??n ?�y g?p b�i to�n ?a phong c�ch. N?u d�ng ch�nh x�c m?t phong c�ch, c? ?i?n hay hi?n ??i, m?t t�i th? v?n cho ph�p ch? c?n 3-4 b�i, th?m ch� m?t b�i, t?o ra ?nh h??ng. Ngay c? v?i th? ng?n^[36].

Ki?u th? Nguy?n ??c T�ng ??n nay ch?a s? h?u ???c hi?n-t??ng-m?t-b�i. V?i c�c b�i ??c s?c nh?t ? anh, m?t ng??i vi?t h?ng trung v?n c� th? �c?m nh?m� v� m?t ng??i ph� b�nh h?ng cao v?n c� th? ph� nh?m. B?i, trong m?i s�ng t�c ?� th??ng ch?a tr?n v?n c�c ti�u ch� c?a m?t phong c�ch. C?ng b?i, ng�n t? v� c?u t? v? ngo�i r?t gi?n ??n v� c?n b?n. C�n n?a, m?u ch?t: tr?n c�c phong c�ch ?� c� ?? t�m m?t �thi ph�p ri�ng�, t�c gi? r?t d? g?p s? c? m?i khi c� s? tham d? c?a c�c bi?u hi?n h?u hi?n ??i (Xem ti?p m?c sau).

T�c gi? n�y th??ng c� nh?ng b�i th? l? m?t c�ch o�i o?m, ng??i vi?t mu?n g?i l� lo?i th?-??c-m?t-l?n.

Nh?ng c�i g� ch? ??c m?t l?n d? thu?c v? b� l? tin t?c, nh?t b�o� C� l? nh?ng ??c gi? ch?a th�ch � th?m ch� gh�t � th? Nguy?n ??c T�ng b?i b? l�m c?nh n�y? Ri�ng ch�ng t�i th??ng ph?i qu�n nh?ng b�i ?� ?? kh?i h?i c�c b�i th? c�ng motif. T�nh kh�ng l?p l?i c?a thi ca l� v?y. H� kh?c. R?t h� kh?c. C� th? d?, th? kh�ng ???c ph�p nh�m. Nh�m qu� h�a nh?m, cho d� n?i dung hay ho. (C? h?i hai c�i tai c?a c�c ??c �ng ch?ng l� hi?u!) B�n c?nh c�i nh�m, th? ng?n d? th�nh ?? gi?. Th? Nguy?n ??c T�ng th?i 2010-2015 c� l? ??t ??nh v� c?ng kh� tho�t lu?t chung. Nhi?u ng??i c�n b?o trong thi ca, t? nh?t l� nh?t. V�ng, Nh?t l� b?i Nh�m dan d�u v?i Gi?. N�i chung, v?i th? ng?n c?a b?t k? ??ng b?c n�o, ngu � b?n t?ng l� ch? n�n ??c li?n t� t� c? t� b�i; d?u l� m?t t� �con ?ch� th� gi� n?a s? bi?n th�nh ch?u ch�ng ?nh ??ng. B�n c?nh ca dao l?c b�t Vi?t, k? n�y v?n ch?a l�m sao th�ch ??n m?c ??c nhi?u m?t l�c hay ??c th??ng xuy�n th? haiku Nh?t c?a c�c t�c gi? c? th?. Bi?t l� kh?p kh?nh; m?t ??ng s�ng t�c th? c?a nh?ng c� nh�n, m?t ??ng c�ng tr�nh v?n h�a chung t? bao ??i; m?t ??ng ?? l? nh� ng??i ta, m?t ??ng gia b?o nh� m�nh. � l� n�i ??n ngh? thu?t th? lo?i c?a hai h�nh th?c v?n v?n th??ng ???c coi l� ng?n nh?t th? gi?i. Ca dao l?c b�t Vi?t mu�n n?m!

M?t ?i?u k? khu kh�c n?a ? thi s? c?a ch�ng ta: k�n ch?n kh�ng gian v� th?i gian xu?t hi?n. Nh? m?t b?p b�nh, n�i l�n ph?n n�o s? ch?a/kh�ng ?n ??nh m? h?c m?i cho th?. ??c v� xu?t b?n th? Nguy?n ??c T�ng, r?t c?n m?t ngh? thu?t: c� b�i ?i ? Vi?t & ??c gi?a H� Th�nh th� ngon, ch?y sang Da M�u b�n Cali th?y l�m sao ?y; v� ng??c l?i.

Ch�ng t�i m?o mu?i c� l?i, v?i ??c gi? ch?a quen v� mu?n th�ch th? Nguy?n ??c T�ng, trong l?n ??u n�n ??c 4-5-6 b�i l� c�ng, r?i� ngh? gi?i lao; v�i ng�y sau ??c l?i, ??c ti?p. V?i c�c ph� b�nh gia, c�c thi h?u: xin t�y nghi, ??c li?n t?i h?t hay b? c�ch, nh?ng h�y ngh? v? n�. C�n v?i b?n ??c kh�ng th�ch lo?i th? n�y, mong h?n ? m?t b�i vi?t kh�c.

Cu?i c�ng, th? g�n gh�p m?t c?p ?�i nh? v?y: th? Nguy?n ??c T�ng v� ti?u thuy?t Thu?n (Xem Ph? l?c 3).

Ng??i nam r?t c� t? duy th?, ng??i n? r?t c� t? duy ti?u thuy?t; trong khi ph?n ?�ng t�c gi? Vi?t x?a nay �t nhi?u ??u c� t? duy th? (d� th? Vi?t kh�ng l� �th? t? duy�) v� h?u h?t kh�ng c� t? duy ti?u thuy?t (t?c l� truy?n Vi?t kh�ng l� ti?u thuy?t, theo quan ni?m ph??ng T�y).

Hai h? qu? t? ??y:

a. Gi? s? Nguy?n ??c T�ng ng?m nh?ng Pushkin v� Lermontov; Evtushenko v� Simonov, c� th? trong l?i vi?t th? v?n-k? c?a ch�ng nh?ng b�i tr? t�nh s? th?t h?n, nh?ng b�i th?i cu?c s? c?n nh�n t�nh h?n?

b. C�c b�i ch?a ??t trong n?i dung th?i cu?c, chi?n tranh, ch�nh tr?� l� b?i nam thi s? ch?a t?i ???c c�u-chuy?n-con-ng??i, m� ch? mu?n ho?c ch? t?i chuy?n-ng??i-Vi?t ? c�c ch? ?? tr�n.

6. Quan h? hi?n ??i v� h?u hi?n ??i trong th? Nguy?n ??c T�ng

? ?�y n�i v? h?u hi?n ??i ?? ph�n ??nh tr�o l?u; kh�ng b�nh gi� ph?m ch?t, so s�nh cao th?p�

L� v?n ch??ng hi?n ??i chia s? m?t s? c�ch th? hi?n v?i xu th? h?u hi?n ??i, th? Nguy?n ??c T�ng ph� b? trung t�m n�y trong cao v?ng x�c l?p trung t�m kh�c � trung t�m �l� t??ng h?n�, n?u kh�ng n�i l� kh�ng t??ng.

Trong khi h?u hi?n ??i ph?i b�y t?t c?, gi?i thi�ng nh? m?t h�nh th?c ph� b? b?ng t�m th?c, kh�ng qua h�nh ??ng, kh�ng nh?m �x�y� b?t k? c�i g�; gi?i-trung-t�m kh�ng ch? ph?n ??i trung t�m m� th?c ra ph?n ??i c�i hi?n h?u. Ch?ng th? c� c�i hi?n h?u n�o l�m h�i l�ng �qu?n ch�ng nh�n d�n� c?a h?u hi?n ??i. Gi? nh? t?t c? bi?n m?t, ch? c�n ch�nh m�nh, h?u hi?n ??i c?ng gi?i t�n n� lu�n?!

Tinh th?n c?a h?u hi?n ??i l� h?n lo?n, h?n lo?n n?a, h?n lo?n m�i. Nh?ng, n� l�nh, nh? s? v� ?�ch.

