Nguyễn Phú Yên
CHƯƠNG V
DÒNG CA KHÚC LÃNG MẠN TRỮ TÌNH (II)
III. Những ca khúc ca ngợi quê hương
Ý niệm thiên nhiên không thể tách rời với ý niệm quê hương, đất nước. Thiên nhiên đó không phải như trong thơ văn cổ điển của Trung Hoa và Việt Nam, ở đó luôn tìm thấy toàn hình ảnh phong hoa tuyết nguyệt. Thiên nhiên đó phơi bày trước mắt, nó cụ thể ở chung quanh mình và của chính mình. Yêu thiên nhiên cũng chính là yêu quê hương của mình. Nhiều ca khúc viết về nỗi niềm yêu mến quê hương, mô tả những cảnh vật, con người và đời sống nông thôn quen thuộc và gần gũi. Nhiều tác giả tha thiết với phong vị đồng quê, yêu mến những giá trị tinh thần của dân tộc còn lưu lại nơi đồng quê. Khuynh hướng viết về thôn dã có lẽ là khuynh hướng bình dị, trong sáng, êm đềm nhất trong dòng ca khúc lãng mạn trữ tình.
1. Vui cảnh đồng quê
Quê hương là đề tài mà nhiều nhạc sĩ chọn làm nguồn cảm hứng thiết tha để sáng tạo tác phẩm. Ở khuynh hướng này ta thấy các tác giả đưa vào tác phẩm nhiều hình ảnh quen thuộc, gần gũi của thôn quê Việt Nam từ nhiều tâm thế khác nhau làm cho tình ca quê hương thêm phong phú và ngôn ngữ âm nhạc cũng có nhiều sắc thái đa dạng.
Có thể nói nhạc sĩ Hoàng Quý (1920-1946) là người viết về quê hương của chúng ta sớm nhất. Nhà văn Duyên Anh trong bài Hoàng Quý – tâm hồn tươi sáng ấy đã viết về nhạc sĩ này như sau: “Không một nhạc sĩ nào, kể cả Phạm Duy (Tình hoài hương), Việt Lang (Tình quê hương), Chung Quân (Làng tôi)… diễn tả nổi một chiều quê mộc mạc, thơ mộng, đằm thắm và thần tiên như Hoàng Quý. Hoàng Quý trong âm nhạc tiền chiến là Nguyễn Nhược Pháp trong thi ca. Cả hai đều tươi sáng. Cả hai đều thoát khỏi cơn dịch ủy mị của một thời đại gọi là lãng mạn và ngủ vùi. Hai tâm hồn đó thật hiếm hoi ở xứ sở bất hạnh này…”.(3) Ta thấy trong Chiều quê viết theo nhịp 3/4 và bài Hương quê viết theo nhịp 2/4, tác giả đã vẽ nên khung cảnh êm đềm rõ nét của miền quê nước Việt đúng như nhà văn trên đã viết:
Quê nhà tôi chiều khi nắng êm đềm
Chạy dài trên khóm cây đàn chim ríu rít ca
Bao người ra ngồi hay đứng bên thềm
Đợi chồng con mắt trông về phía trời xa.
Sáo diều êm nào khác lời thơ
Lúa vàng reo ngàn muôn sóng nhấp nhô.
Ôi chiều quê chiều sao xiết êm đềm
Nhìn xem tơ khói vương
Chờ giây phút mến thương.
Trông người ra ngồi âu yếm bên thềm
Chuyện trò chung với nhau đời sống thần tiên…
(Hoàng Quý, Chiều quê)
Tôi yêu quê nhà tôi khi ánh trăng êm đềm
Dần lên với bóng tre xanh rì rào
Cùng tiếng sáo mơ hồ chơi vơi
Đâu đây bên hàng cây.
Khi gió đưa rung rinh hàng lá
Với ánh trăng non mờ mờ
Dần lấp ló sau hàng tre thưa…
(Hoàng Quý, Hương quê)
Hình ảnh quê hương với cây đa đầu làng gần như trở thành hình ảnh tiêu biểu cho làng quê Việt Nam:
Làng tôi có cây đa cao ngất tầng xanh
Có sông sâu lờ lững vờn quanh
Êm xuôi về Nam.