Gi?ng tinh th?n truy?n th?ng, th? Nguy?n ??c T�ng ng?n n?p, c� ??nh h??ng (d� ng?m), v� c� ?�ch (?n hi?n): l�m ??n c�ng gi�p con ng??i, x� h?i ??p h?n theo l? l?i thi nh�n. C�c nh� th? hi?n ??i can thi?p cho ??n khi n�o nh�n qu?n ???c t?t ??p nh? � c?a h?, trong khi thi s? c? ?i?n h??ng t?i m?t v�i b?n ch?t c?a lo�i ng??i v� ngh? thu?t. S�ng t�c h?u hi?n ??i th?c s? ch? mong l� r�c l� c?, ch? mu?n l�m ??t ch�n th?. C�c nh� hi?n ??i l?i lu�n b?o v? th?: h? l�i N�ng th? b?i ph? t? c�c b?o t�ng ra h� ph? ?? d?ng t??ng ?�i. Thi c?m h?u hi?n ??i kh�ng coi th? l� g�, nh�! H? v� th? c?a h? (n?u c? b?t h? ph?i g?i ?� l� �th?�) kh�ng c� tr�ch nhi?m t? th�n. C? nh? th? m?c ?�ch duy nh?t c?a h? l� khi�u kh�ch. ?� l� c�c tay b�t l�u l?nh: vi?t theo nh?p ?? b? khi�u kh�ch b?i ??c gi?. V?y n�n ngay t? n?m ??u M? mi?ng d? d�ng t?o ti?ng t?m c�ng tai ti?ng. C?ng l� nh? x� h?i v� thi ?�n Vi?t Nam khi ?� qu? th?c ?� c� ho�n c?nh h?u hi?n ??i ? m?c qu?c t?. N?u nh? kh�ng ai nh?c ??n v? m?t v?n ch??ng – t? khen ??n ch�, th?m ch� �ch?i�, �?�nh� � c�c t�c gi? M? mi?ng s? ?�nh m?� gi?y b�t! Nh?ng hi?u ?ng t? s? ki?n �Lu?n v?n Nh� Thuy�n�, c? trong l?n ngo�i v?n b?n c?a ch�nh lu?n v?n (ch? kh�ng ph?i ? c�c s�ng t�c c?a M? mi?ng) c�ng kh?ng ??nh ?i?u ?�.

M�i v? sau, ch�ng t�i v?n nh?m ch?t gi?u h�i trong th? Nguy?n ??c T�ng thu?c v? h?u hi?n ??i. Kh�ng, th? c?a anh kh�ng ph?n bi?n theo ki?u tr� th?c b?t t�ng t�m, kh�ng ch? nh?o nh? tr?ng, kh�ng gi?n c?t nh? h? v?i c�c hi?n t??ng x� h?i v� ch�nh tr? b? m?t. N� b?n ch?t, ph� ph�n t?n g?c, mu?n c?i t?, mu?n �c�ch m?ng� b?ng ?i?u c??i r?t kh�c bi?t trong th? Vi?t. ?� l� m?t nh� hi?n ??i h�a th?c s? v� nghi�m ch?nh. Kh�ng h? kh�ng-l�m-th? nh? h?u h?t c�c tay ch?i h?u hi?n ??i. �C� v?n c� �ch, c� v?n ch?i.� (T?n ?�). Th? Nguy?n ??c T�ng, lo?i th? c� �ch. ? c�c b�i th�nh c�ng m� ??m ch?t th?i cu?c, �t�nh chi?n ??u� c?c si�u!

??y c?ng l� m?t v� d? cho nh?ng ?i?u m� ch? ngh?a hi?n ??i, ch? ngh?a nh�n v?n l�m m�i kh�ng h?t trong g?n hai th? k? qua. H? n?n. Ho?c ngh? gi?a ch?ng. Ho?c ?�n nh??ng cho c�c nh� h?u hi?n ??i trong n?a th? k? qua.

C� ch? ?�ch cao m� kh�ng tr�n c? s? l� lu?n (nh? Kh? I�m b�n th? T�n h�nh th?c Vi?t), Nguy?n ??c T�ng tr�nh ra m?t th? nghi?m ng� h?u chuy?n h�a th? Vi?t; nh?ng v�o l�c x� h?i Vi?t ? th?i k? v?n h�a ti�u th? v� ?a d?ng, kh�ng c�n qu� tr?ng ch? ngh?a th? th?n. (D� sao anh c?ng ch?a thi?t th�i nh? D??ng T??ng � ng??i ?? xu?t, tri?n khai th? th?-�m-b?i Vi?t t�nh v� hi?n ??i, ?�ng ???c th? nghi?m ??n c�ng m� b? th?i th?, v� c� l? c? � ch� c� nh�n t�c gi?, l�m tr? h?t.)

N?u v�o kho?ng 25-30 n?m tr??c, tr??c th?i M? mi?ng, lo?i th? v?n-k? theo h??ng n�y c� th? s? n?i tr?i ngay, �t ra v? h�nh th?c ngh? thu?t v� c?m th?c s�ng t�c. Trong th?i h?u-h?u hi?n ??i 6-N � nh?n nh?p nh� nh? nh?p nh?ng � c�i m?i, l? v� hay �t c� c? h?i ???c t�m nh�n th?t gi?. Truy?n Ph?m Th? Ho�i n?u l�c n�y m?i hi?n l? c?ng d? b? �v� t?m t�ch�: g?n ?�y n? s? �t? th?y m�nh may m?n ?� ra m?t ? m?t th?i ?i?m m� v?n ch??ng c�n quan y?u, c� l? quan y?u h?n vai tr� th?t c?a n�.�^[37]

Nh?ng truy?n ng?n Nguy?n Huy Thi?p l?i kh�c: kh? n?ng t?o sang ch?n g?n nh? ch?c ch?n, d� kh�ng h?n ??o ?i�n v?n ?�n, ph�t kh�ng v?n gi?i nh? ?� t?ng. ?�, m?t kh?i c�, ??c c?a ch?, ngh?a v? Con-Ng??i tr?n tr? b?i m?t ng??i con trong l�ng v?n h�a Vi?t mang c�c d?u ?n v?n ch??ng Trung Hoa ? c? hai c?c cao th??ng v� h�n h?, ph?ng ph?t v? sang c? ki�u ki�u t? v?n h?c Ph�p v� s? l�ng m?n kh�ng th? c??ng l?i c?a t�nh c�ch Nga. G?n nh? v?n M?c Ng�n ? ch?, v?n Nguy?n Huy Thi?p c� hi?n th?c ???c b�y ra theo ki?u r?t ch�u � � ?i�u ?i�u, ??i ng�n v� m?i l�ng. Trong v?n t�i truy?n ng?n Vi?t ?y ch?ng h? th?y s? trong tr?ng, th?ng th?n v?a ?? ?? m? t??ng c?a d�ng v?n xu�i ???ng ??i B?c M? m� r� nh?t l� ? Raymond Carver (ho?c xa h?n, ? s? ch�nh tr? h�a qua b�i Di?n v?n chi?n th?ng c?a ng�i Obama � T�n t?ng th?ng M? t�i ??c c? 6/11/2012).

C?ng nh? � v� r� r�ng h?n v? ch�nh ki?n � v?n Ph?m Th? Ho�i v� Nguy?n Huy Thi?p, th? Nguy?n ??c T�ng mu?n thanh l?c, th?m ch� thanh l� c�c nh?c nh?i trong x� h?i v� con ng??i ???ng ??i b?ng m?t s? ph??ng c�ch ngh? thu?t t?a h?u hi?n ??i qua t�m th?c ch? th? tr? t�nh (nh�n v?t) hi?n ??i v� ch? th? s�ng t?o (t�c gi?) hi?n ??i^[38].

Trong khi ?�, th? B�i Gi�ng, Nguy?n ??ng Th??ng, Nguy?n Ho�ng Nam m� r� nh?t l� ?? Kh., v� v?n L� Anh Ho�i, Nguy?n Vi?t H�, Nguy?n B�nh Ph??ng m� m?nh nh?t l� ??ng Th�n l� c�c k?t qu? h?u hi?n ??i c?a thi ph�p, n?u qu? c� m?t c�i g?i l� �thi ph�p h?u hi?n ??i�^[39] ph? s�ng m?i s�ng t�c c� c�ng t�m th?c h?u hi?n ??i.

Th�i n�o, ta d�ng tam gi�c th? Ph?n-Thi?u-T�ng d? so ?o h?n.

Mai V?n Ph?n: m?t t�c gi? lu�n c�ch t�n n??ng theo m?i khuynh h??ng v� g?n nh? n?i n�o c?ng th�nh c�ng ? m?c kh? d? v� kh? �i; giai ?o?n h?u hi?n ??i � ?ang r?i b? ch�ng m??i n?m nay � tuy kh�ng d�i l?m ?� c� d?u ?n m?nh l� t?p H�m sau ?? l�m m?t b? s?u t?p ?i?n h�nh trong cao tr�o v?n ch??ng h?u hi?n ??i Vi?t (V?n tr?n t?nh ti?n kh�ch ra ng�, T?m ??u n?m, Ghi ? V?n L� Tr??ng Th�nh, Gi� th?i, S?ng h?n nhi�n�)

Nguy?n Quang Thi?u: kh�ng thi�n v? tr??ng ph�i quen thu?c n�o v� s? h?u m?t s? th? ph�p h?u hi?n ??i b�nh ??ng v?i nhi?u th? ph�p kh�c ? kho?ng 15 b�i th? cu?i t?p Ch�u th?, song s?n ph?m th? thi?t (v� th? d? lu�n!) h?u hi?n ??i l� tr??ng ca L� m? ?� tham d? ??c ?�o v�o xu h??ng n�y, gi?ng nh? nh?ng s�ng t�c �??i gi� h?u hi?n ??i c?a m?t thi s? hi?n ??i t? h?n v�a v� th?y chung m?t thi ph�p ri�ng bi?t.

Nguy?n ??c T�ng: nh? ?ang b�n th?o.

Th? nghi?m Nguy?n ??c T�ng gi?ng c�c th? nghi?m h?u hi?n ??i: ?�i h?i s? t? h?y cao, ??c bi?t v?i c�c b�i r?t ng?n. Theo th?ng k� s? b? c?a ch�ng t�i, thi s? ph?i qua ch?ng 20 b�i ?? c� v�i b�i ??t, m??i b�i ???c g?i l� th? (tr? t�nh). Nh?, g?n nh? h�ng tu?n, v�i ba ng�y, v�o nhi?u n?m th?i 2000-2010s � thi s? l?i �tra t?n� b?n b� qua s�ng t�c m?i. (?� ph?i l� m?t ng??i vi?t ch?u ?? ch�ng b?n gi�y x�o ?�m con tinh th?n l�t nh�t c?a m�nh – ?i?u kh�ng nhi?u k? l�m th? c�. V?i Quy�n, hay-d? chuy?n nh?, thi ph�p c?n m? x? t?i c�ng; Ph?n th� kh�c: khen l� ch�nh, nh?ng c�c b?n th?o c?a T�ng th??ng b? nh? nh�ng thay b?ng m?t phi�n b?n kh�c!)

Kh�c c�c th? th? h?u hi?n ??i thu?c v? b?n ch?t, lo?i s�ng t�c hi?n ??i ph?t ph? h?u hi?n ??i ki?u th? Nguy?n ??c T�ng r?t k�n c�i t?c, ch?n ti?ng ch?i. ?? th?c thi c�c ng�n t? �t v?n h�a, nh� th? ph?i �u?n l??i b?y l?n� ngay trong nh?ng b�i c� ch? ba b?y hai m?t �m ti?t. T�c gi? n�y kh�ng l�m v?n h�a, m� l�m th?. Ch? ?�ch l�m th? th? thi?t, trong khi c�c thi s? h?u hi?n ??i lu�n h?y ho?i th? ?? ph?n ?ng v?n h�a. Th? n�n trong th? t?ng n�y, nh?ng b�i c� c�i t?c d? ph?n hi?m khi th�nh qu?.

D� m?t s? �t b�i c� bi?u l? su?ng s�, t?c t?n gi�ng gi?ng h?u hi?n ??i (�Hai ch�ng t�i ??ng h?i l�u tr??c b?c t??ng r�u ph?/ D??i d�ng ch? s?n ?en ngu?ch ngo?c b?ng tay/ ?.M. ??a n�o ??ng ?�i ? ?�y � B�i ?i d?o v?i m?t nh� v?n d??i �nh tr?ng), th? Nguy?n ??c T�ng so v?i lo?i th? �Ch?c� ch?c� c?a Nguy?n ?�nh Ch�nh ch?a th?m v�o ?�u v? m?c ?? t?c.

Th? c?a ng??i ??u h�n h?u v?ng nh?ng c�u ch?i r?a, c�c � t?c r?t ??t nh? th? thi s? chu?n b? ?? ch?i t? tr??c (v� d? v?a n�u), trong khi th? c?a ng??i sau l?i nh? ti?p �m t? nh?ng b� b�n c� t?i c�c �ng ?? hi?n ??i th?t th?. Nh?ng, hai tay th? ?y c� c�ch th� t?c gi?ng nhau m� m�i ng??i vi?t m?i nh?n ra. Tr??c, x?p x� x?p ng?u t??ng ki?u M? mi?ng. Kh�ng, nh? v? k? tr�n ph?i d�ng ng�n ng? kh�ng s?ch s? l�c h? ? ??nh c?c ?oan nh?t c?a th? hi?n ??i. Th?i kh?c m� l� t??ng thi ca ch�n-thi?n-m? ph?i t? th?, th� thi s? tr? th�nh chi?n s? v?i v? kh� ti?ng ?an M?ch. Nh? th? ph�p ph� ?? x�y. Nguy?n ?�nh Ch�nh t?o s?c m?t c�ch th?ng t?ng, v� nh� th? ?� r?a v??n hoa th? b?ng nh?ng g�nh ph�n b?c! (Mong c? nh� th? l?i!) Anh tin kh�t v?ng t? do, l�ng h??ng th??ng � d� th� b?n v? h�nh th?c � s? s?m h�a th�nh nh?ng c?n m?a r�o ??u m�a tr? l?i cho m?t ??t v? ??p t? nhi�n v� r?c r?: nh?ng ?�a hoa th?.

C?ng c� th? n�i v?y v?i th? Nguy?n Qu?c Ch�nh. H�ng h�ng l?p l?p ch? ngh?a th� b?o, t?c t?u v?i th�i ?? h?n h?c ??u c� ??a ch? c?a h? gi� tr?: x�c l?p quan h? th?m m? kh�c c?a nh� th? tr??c hi?n th?c x� h?i. Ch? kh�ng l� c�i b?t c?n ? nh?ng Nguy?n Ho�ng Nam, ?? Kh., M? mi?ng, ??ng Th�n… C? �?�m� gi?ng nhau ? cung c�ch hu?ch to?t, d� hi?n ??i hay h?u hi?n ??i. Lo?t ti?u lu?n ch?t l??ng cao c?a Nh� Thuy�n^[40], m� sau tr? th�nh m?t lu?n �n n?i danh trong l?ch s? gi�o d?c v� h?c thu?t Vi?t Nam, ?� n�i r� t�nh v?n h�a ch�nh tr? trong v?n h�a c?a d�ng th? ?�. C�c n�t ngh? thu?t thi ph�p c?ng ???c nh� nghi�n c?u ?? t�m, d� ?i?u n�i tr�n ch?a l? ra khi xem x�t c�c t�c gi? Nguy?n Qu?c Ch�nh, M? mi?ng, L� Th? Th?m V�n… Ri�ng v? th? Nguy?n Qu?c Ch�nh, ch�ng t�i nh? t?i nh?n ??nh, kho?ng 20 n?m tr??c (t? Nguy?n Thanh S?n?), v? c�i ch?m l?t c?a m?t phong c�ch so v?i th? th? gi?i, v� l� c�i ch?m l?t tr�n m?t n?n th? �t chuy?n ??ng � th? Vi?t hi?n ??i. Qu? th?. Nh?ng c�c khuynh h??ng th? theo ch? ngh?a hi?n ??i t?ng n? r? ? ch�u �u, c� l? v� kh�ng �bi?t ch?i�, ?� ph?i di c? sang M?, n?i nhi?u t? do h?n khi?n th? hi?n ??i �ch?i nh? h�t hay� ? cao tr�o h?u hi?n ??i?

??n t?p Th? bu?i s�ng, x�c su?t g?p b�i �hi?n ??i� v� �b�nh th??ng� cao h?n r?t nhi?u b�i d�ng d?p �h?u hi?n ??i�.

T?m ng?ng m?c �kh� n�y ? c�c nh?n ??nh c?a Th??ng Qu�n c� th? t??ng ??i ph? l�n to�n thi t?p: �(…) th? Nguy?n ??c T�ng c� l? ??ng t�ch ra kh?i nh?ng ng??i l�m th? c�ng th?i (…) ?i, v? ph�a m?t c?ng ??ng th?, m?t d? ph�ng chung, m?t ch�n tr?i cho ta tin t??ng, m?t tin t??ng nh?t ??nh l� th? ca c� di?u d?ng c?a n�, th? ca l� c?n thi?t (…) Nguy?n ??c T�ng ch?n l?a th? nh? m?t th? nghi?m, v� nh? m?t tr? li?u ph�p. (…) Anh c� th? ch?a pha ch? tr�o l?ng nh? � mu?n, anh c� th? c�n ao ??c th? m�nh c� th�m ch?t humour.�^[41]

7. T??ng lai c?a c�c lo?i h�nh ngh? thu?t nh? th? Nguy?n ??c T�ng

N� ph? thu?c v�o l�n s�ng h?u hi?n ??i khi n�o t?m l?ng xu?ng.

To�n c?u h�a trong kinh t? ?� k�o theo trong ngh? thu?t, v?n h�a, x� h?i, ch�nh tr?; v� l� t�c ??ng ch�nh khi?n tr�o l?u h?u hi?n ??i b�ng ph�t t? h?n 40 n?m nay ??n m?c nhi?u ng??i nh?m t??ng ?� l� m?t phong c�ch ?n ??nh, nh?t qu�n, v� s? ?e d?a, n?i ti?p c�c khuynh h??ng ch�nh t?c t?ng c� trong l?ch s? v?n h?c ngh? thu?t nh�n lo?i. T�m th?c chung ? Vi?t Nam nh? m?t t�m th?c ?� t?ng c?a h?u hi?n ??i tr�n th? gi?i, theo ch�ng t�i hi?u, c� l? ch? c�n t�c ??ng trong kho?ng 10-15 n?m n?a ch?ng? Khi to�n c?u h�a ??t t?i c�c c?c ??i huy ho�ng c?ng nh? t? h?i, �l�ng th? gi?i� s? t?m th?i gi?i t�n. N??c n�o l?i v? n??c ?y, nh?ng v?i c�c li�n h? ???c n�ng c?p^[42].