Làng tôi bao mái tranh san sát kề nhau
Bóng tre ru bên mấy hàng cau
Đồng quê mơ màng…
(Chung Quân, Làng tôi)
Rõ ràng những hình ảnh êm đềm, tươi đẹp của thôn quê Việt Nam, dù bao biến cố đổi thay làm quê hương chìm trong tang tóc nhưng những hình ảnh đó vẫn mãi còn và mãi nuôi dưỡng tâm hồn người nghệ sĩ. Với nhạc sĩ Thúc Đăng, đây là một khúc samba khá sớm của tân nhạc:
Quê hương tôi gió chiều về trong nắng vàng
Ven bờ sông ai chờ mong bao hình bóng
Ôi mênh mông cánh đồng làng trong nắng tàn
Bao người đang lo cày sâu mong ngày mai.
Đồng lúa thơm ngát hương nồng
Chiều xuống thương nhớ xa xôi
Ngày dần trôi, ngó về phía mây,
Ai vẫn mong chờ ngày người về
Nối lời thề, người ơi!
(Thúc Đăng, Khúc nhạc đồng quê)
Hay một khúc ca yêu đời nông thôn với giai điệu nhẹ nhàng, bay bổng nghe như nhịp đi sau đây:
Cảnh đồng quê ta hôm nay đẹp tươi
Mây trôi đó đây
Khắp phương trời sắc thắm hồng
Gió động rung rinh
Ngây ngất trong hàng cây
Như khẽ thì thầm
Vui thiết tha với cảnh trời…
(Nguyễn Văn Khánh & Dương Thiệu Tước,
Vui cảnh đồng quê)
Một khúc ca khác cũng khắc họa hình ảnh tươi vui của miền quê với nhịp fox rộn rã:
Bóng chiều đương xuống dần
Đường về thôn quá xa
Mênh mông đường quê
Lúa ngả nghiêng bóng la đà
Nơi chân trời xa thẳm
Từng đàn cò trắng bay
Tô sắc huy hoàng
Bao cánh rừng hoa lá…
(Hoàng Trọng, Chiều về thôn xưa, 1952)
Nhịp điệu rộn ràng của các bài hát trên đây vẫn còn được tìm thấy trong nhiều bài hát khác, ở đó không chỉ có cảnh quan, đẹp đẽ của nông thôn mà còn nêu bật cuộc sống tươi vui, ấm cúng ở đồng quê và người dân quê chân chất, mộc mạc nữa:
Nhà nông chân lấm tay bùn
Bền lòng kiên trí nêu cao gương cần lao
Dầu nắng, phơi sương không sờn
Mưu sống no cho quốc dân nhờ cậy trông…
(Thẩm Oánh, Nhà nông)
Trời bình minh tia nắng
Thắm rơi rơi khắp cánh đồng
Một đoàn nông dân khom mình
Hồ hồ khoan, khoan hồ hô khoan
Với trâu với cày sầu quên
Cùng nhau hát vang.
Từng đàn cò bay trong nắng
Lướt cánh tô lưng trời
Như lưu luyến cảnh đồng…
(Văn Giảng, Tiếng hát dân quê)
Đôi khi trong những khúc hát của người dân quê, họ không quên hình ảnh một quê hương thanh bình còn khuất lấp đâu đó có thể mang lại tình cảm yêu thương chứa chan. Và đây một bài ngợi ca đời sống nông thôn rất thần tiên với nhịp luân vũ dìu dặt:
Đêm nay trăng sáng soi làng tôi
Một vài cô thôn nữ xay lúa lo ngày mai
Cười vui theo ánh trăng huyền lan
Đưa câu hò tình tứ lúa thoáng bao mùi hương
Bên hàng giậu thưa, một đoàn trai tráng
Cùng nhau ca vang câu tình quê…
Đêm nay trăng sáng soi triền miên
Một chiều vương lưu luyến
Hương thoáng bay ngàn phương
Làn trăng soi sáng trên dòng sông
Trên ven đồi mờ thắm, chiếu khắp lên trần gian
Bên bờ ruộng quê, đượm nồng hương lúa
Chiều nay trăng lên trên đồng xanh.
(Tiến Đạt, Trăng sáng trong làng)
Quê hương trong nhạc Phạm Duy không chỉ là cảnh đẹp êm đềm mà còn biết bao tình cảm chan chứa của những đứa con một đời gắn bó với quê hương:
Quê hương tôi, có con sông đào xinh xắn
Nước tuôn trên đồng vuông vắn
Lúa thơm cho đủ hai mùa
Dân trong làng trời về khuya
Vẳng tiếng lúa đê mê.