C�c quan ni?m c?n b?n, khoa h?c v� nh�n b?n c?a nh?ng h�nh th�i ch? ngh?a hi?n ??i (trong ?� c� ch? ngh?a nh�n v?n) r?i s? tr? l?i �p ??o nh? ?� t?ng. C�c khuynh h??ng c?c ?oan c?a ch? ngh?a hi?n ??i s? c� c? h?i nh?n ch�n gi� tr?. V�ng thau s? c� ?? di?n ?�n ph�n ??nh. H�ng ch?c phong c�ch hi?n ??i c?ng kh�ng th? l�m lo?n x? ng?u v?n h�a v� v?n h?c b?ng v�i ba cung c�ch h?u hi?n ??i. Trong gia ?�nh h?u hi?n ??i, ch? 2-3 ??a tu?i teen c?ng n�o ho?t h?n c? m?t tam ??i ??ng ???ng. Thi ?�n r?i s? tr? n�n tr?t t? h?n hi?n nay. �t nh?t trong n?a ??u th? k? 21 nhi?u h�nh th�i c?a ch? ngh?a hi?n ??i (m?t v� d? kh� r� l� tr�o l?u ch? ngh?a c? ?i?n t? nhi�n � Frederick Turner, 1995) c� th?ng hoa theo nhi?u d?ng th?c, nh?t l� trong thi ca, nh? ?� t?ng trong l?n ??u hi?n di?n ? cu?i th? k? 19 ??u th? k? 20?

Th? Nguy?n ??c T�ng, v� c�c lo?i h�nh ngh? thu?t t??ng t?, h�y �g?ng s?ng ??n b�nh minh�!

8. Nh?ng l?i t?m k?t

* ?�y l� b�i ph� b�nh theo ki?u t�y lu?n^[43] ???c b? sung, san ??nh v� c?p nh?t t? m?t b?n th?o nh�n d?p b�o Ngh? thu?t m?i (H� N?i, 11/2012) ch?n th? Nguy?n ??c T�ng l�m ch? ?i?m ch�nh. ? t?p Th? bu?i s�ng gi� n?a s? b�i thu?c v? s�ng t�c trong giai ?o?n hi?n t?i c?a t�c gi? m� h?u h?t ra ngo�i �thi ph�p� th? v?n-k? v� ch�ng t�i ch?a c� c? h?i t�m hi?u k?^[44]. B?i th? xin t?m ??t nh?ng b�i th? ?� xa ph?m vi c?a nghi�n c?u. Nh? l?i kh?t c?a ng??i b�nh th?, v� mong k�o theo l?i h?n c?a nh� th?�

* Trong m?t t�m th?c hi?n ??i (c�ng v�i th? hi?n h?u hi?n ??i) ri�ng bi?t v� kh�o l�o n??ng theo th? ???ng ??i Hoa K?-Canada ?? chuy�n ch? t�m t? c� nh�n ch? y?u v? con ng??i v� x� h?i Vi?t Nam, ki?u th? th? nghi?m n�y ?i t�m khuynh h??ng tr�n c�ch t�n sau c?i c�ch, tham v?ng chuy?n h�a th? Vi?t khi h�nh th�nh m?t c�ch vi?t k? kh�i ? th? th?^[45] v?n-k?.

B?ng phong c�ch dung h�a ba y?u t? (t�nh th?i cu?c/lu?n ??; s? ph�n t�m; v� gi?ng h�i h??c) th? v?n-k? ki?u Nguy?n ??c T�ng g?n t?i gi?i h?n cu?i c?a th? t? do kh�ng �m v?n, kh�ng nh?p ?i?u qua t? ng?.

?�y c?ng l� k?t qu? t? s? song h�nh hai d�ng v?n h�a ?�ng-T�y, c?nh tranh gi?a hai nh�n sinh quan v� b?t ?n trong hai h�nh th?c v?n-th?.

H?n ch? c?a l?i th? n�y l� kh� c?m th? thi ca b?i ch?t v?n d? l?n t�nh th?; thi ph�p pha t?p kh� nhuy?n; d? l?n sang ng? ng�n; g� b� v? c?u t?; c� ph�p kh� c?ng; kh� h?p v?i th? t�nh ?�i l?a� Th? nghi?m nh? th? gi?ng c�c th? nghi?m h?u hi?n ??i: mang s? t? h?y cao trong t?ng s�ng t�c ??c l?p.

Ch�ng t�i cho r?ng, t�c gi? t? ra ?� l�m xong ph?n s�ng t?o c?a m?t ng??i vi?t. Vi?c c�n l?i thu?c v? d? lu?n ti?p nh?n c�ng kh? n?ng t?o th�nh m?t �tr??ng ph�i� thi ca c� l� lu?n ?n th?a; v� quan tr?ng l� g�y ?nh h??ng t?i c�c nh� th? kh�c, �t nh?t v? c�ch vi?t.

* ??y c�n l� m?t nh�n v?t r?t quan tr?ng trong D�ng th? c?n gi?i th�ch gi� tr? � m?t h??ng ti?p c?n m� b?n th�n ng??i vi?t v?n ?ang theo ?u?i tr�n m?t l?i n?o ri�ng ?? t�m hi?u th? Vi?t hi?n ??i v� ???ng ??i.

* Nh? v?y, v?i m?t tuy?n ch?n sau b?n th?p ni�n dung d?ng � khi thanh th?i l�c d?n v?t � c�ng N�ng th?, v?t qua hai th? k?, n?m g?n trong cu?c ??i ly h??ng th?ng tr?m, Nguy?n ??c T�ng c?n ???c ghi nh?n nh? m?t ng??i l�m th? ??c ?�o ?�ng k? gi?a th? h? c?a m�nh trong ti?n tr�nh ho�n thi?n c?a thi ca Vi?t Nam ???ng ??i t? sau 1954, nh? m?t ng??i th?^[46] ? ngo�i h�nh ch? S lu�n d? ph?n l�m m?i l?, l�m t?t l�nh v?n ch??ng ti?ng Vi?t ??u th? k? 21.

Thi s? c?a ch�ng ta ?ang ??ng tr??c m?t c? h?i l?n.

Thi t?p Th? bu?i s�ng ?ang �xu?t hi?n� tr�n tay trong m?t b?n ??c: �Ho?c l�� ho?c l��.�

Vancouver (Ho�n th�nh: 7/11/2012; tu ch?nh, c?p nh?t: 2013, 2016, 2019 & 2022 – B?n ??y ?? 18/10/2022)

?? Quy�n

———–

? CH� TH�CH & TR�CH D?N

? PH? L?C

Ph? l?c 1

Nh� nghi�n c?u – ph� b�nh L� H? Quang (h?i th�ng 5/2019, c� d?p ??c b?n th?o v� nh?n x�t):

�?�y l� m?t b�i vi?t k?, c�ng phu, th? hi?n m?t t? duy v� �b? c�ng c?� ?�nh gi�, ph� b�nh th? nh?t qu�n.

C�ch ??nh danh th? Nguy?n ??c T�ng c?a ?? Quy�n r?t ??c ?�o. Tho?t nh�n, m?t s? thu?t ng? �ng d�ng c� h?i l?, h?i c� nh�n h�a, v� d? �th? v?n-k?�, tuy nhi�n, ??c s�u v�o b�i, s? th?y �ng r?t c� � th?c thuy?t minh kh�i ni?m v� thuy?t minh, lu?n gi?i m?t c�ch kh� k? c�ng. V� ??t th? Nguy?n ??c T�ng trong b?i c?nh s�ng t�c, ti?p nh?n r?ng, n�n b�i vi?t v?a ch? ra ???c ??c ?i?m th?, s? k? th?a v� ?�ng g�p, ?u-nh??c m?t c�ch c�ng b?ng. (D? nhi�n khen nhi?u h?n, v� ng??i vi?t c�n l� m?t t�c gi? �c�ng h?i c�ng thuy?n� trong d�ng-th?-c?n-gi?i- th�ch-gi�-tr?.)

B�i vi?t c?ng bao qu�t n�t ch�nh trong b?i c?nh v?n h�a, s�ng t?o c?a th? Vi?t ???ng ??i, ? c? trong v� ngo�i n??c, ??c bi?t ? ngo�i n??c. C�ch b�m s�t l?ch s? v?n ?? thi ph�p v� d�ng thi ph�p l�m tr?c t?a ?? ?? ph�n t�ch, x�c ??nh, ?�nh gi� c�c hi?n t??ng th? ???ng ??i (bao g?m Nguy?n ??c T�ng, hi?n t??ng ch�nh v� nh?ng hi?n t??ng trong tr?c li�n h?, ??i chi?u: ?Q, MVP, NQT, T�) x�c ?�ng, th?y r� t�nh hi?u qu?. C� nhi?u th�ng tin phong ph�, th� v? v? m?t t? li?u, kh?o c?u.

Tuy nhi�n, v� t�c gi? ??t ra nhi?u ?�ch, m� ?�ch n�o c?ng l?n, c?ng ??y tham v?ng (th? hi?n ngay trong c�ch ??t v?n ??, trong h? th?ng ?? m?c, c� v? �ng ?ang chu?n b? cho m?t chi?n l??c vi?t t?m xa?); n�n nhi?u � t??ng v?n c�n dang d?, theo ki?u n�u v?n ??, ch? ch?a ??y ??n c�ng s? ph�n t�ch, l� gi?i c?n thi?t.

C� kh� nhi?u y?u t?, chi ti?t k?, t?, tr? t�nh ngo?i ?? mang t�nh c� nh�n c�ng gi?ng ?i?u t??i t?n, h�i h??c, n�n b�i kh�ng b? kh� c?ng. (Th� v? nh?t l� ph?n k? v? c�ch g�p � c?a ?? Quy�n, Mai V?n Ph?n v? th? Nguy?n ??c T�ng. Chi ti?t �b?n th?o c?a T�ng th??ng b? nh? nh�ng thay b?ng m?t phi�n b?n kh�c!� khi?n t�i c??i m�i!). ?? Quy�n th?c s? r?t am hi?u v? ??i t??ng ph� b�nh � th? Nguy?n ??c T�ng. V� r?ng h?n � Th? n�i chung.

T�m l?i, ?�y l� m?t b�i vi?t hay v? th? Nguy?n ??c T�ng, c?ng l� m?t b�i vi?t ??t ra nhi?u v?n ?? ?�ng ngh?, c?n ngh? ti?p v? th? h�m nay.�

Ph? l?c 2

Tr�ch l??c v� di?n gi?i b�i c?a h?c gi? Tr?n V?n T�ch^[47]

– To�n v?n b�i th? c?a Nguy?n ??c T�ng:

�Tr�n v?a h� S�i g�n

(t?ng Nguy?n V?n Tr?, Nguy?n ??ng M?ng)

Ba l?n �nh m?t g?p nhau
T? b�n b�n kia

M?t l?n ng?u nhi�n
M?t l?n d� h?i
M?t l?n ng?c nhi�n

Ba l?n �nh m?t g?p nhau

Ba l?n ng� ??u l�n

H�n ?� tr�n ???ng.�

– C�c c�u, � c?a t�c gi? Tr?n V?n T�ch:

�S? c� nhi?u ng??i kh�ng chia s? c�c suy ngh? c?a t�i v? th? b?i l? ?�y to�n l� suy ngh? c? ?i?n, c? h?, l?c h?u, h? l?u. Nh?ng t�i tin t??ng r?ng s? c� nhi?u ng??i h?n n?a chia s? nh?ng suy ngh? c? ?i?n, c? h?, l?c h?u, h? l?u ?�.�;

�?? th? ph?m b�nh b�i th?, t�i s? d?a v�o c�c kh�a c?nh kinh ?i?n (l?i kinh ?i?n!, v?n kinh ?i?n!): th? th?, l?i th?, ch? th?, � th?, t? th?, lu?t th?, nh?c th? v� h?n th?. D?u r?ng Tr�n v?a h� S�i g�n l� m?t b�i th? c� l? thu?c th? lo?i hi?n ??i, h?u hi?n ??i, h?u h?u hi?n ??i hay g� g� kh�c.�.

Sau khi n�i v? c�c th? th? Vi?t truy?n th?ng, v? ca dao, d�n ca �n??ng d?a v�o l?i gieo v?n ch?n thanh�, �v?n ch�n, v?n l?ng xen k?�, ��m ?i?u, ??y nh?c t�nh�, Tr?n V?n T�ch x�c quy?t:

�Nh?ng ti�u chu?n v?a k? kh�ng c� trong b�i Tr�n v?a h� S�i g�n. Ch?ng bi?t n� gieo v?n g� m� nhau r?i kia, r?i nhi�n r?i h?i, r?i l?i nhi�n r?i l?i nhau, r?i nh?y qua l�n v?i ???ng. N� ch? nh?o �m v?n.�

??n khi ph�n t�ch � ngh?a c?a ng�n ng? v� c?m x�c thi ca b?ng l� lu?n v� v� d? th? truy?n th?ng Vi?t, th? ???ng v� th? Ph�p, Tr?n V?n T�ch kh?ng ??nh:

�Tr�n v?a h� S�i g�n ??c d?ng ng�n ng? thu?n Vi?t, k? c? hai ch? ng?u nhi�n. Nh?ng l?i b�i th? kh�ng c� ch�t t�nh c�ch thi ngh? n�o c?.�; �T�m ?? con m?t ch?ng th?y thi ph?m c� ???c m?t ch? n�o ??a ???c ng�n ng? th? l�n ?i?n ?�i m? h?c.�

V? � v� t?, b?ng th? Alfred de Vigny v� ?? Ph?, t�c gi? b?o: �Tr�n v?a h� S�i g�n mang v? ng�n ng? b�nh th??ng n?u kh�ng l� t?m th??ng v� kh�ng ch?a ??ng ch�t nh�n t�m l� s�u s?c n�o kh? d? l�m b�ng ho�ng kinh ng?c ng??i ??c. Ngo?i tr? n?i dung b� hi?m ng� ??u l�n h�n ?�.�

V? lu?t th? th�, �Tr�n v?a h� S�i g�n qu? c� t? s? + tr? t�nh, t? c?nh + ng? �, ph�t tri?n + k?t c?c, nh?ng Nguy?n ??c T�ng c� v? �x?ng ph�� lu?t th? d?u r?ng anh d??ng nh? c?ng l� m?t vers-libriste.� Nh?c ?i?u: �?? ai t�m ???c m?t n?t nh?c n�o trong Tr�n v?a h� S�i g�n.� C?m h?ng: �L�m th? ch? l�m khi n�o c?n l�m th?, ph?i l�m th?; ?? cho b�i th? c� h?n. T�nh hu?ng t�m sinh l� n�y kh�ng x?y ra cho t�c gi? Tr�n v?a h� S�i g�n. Cho n�n b�i th? li�n h? v� h?n.�

?�y l� t?m k?t v? h�nh th?c: �Chung qui ch? v� Tr�n v?a h� S�i g�n l� m?t po�me sans po�sie, m?t b�i th? kh�ng c� ch?t th?. ?� l� ch?a k? khi g?i n� l� m?t b�i th? th� ?� c� s? l?i d?ng qu� ?�ng n?i h�m ng? ngh?a c?a hai ch? b�i th?.�

Sang ph?n n?i dung, Tr?n V?n T�ch �b�n v? t�nh tr� tu? trong th?�: �Trong s? nh?ng ph?n h?i li�n quan ??n b�i Tr�n v?a h� S�i g�n, c� ??c gi? cho r?ng th? Nguy?n ??c T�ng l� th? tr� tu?. R?t ti?c v? ??c gi? qu� ki?m l?i n�n kh�ng ch? gi�p ng??i kh�c ch?t tr� tu? n?m ? ?�u, ch?t tr� tu? nh? th? n�o. B?i v� ??c m?t b�i th? tr� tu? r?t m?t c�ng v� t?n s?c.� �ng d�y c�ng tr�ch d?n v� ph�n t�ch t�nh tr� tu? qua th? H�n M?c T?, ?o�n Ph� T?, B�i Gi�ng, Saint John Perse, Val�ry, Mallarm�, Nguy?n C�ng Tr? v� ca dao, v�; m� kh�ng ?? ??ng ??n b�i th? Tr�n v?a h� S�i g�n.

K?t to�n b�i: �T�c gi? Tr�n v?a h� S�i g�n v?a g?p may v?a kh�ng may. Anh g?p may v� ch?c ch?n anh c� nh?ng ng??i ??ng h?i ??ng thuy?n. Nh?ng ng??i n�y s?n s�ng qu�y qu?n h?p m?t v?i anh nh?m chia s? cung c�ch l�m th? ri�ng. H? d?ng c�ng tr� x?o s? d?ng ngh? thu?t thi ca nhi?u khi ngo?t ngo�o. Th�ng th??ng h? thi�n v? t�m t�nh t�m l� khi s�ng t�c; ?�i khi h? ch� � ??n nh?ng v?n ?? lu�n l� ??o ??c. Th�i ?? c?a h? khi?n li�n t??ng ??n nh?ng con ng??i khi�u v? tr??c m?t t?m k�nh. H? t?o n�n m?t t?p th? nh?ng initi�s, theo c�ch g?i c?a Mallarm�; c� ngh?a l� h? qu?n t? th�nh m?t c?ng ??ng nh?ng c� nh�n ?� t? gi�c ch?p nh?n ph�p l�, ch? ??ng ti?p thu b� quy?t. H? ngh? tr??c h?t ??n c�i t�i c?a h? ho?c h? ch? ngh? ??n c�i t�i c?a h? m� th�i. (…) Kh�ng may cho h?, ng??i ??c l?i c� thi�n h??ng b?o th?, �t khi ph�ng kho�ng khi?n th�nh qu? tr� tu? c?a h? d? g�y d? ?ng n?i m?t s? ng??i.�

[Tr?n V?n T�ch; ?.Q. tr�ch di?n]

Ph? l?c 3

V? v?n ch??ng Vi?t Nam, nh�n hai tr??ng h?p kh�c nhau – th? Nguy?n ??c T�ng v� ti?u thuy?t Thu?n:

Thu?n^[48] l� ng??i c� th? l�m ???c (trong v?n) nhi?u ?i?u m� Nguy?n ??c T�ng ?ang g?p kh� (trong th?) nh? ?� ph�n t�ch.