Quê hương tôi có con đê dài ngây ngất
Lúc tan chợ chiều xa tắp
Bóng nâu trên đường bước dồn
Lửa bếp nồng, vòm tre non
Làn khói ấm hương thôn…
Quê hương ơi! Bóng đa ôm đàn em bé
Nắng trưa im lìm trong lá
Những con trâu lành trên đồi nằm mộng gì
Chờ nghe tôi thổi khúc sáo chơi vơi.
Quê hương ơi! Tóc sương mẹ già yêu dấu
Tiếng ru nỗi niềm thơ ấu
Cánh tay êm tựa mái đầu
Ôi bóng hình từ bao lâu
Còn ghi mãi sắc màu…
(Phạm Duy, Tình hoài hương)
Trong đời sống đó ta còn tìm thấy hình ảnh những con vật thân thương, gần gũi gắn bó một đời với người nông dân để họ có được những hạt lúa vàng quý báu:
Trâu ơi ta cấy mùa chiêm mùa chiêm
Nghé ơi ta cày đồng hoang ta tát nước trong
Ta xây ngọn má, ta xây ruộng lúa mau mùa lúa…
(Sỹ Minh, Lúa đồng quê)
Ốc dồn theo gió ngân dài
Rền vang núi đồi chìm trong sương khói.
Ốc dồn giục bước trâu về
In bóng đồi nương trên bóng đường thôn…
(Nguyễn Văn Quỳ, Chiều cô thôn)
Chiều là chiều ơi
Nắng chiều dần buông khắp nơi.
Từng bầy chim tung cánh bay về nơi cuối trời
Một đàn mục đồng ngồi vắt vẻo trên mình trâu
Ngân tiếng tiêu sầu
Hòa nhịp theo câu hát đưa duyên.
Đồng ruộng mênh mông
Nắng mưa cùng nhau góp công
Một dòng sông nước
Xuôi ngược hai mái chèo
Tình mình tuy nghèo
Mà mơ ước tát cạn biển đông
Thương mến thêm mặn nồng
Chờ ngày mai cây lúa đơm bông…
(Đăng Khánh, Chiều đồng quê)
Một bài ca tựa như bức tranh đầy màu sắc sống động:
Chiều ơi, lúc chiều về rợp bóng nương khoai
Trâu bò về giục mõ xa xôi ơi chiều.
Chiều ơi, áo chàm về quẩy lúa trên vai
In hình về sườn núi chơi vơi, ơi chiều…
(Phạm Duy, Nương chiều)
Đối với người nông dân, đồng quê phải đi liền với hình ảnh lúa vàng – nguồn sống bao đời của dân tộc:
Lúa vàng, lúa vàng trên cánh đồng làng,
Tang tình tang tang tình tang lúa ơi!
Từng nhánh lúa thơm rơi
Lúa thương đời hòa bình
Nhọc nhằn bao đêm trăng
Lúa nặng trĩu hạt vàng…
(Mặc Hy, Lúa vàng)
Ai đi về đồng ruộng mà xem
Có mùa lúa thơm vàng
Nặng hạt reo cùng đây đó
Ai đi về đồng ruộng mà xem
Ðến mùa lúa chín đều rộn rịp ta hái về.
Kìa xem bao gái thơ
Hát hò quay về thôn xóm
Trai tơ với lúa vàng mau tay hái đem về…
(Thu Hồ, Mùa lúa chín)
Cánh đồng mênh mông cánh đồng bát ngát
Ôi cánh đồng rào rạt lúa thơm nồng
Tới mùa lúa chín xóm làng ca hát
Đây lúa về cùng đời sống nhà nông
Vui vui lên, lúa ơi! Vui vui lên, lúa ơi!
Nuôi nấng người sung sướng đời ấm no.
Vui vui lên, lúa ơi! Vui vui lên, lúa ơi!