Song l?i l� c�i kh� kh�c: n? ti?u thuy?t gia v? nh? ch?a tho�t h?t s? �bao c?p� v? t�m th? h�nh ngh?, ch?a r? h?t �n?i h?n� mi?n B?c XHCN c?. �m h??ng d?i ra sau nhi?u tr�ch ?o?n c?a 4-5 t�c ph?m, r� nh?t ? c�c n?m 2010s, l� nan ?? gi?a nh?ng ng??i t?ng s?ng trong ch? ?? XHCN, cho d� nh�n v?t (c� khi kh�ng l� ng??i Vi?t!) v� ?? t�i ???ng ??i. Ng? r?ng ng??i g?c g�c mi?n Nam ho?c �t d�nh l�u ??n ch? ?? ???ng th?i v� hi?n h�nh, s? ??c Thu?n g?n nh? ??c truy?n� n??c ngo�i, d?u ?? t�i c?a ti?u thuy?t Thu?n ph?ng ph?t th?i cu?c hay kh�ng. N?i l�ng k? n�y n? tr?ng tay b�t ?ang ch? ng? �c? m�y c�i c?a v?n h?c� Vi?t Nam v� c� nhi?u thu?n l?i v? t�i l?c, � ch� c� nh�n v� m�i tr??ng ??a l� ?? ti?n t?i v?n ch??ng th? gi?i^[49].

Ph?i n�i Thu?n l� ti?u thuy?t gia ??y b?n l?nh v?n h?c v� n?m ???c� to�n x�c su?t. N? v?n s? hi?u phong c�ch th? nghi?m c?a m�nh ? th?i t�c gi? c�o c�o t�c ph?m ch�u ch?u ch? c� th? ???c kh?ng ??nh b?ng chi?n l??c �l?y s�ch ?� b?n ??c�, v�i n?m l?i �??� m?t ti?u thuy?t. C? v?y trong th?p ni�n n?a, h?n ?� s? l� m?t t�c gi? s?ng c�ng th?i gian, ngay c? c� th? ch?a th�nh ??t trong th? nghi?m. Ai m� ch?ng th�n ph?c k? lu?t lao ??ng nh� v?n ? ch?: kh�c v?i nh?ng t�c gi? vi?t theo ph??ng c�ch ?n ??nh th??ng c?n c?m h?ng, c�c th? nghi?m gia kh�ng ???c ph�p d�ng c?m h?ng l�m ngu?n. V?i kho?n sau c�ng, Nguy?n ??c T�ng c?ng ch?ng k�m c?nh!

L� ng??i trong cu?c, ng??i vi?t m?nh d?n th?a th?t, t�c gi? Vi?t ? ngo�i n??c ra ?i t? mi?n B?c � th??ng g?i l� ng??i Vi?t ?�ng �u (ngay c? khi sinh s?ng ? c�c n??c ph??ng T�y, B?c M?) � c?c hi?m ai v??t tho�t n?i c�i ?ai n�y. ? Ph?m Th? Ho�i truy?n (tuy?t ?a s? ho�n th�nh trong n??c), ti?u lu?n v?n h?c, t?n b�t th?i cu?c � v?i ngh? thu?t ??nh c?a t�i ba v� bi?n b�o � th??ng l� c�c kh?i b?c ph� t? t�m th?c tr� th?c, v?n ngh? s? XHCN c?, v?i kh�ng �t b� k�p ph?i �d?ch� cho ng??i mi?n Nam ?? th?ng v?n b?n. Th? D?ng, L� Minh H�, Nguy?n Ho�i Ph??ng, Ph?m H?i Anh� m?i ?ai n?ng n?ng m?i ki?u m� nh�n v?t sau c�ng v? nh? ???c gi?m thi?u h?n. C� 2 tr??ng h?p ra ngo�i ?ai, Nguy?n V?n Th? v� g?n ?�y l� Tr??ng Anh T�. N�i m?t c�u cho vu�ng: d� ? th? t�i n�o, ch? ngh?a ch?y ra t? ch�ng t�i, c?ng r� r? t? n?n c?a k� (?m) ?c.

L?t, l?t c? l�ng! G?n nh? �t?p th? ??i ng? t�c gi? v?n h?c c�ch m?ng v� hi?n th?c XHCN Vi?t Nam� n?m trong khu�n vi�n/v�nh ?ai chuy?n-gi?a-ng??i-Vi?t, m� t? ??i m?i 1986 ??n nay ?� d?n d� ???c co gi�n tr�n c�c di?n ?�n ch�nh th?ng v� chuy�n nghi?p nh?t ??t n??c: vi?t v? chuy?n-con-ng??i m� con ng??i ?y l� d�n Vi?t s?ng tr�n ??t Vi?t – ?� l� t? ch?ng gi?a ??n cu?i trong v?n Nguy?n Minh Ch�u (nh�n c�ch con ng??i n�i chung), l� giai ?o?n sau c?a v?n Nguy?n Kh?i (s? ph?n bi?n c?a nh�n t�nh), l� truy?n ng?n, ti?u lu?n Nguy?n Huy Thi?p (th� t�nh trong nh�n t�nh, c�i �c trong c�i thi?n)… M?i nh?t l� b? s�ch ch�n dung k� s? c?a Phan Th�y H�^[50].

Trong � ngh?a ?y, v?i d�ng v?n ch??ng ngo�i l? mang thi ph�p v?n h?c ch?n th??ng, c?a ?�ng t?i Vi?t Nam ???ng ??i ?� c� v�i t�c ph?m hi?m hoi mang t? duy nh�n lo?i, hai trong s? ?� l� Chuy?n k? n?m 2000 v� – ngay c? �h?i k� ch�nh tr?� – ?�m gi?a ban ng�y. M� ?� c?ng l� hai th�nh ph?m t? k� ?c. V?i B�i Ng?c T?n, ??n s�ng t�c l?n sau ?� v� c?ng l� cu?i c�ng c?a �ng ? d?ng ti?u thuy?t, Bi?n v� chim b�i c� kh�ng c�n ? t�m th? v?n h?c m?i, theo qu�n t�nh n� tr? l?i phong c�ch �chuy?n l�ng t�i� – gi?a nh?ng ng??i Vi?t, nh?ng ng??i �??t Ph�ng�…

Gi?i v?n s? x? Nam th?i VNCH tr??c 1975 c� nhi?u c? h?i h?n v?i kh�ng �t t�c gi? th�nh t?u khi ?� t? v??t th?ng tr? ng?i t??ng t? ??ng nghi?p ngo�i ??t B?c. Nh?ng kh�ng hi?u sao, ??i ?a s? c�c v?n s? h?i ngo?i ra ?i t? mi?n Nam l?i c?ng ? t�m th? y chang c�c nh� v?n mi?n B?c tr??c th?i ??i m?i. �N?t, n?t c? n�ng�; d� �n�ng� ?� �mu� sang l�ng kh�c! D� c?ng c� ngo?i l?, nh? v?i v?n th? ?? Kh., truy?n Tr?n V?� T?i sao 47 n?m qua v?n ch?a h? c� m?t ti?u-thuy?t-Vi?t b?ng ti?ng Vi?t ?�ng k? theo ?�ng � ngh?a th? lo?i c?a m?t t�c gi? h?i ngo?i n�o ?�? M�i tr??ng t? do s�ng t�c ?� l� c� th?t ch?a trong �l�ng Bolsa� gi?a x? Hu� K? c? hoa bao la? C?m h?ng ?au ??n v� tr?i nghi?m hi?n th?c chan ch?a: chi?n tranh Vi?t Nam 1954-1975, t� ?�y, v??t bi�n, h?i nh?p� Ch�ng ta � ?�ng ra l� ch�ng t�i � ch? c� truy?n ng?n v� truy?n ng?n; th? v� th?; h?i k� v� h?i k�� M� c?ng tr�n n?n c?a k� (t?m t)?c. Th�ng Ba g�y s�ng v?i Cao Xu�n Huy, d?u l� h?i k�, th?t may ?� l�m m?t t? h�o hy h?u v? v?n xu�i d�i h?i h?i ngo?i Vi?t mang �t? duy ti?u thuy?t�.

?�ng ra c?ng ch?a h?n v?n s? Vi?t Nam hi?n ??i y?u t? duy ti?u thuy?t, thi?u tr� t??ng t??ng trong ti?u thuy?t nh? gi?i ph� b�nh t?ng l� gi?i. C�i kh� ? ?�y, thi?n � ch�ng t�i, m?c ?�ch ti?u thuy?t! Nh� v?n Vi?t quen d�ng ti?u thuy?t v? ?? t�i xa g?n v?i chi?n tranh nh? m?t ph??ng ti?n �n�i chuy?n ph?i tr�i� gi?a nh?ng ng??i Vi?t, gi?a ??i c?c B?c-Nam, C?ng s?n-Qu?c gia (c? khi ??i c?c ta-??ch kh�ng c�n t�c ??ng l?n); m� ch?a chuy?n h�a th�nh di?n ?�n chung c?a con ng??i, c?a nh�n lo?i n?i m� ng??i Vi?t ch? n�n s?m vai nh�n v?t v?n h?c, chi?n tranh ch? n�n l�m hi?n th?c cho �di?n ?�n� ti?u thuy?t. T? khi nh?n th?y s? th?t v?ng v? ng??i Vi?t to�t ra qua tr? l?i ph?ng v?n c?a ??o di?n Tr?n V?n Th?y cho m?t t? b�o Vi?t ki?u y�u n??c ? ??c, h?i 1990, c� nh�n t�i nu�i c�i n?i b?n kho?n. T?i nay xin ??t v�o nghi v?n: V?n s? Vi?t kh�ng thi?u t�i v?n, ch? ch?a ?? t�m v?n^[51]?

Ph�t bi?u sau ?�y c?a d?ch gi? Th?y Anh ?� minh h?a c�ch x? l� v?n-??-con-ng??i t? m?t trong nh?ng thi s? t�i hoa nh?t qua vi?c n�i v? th?i cu?c b?t h?nh nh?t c?a th? k? 20: �Gi?a nh?ng l�c �h� kh?u hi?u�, n? thi s? c�n kh?c h?a nh?ng n?i ?au con ng??i m?t c�ch gi?n d? m� th?m th�a. ??ng sau cu?n s�ch, t�i [T.A.] c� tr�ch m?y c�u c?a Olga: N?i ?au c?a lo�i ng??i gi?n ??n v� h?n/ ?� tr? th�nh ni?m cay c?c ri�ng t�i��^[52]

V? c? ph??ng ph�p s�ng t�c l?n nh?n th?c, n?u ?i t? �lo�i ng??i� ??n �ri�ng t�i� s? hi?u qu? h?n l� ng??c l?i. V� tr�nh ? th�i c�t c? ??a ph??ng ki?u �C? vi?t cho h?t Vi?t Nam s? g?p th? gi?i!� C� th? c�ch sau v?n ?�ng, v� l� ph?i c�ch vi?t c?a ki?t t�c. Nguy?n Du vi?t h?t Truy?n Ki?u, g?p th? gi?i. V? Tr?ng Ph?ng vi?t h?t S? ??, t?i to�n c?u. C�n �h�ng h?� c?a ch�ng ta � nh?ng c�y vi?t v?n th? Vi?t hi?n nay � kh�ng/ch?a �ki?t t�c� nh?ng l� t? t�m nguy?n v� t�i n?ng n�o ?� ?? l�m c�c t�c ph?m b?t-b�nh-th??ng. N�n ch?ng ta c? d�ng �thi ph�p Olga� cho ch?c ?n: c?n hi?u bi?t Con ng??i, c?n t�m th?y th? gi?i tr??c khi n�i b?ng c�i T�i, tr??c khi r?i kh?i b?n th�n m�nh, d�n t?c m�nh. N�i ?�ng ra ?� ch�nh l� lu?t s�ng t?o chung; c� ?i?u c�c thi�n t�i ?� th?c hi?n n� �gi?n ??n� m?t c�ch �v� h?n� m� th�i.

C�c ph?n bi?n ngh? thu?t ? v?n Thu?n r?m r?c hi?n th?c t? mi?n B?c bao c?p XHCN xa x?a v?ng v?. Nh?ng t�c gi? l?n c?a m?t d�n t?c n�n l� k? � v� th?c hay � th?c � bi?t ??n c�c h? l?y, �t nh?t v? ngh? thu?t, t? to�n th? d�n t?c. Trong th? Vi?t hi?n ??i, c� B�i Gi�ng. V?i s? th?n tr?ng, ng??i vi?t ?o�n (v� th?y m?t ph?n qua c�c t? thu?t, ph?ng v?n) ngay c? c�c Ho�ng C?m, Tr?n D?n, L� ??t nh?ng l�c t�m ??c th? nh? l� ??c gi? h�nh nh? kh�ng bi?t ??n �m?t n?a kia� c?a ??c-gi?-Vi?t-Nam ?ang kh�ng ??c th? gi?ng m�nh, kh�ng bi?t ??n �m?t n?a kia� c?a nh�-th?-Vi?t-Nam ?ang kh�ng l�m th? gi?ng m�nh, trong khi h? c?ng l� m?t n?a th�n n?a h?n c?a ch�nh Ho�ng C?m, Tr?n D?n, L� ??t ?ang c�ng th? kh� tr?i Vi?t, c�ng d�ng m�u Vi?t ?? xu?ng m?i ng�n tay th?? (�Bi?t� ? ?�y kh�ng ch? l� th�ng tin, tri th?c; m� l� t�m th?.)

Kh�c v?i tr??ng h?p Nguy?n ??c T�ng ? Canada, t�i l?i cho r?ng ? Thu?n n?u �t li�n ??i v?i Vi?t Nam h?n, n? v?n s? s? tr??ng th�nh nh? m?t t�c gi? thu?n-Vi?t-Nam tr�n v?n ?�n Ph�p v� b?n ph??ng th? k? 21. ??c gi? th? gi?i l� ng??i h�ng x�m, k? qua ???ng qu� giang; ngay khi kh�ng nghi�ng tai nghe ??i tho?i c?a �b? con nh� kia�, h? c?ng bi?t trong ?� ?�u l� chuy?n nh�, ?�u l� chuy?n l�ng, chuy?n ??i. ?i?u m� ??c gi? ??i ch�ng c?n, ??y l� chuy?n ??i � c�i ??i x?y ra tr�n t�m tr� v� h�nh h�i ng??i Vi?t, ngay t?i ??t Vi?t c�ng hay. Ch? l? th? gi?i chuy�n nghi?p v?n ch??ng (ho?c kh�n th�nh gi? b�i ca T�i y�u Vi?t Nam/ Bonjour Vietnam – Qu?nh Anh, Marc Lavoine!) m?i th?t t�m th�ch �chuy?n l�ng� khi ??c v?n h?c Vi?t. Th? nh?ng � t? h?n! � th? v?n Vi?t ch�ng ta th??ng ch? ? t?m �chuy?n nh��. C�c v?n ph?m mang k�ch th??c nh�n lo?i, �t nh?t, kh�ng th? l� lo?i t? s? t�nh c?m ch? ?? n�i v?i nhau gi?a c�c con d�n trong m?t ??t n??c. Ph? h?a Victor Hugo, �Ch?ng c� g� ch�n ng�n b?ng v� t�nh b? nghe c?p t�nh nh�n th? th?�; ta c� th? n�i, kh�ng c� chi kh? s? nh? ph?i nghe anh ch? em c�i c? v? gia t�i c?a m?. Ti?u thuy?t gia Vi?t, ?a ph?n, kh�ng �Th? th? gia� th� �C�i c? gia�! (Thi s? Vi?t c?ng s�m s�m�)

Th? Nguy?n ??c T�ng v� v?n Thu?n c� c�i khuy?t n?i n�y b� cho n?i kia: n?i th� l?y mi?n B?c thay c? Vi?t Nam; n?i l?i d�ng h�nh th?c v?n ch??ng B?c M? nh? th? c?a to�n c?u, v?i n?i dung Vi?t Nam.

-H?T-

^[31] Th� v?n, v?n gi?i cho r?ng Trung ni�n thi s? ?� c?nh gi?i: �??ng t??ng (�) C? �m l� nh?c, c? th? l� v?n�!

^[32] ?i h�ng hai, h�ng ba thi ph�p l� h�nh th?c b?t bu?c ban ??u v� t?o ngay ?i?m y?u nh?t cho c�c nh� th? nghi?m v?n h?c ngh? thu?t; t? s�ng t?o, c�ch t�n cho ??n c?i c�ch. Qu� v? ?y ho?c ch?a kh? th? m?t thi ph�p s? tr??ng, ho?c kh�ng th�m theo tri?t l� ch�nh tr? th? ?o?n �Nh?t bi�n ??o� (Ng? h?n v? m?t b�n) c?a Mao Tr?ch ?�ng. Kh�!

^[33] Nguy?n H�n Chung; FB V?n h?c mi?n Nam 2/7/2022.

^[34] Tk: ??n tr??ng ph�i th? Vi?t t? c?m th?c H?u hi?n ??i Vi?t, tapchisonghuong.com.vn 30/7/2010. M?t s? k?t c?a b�i tr�n c� ? b�i Thi ph�p Nguy?n Quang Thi?u: Nh�n t? d�ng-th?-c?n-gi?i-th�ch-gi�-tr?.

^[35] Xem ti?p m?c 8 Nh?ng l?i t?m k?t & Ch� th�ch 48.

^[36] L?i m?t ti?u ki?t t�c (th? thi?t) t? m?t thi�n t�i (th? thi?t) r?i v�o m?ch ngh? c?a ng??i vi?t l�c n�y: b�i M�a thu c?a Rainer Maria Rilke (Herbst; Ho�ng Ng?c-Tu?n ph�ng d?ch t? nguy�n t�c, tienve.org 3/11/2012).

Trong c?u t? ho�n to�n kinh ?i?n, t?m hi?u c� m?, di?n, lu?n, k?t, v?i 4 kh? th?, 9 d�ng, 88 ch? (b?n d?ch), b�i th? d�ng nh?ng b�t ph�p kinh ?i?n ?? di?n d?ch m�a thu b?ng h�nh ?nh, gi?ng ?i?u v� c?m x�c �m d?u, l�ng m?n, th?m ch� s�o. V?n ?? l� ? kh? lu?n, v?i m?t so s�nh c?ng r?t d? nh?n ra nh?ng ? t?m thi�n t�i, b�i th? h�a ki?t t�c: L� thu r?i l�m tr�i ??t r?i, tr�i ??t r?i l�m ch�ng ta r?i, ch�ng ta r?i l�m �B�n tay n�y ?ang r?ng/ V� h�y nh�n b�n tay kia: ho� m?t nh?p r?i chung�. B�i th? bu?c ta ph?i kh�c, ? c�u k?t �?�i b�n tay �m tr?n n?i thu kh�ng�. Kinh ?i?n s? d? b?t t? l� nh? n� mang tr�n m�nh c�i hi?n ??i theo ki?u nh? v?y. Ch? kh�ng ph?i c�i hi?n ??i l�m b�i th? th�nh kinh ?i?n. Qua th?, m?t tri?t l� c� t�nh b?c c?u ?� gi?i th�ch s? h�i h�a thi�n-??a-nh�n trong n?i ?au nh�n sinh kh�ng th? tr�nh. (M? ngo?c ti?t l?: c� m?t k? ch?ng th? th�nh thi�n t�i Rilke, c?ng ch?a ???c b?t-b�nh-th??ng Nguy?n ??c T�ng, d?u kh�ng h? bi?t b�n-tay-l� R. M. Rilke, th? m� m?y m�a thu tr??c ?� may m?n c� n?a c�u th?, �M�a thu ??n v� ?i theo nh?ng b�n ch�n l��. ?�ng ngo?c). M�y m�c v?i tr� ch?i thi ph�p, ch�ng t�i v?n kh�ng cho r?ng t�c gi? Rilke vi?t trong t�m th?c ta g?i l� hi?n ??i. Trung th�nh v?i ph??ng ph�p tr??ng ph�i, ch�ng t�i c?ng ch? c� th? ??t d?u h?i sau c�c t�n g?i ch?t c?ng: L�ng m?n? T??ng tr?ng? Si�u th?c? Hi?n sinh? D?ch gi? Ho�ng Ng?c-Tu?n ?� c� l?i gi?i thi?u nhi?u th�ng tin v� c?m ??ng v? ba nh�n v?t c� th?t trong vi?c s�ch t�c, d?ch v� gi?i thi?u b�i th?, v?i hai ch� �: v? � t??ng M�a thu l� �m?t b�i th? v? nh?ng b�n tay� v� ???c l�m trong kho?ng 1902-1906.

^[37] Ph?m Th? Ho�i; Ba lo?i nh� v?n, procontra.asia 14/10/2012.

^[38] Tk: Peter Zinoman; Li?u Nguy?n Huy Thi?p c� kh?p v?i nh�n h?u hi?n ??i, Mai Anh Tu?n d?ch t? nguy�n b?n Declassifying Nguy?n Huy Thi?p, East Asia Cultures Critique 2: 2 (Fall), vannghequandoi.com.vn 21/3/2016.

^[39] Th?c ra kh�ng h? c� thi ph�p h?u hi?n ??i. C?a ?�u m� s?p!

^[40] Nh� Thuy�n; Nh?ng ti?ng n�i ng?m, damau.org 18-26/10/2012.

^[41] Th??ng Qu�n; B?n m??i n?m th? Vi?t h?i ngo?i (50): Nguy?n ??c T�ng (Ch� th�ch 1).

^[42] V� ?o�n c?a ng??i vi?t m??i n?m tr??c trong b?n th?o nh? th�nh hi?n th?c!? �Sau m?t s? ch�nh s�ch �n??c M? tr�n h?t� ph?n to�n c?u h�a c?a M? d??i th?i T?ng th?ng Donald Trump, th� ??i d?ch Covid-19 v� ti?p theo l� cu?c chi?n Nga – Ukraine ?� v� ?ang l�m thay ??i b? m?t c?a to�n c?u h�a.� (L� Thi�n H??ng: To�n c?u h�a ?ang d?n thay ??i?, Kinh t? S�i G�n Online 30/5/2022).

^[43] Ngo�i phi�n b?n ??y ?? g?n 20 ng�n t? n�y, c�n c� b?n c� ??ng (?� in trong s�ch � c?p nh?t 7/3/2023) v� hai b?n r�t g?n 10-15 ng�n t?.

^[44] Th?t l�ng v� khi�m t?n m� n�i, kh�ng k? h??ng th? d�i c� t�nh tr??ng ca, c�c s�ng t�c c?a nh� th? trong 5-7 n?m nay � ch?ch kh?i �t?m ?�n ??i� c?a ch�ng t�i (k? t? nh?n v� c?ng ???c coi l� �??c gi? s? 1� c?a t�c gi?).

^[45] Di?n ng�n t??ng t? c?ng d�ng cho m?t s? ki?u th? m?i-l? tr�n n?n thi ca Vi?t ???ng ??i h?n 30 n?m qua v� ch?a ???c gi?i nghi�n c?u, ph� b�nh quan t�m: �Th? �m b?i� c?a D??ng T??ng (khuynh h??ng c?i c�ch, c� lu?n thuy?t v� th?c h�nh; Tk: S�ng H??ng th�ng 6/1990, v� Ho�ng H?ng, s�ch Mea Culpa v� nh?ng b�i th? kh�c, 2004), �Th? ?a ??� c?a Kh?i Minh (khuynh h??ng c?i c�ch, c� l� thuy?t b�i b?n v� th?c h�nh phong ph� su?t 25 n?m nay; Tk: FB ?a ??, talawas.org 28/11/2009), �Th? th?c hi?n� c?a Nguy?n T�n Hi?t (c� tuy�n ng�n v� th?c h�nh; Tk: tienve.org 2005), �Th? ph? �m� c?a ??ng Th�n (Tk: Inrasara, tienve.org 2009), �Th? Namkau� c?a Tr?n Quang Qu� (Tk: Du T? L�, baovannghe.com.vn 27/10/2017), �Th? 1-2-3� do Phan Ho�ng ?? x??ng v� ???c ph�t tri?n b?i ?�ng ??o t�c gi? kh�c (Tk: H? Xu�n ?�, vanchuongphuongnam.vn 9/9/2020)…

Theo ?�nh gi� ch? quan, khi so s�nh v?i th? v?n-k? ki?u Nguy?n ??c T�ng, nh?ng th? th? th? nghi?m n�u tr�n do thi ph�p h�nh th?c/th? lo?i r?t khai ph� v� k? khu, n�n kh� ??t hi?u qu? ngh? thu?t h?n.

^[46] Ch?c c�n ph?i d�nh ri�ng m?t cu?n s�ch v? nh?ng g� thi s?, bi�n lu?n gia, d?ch gi?, k� gi? Nguy?n ??c T�ng ?� g?n g?i v?i th?, trong ?� c� nh?ng ?n ph?m �??c nh?t v� nh?� (Th? ??n t? ?�u � 2010; ??i tho?i v?n ch??ng (v?i Tr?n Nhu?n Minh) � 2012; V?i Du T? L�, ??i s?ng tr? n�n th? m?ng h?n � 2007; Tuy?n t?p 40 n?m th? Vi?t h?i ngo?i � 2017). Th� v?, ng??i vi?t v?n t�ch t? 25 n?m nay H? s? Nguy?n ??c T�ng t? ngu?n ch�nh l� h�ng ng�n email b�nh b�n gi?a hai ch�ng t�i ho?c nh�m b?n th?, v? h�ng tr?m b�i th? c?a anh c�ng c�c vi?c th? l�n c?n.

^[47] Tr?n V?n T�ch; T�i ??c �Tr�n v?a h� S�i g�n�, damau.org 11 & 19/2/2010.

^[48] Tk: Nh� v?n Thu?n: T�i b? s? kh�i h�i quy?n r?, tuoitre.vn 24/10/2012, v� Thu?n: �Ch? c� vi?t v� vi?t th?t nhi?u, m?i hy v?ng l�m ???c c�i g� ?� � M?t cu?c tr� chuy?n, zzzreview.com 30/6/2020. –

^[49] M?i nh?t, theo nh? viet-studies.net 8/7/2022 gi?i thi?u: �Tu?n b�o v?n ch??ng h�ng ??u "Times Literary Supplements" ?i?m cu?n "Chinatown" c?a Thu?n: Chinatown by Thu�n book review(TLS 8-7-22).

^[50] Tk: Nguy?n L??ng H?i Kh�i; V?n h?c ch?n th??ng � ??c �Gia ?�nh� c?a Phan Th�y H�, usvietnam.uoregon.edu 3 k? 6-21/1/2021.

^[51] L?n ??u c�ch n�i n�y ???c ??a ra t?i: ?? Quy�n; Ch? l� ??t th? m?t b�n ph?i, damau.org 23/12/2006.

^[52] Th?y Anh; Olga Berggoltz cho t�i b�i h?c v? s? ch�n th�nh, V?n Ngh? Tr?, phongdiep.net 11/3/2012.