Ta hát mừng bông lúa ngời xinh tươi…
(Phạm Đình Chương, Được mùa)
Viết về nông thôn, nhiều nhạc sĩ không quên đưa vào bài hát của mình ngôn ngữ âm nhạc dân tộc. Chẳng hạn nhạc sĩ Minh Hiến dùng âm hưởng nhạc dân gian Huế trong bài hát sau:
Đây đoàn người nam nữ ra đi
Gánh gánh bao nhịp bước qua làng
Bao thân đẫm mồ hôi lưng cong dưới gánh nặng
Thoảng bao cánh tay
Cùng nhịp nhàng đưa đưa…
(Minh Hiến, Gánh lúa qua làng)
Người nông dân không chỉ có ruộng nương, đồng lúa mà họ còn phải ra khơi đi tìm nguồn cá hoặc lên rừng kiếm gỗ để xây cơ ngơi làm đẹp cuộc sống:
Đêm dâng với ngọn triều
Dô à dô kéo thuyền nhổ neo
Vi vu buồm lên cao
Dô à dô sóng reo dạt dào.
Trăng lên vừa nhô xa
Con thuyền trôi trong trời bao la
Mái chèo này chèo xa tắp bến bờ…
(Phạm Đình Chương, Tiếng dân chài)
Rừng trời khuya bao la, đoàn ta hò reo
Này cùng nông sức lên cùng lôi gỗ về
Hè! Kéo nào, cùng nhau kéo về
Về ta làm nhà cùng nhau sum vầy…
(Văn Giảng, Kéo gỗ rừng khuya)
2. Thương nhớ đồng quê
Cảnh sống êm đềm của người nông dân không phải bao giờ cũng trường tồn. Khi khói lửa chiến tranh đến với quê hương, muôn cảnh tang thương cũng làm buồn lòng bao người dân:
Ai qua miền quê binh khói,
Nhắn giúp rằng nơi xa xôi
Tôi vẫn mơ tùm tre xanh ngát
Tim sắt se cảnh xưa hoang tàn.
Bao nhiêu ngày vui thơ ấu
Bao nhiêu lều tranh yêu dấu
Theo khói binh lều tan tre nát
Theo khói binh lòng quê héo tàn
Ôi quạnh hiu, ôi quạnh hiu, lòng quê khô héo
Luyến tình quê, luyến tình quê hẹn sẽ trở về…
(Hoàng Giác, Quê hương)
Năm xưa trăng sáng bao la làng tôi
Năm nay trăng úa rơi trên đồng hoang.
Chợ làng còn đâu cô thôn nữ chiều tan
Đường về vui bước đưa câu ca hô hò khoan…
(Thông Đạt, Luyến quê)
Quê hương điêu tàn được vẽ lên trong một khúc tango habanera:
Rồi một chiều thu tôi về cố hương
Nhìn cảnh làng xưa
Vết hoang tàn đìu hiu gió sương.
Nhìn xóm nhà vắng thưa
Nhớ chốn đây năm nào
Chiều chiều bao người hẹn nhau
Đến bên nhịp cầu…
Hôm nay chốn đây
Thôn làng quạnh hiu người vắng xa…
(Dương Thiệu Tước & Minh Trang, Ôi quê xưa)
Quê hương dù đẹp tươi hay hoang tàn thì vẫn gợi lên niềm thương nhớ không nguôi và lòng người nghệ sĩ luôn mong ngóng một ngày về lại giữa quê nhà. Ở đây có tình cảm rộn ràng của người nhạc sĩ trong một khúc rumba:
Chiều vương sáo êm ru say hồn quê
Gió vi vu lay tình quê
Lòng tha thiết mong ngày về.
Chiều quê, tình quê.
Nào ai đang vui nắn khúc say mơ
Mơ tiếng tiêu đây hồn núi sông
Ai lắng nghe theo dòng nước trong, chiều quê…
(Thu Hồ, Tiếng sáo chiều quê)
Hay những lúc lắng hồn trong thương nhớ diệu vợi:
Ngàn dâu xanh ngắt mấy nếp tranh xa mờ
Tiếng sáo bay dập dìu đường về thôn xưa
Tình quê lai láng dưới trời thu
Khói xây thành chập chùng xa đưa…
Tình quê hương thiết tha
Buồn lắng nhắn theo lời gió
Mùa trăng êm tiếng tơ một trời còn vương
Ôi buồn nhớ quê hương.
(Việt Lang, Tình quê hương)
Thương nhớ quê hương, người nghệ sĩ mơ về đồng lúa trong gió chiều, mái tranh trong làn khói ấm, cánh chim ở bên sông, tiếng sáo diều u buồn:
Từ bao năm quê người sống phiêu linh
Mơ đồng lúa xanh thơm
Êm đềm dìu theo cánh gió
Vang tiếng tiêu ru hồn lúc chiều vàng
Gieo lòng khách mơ màng khúc thanh bình.
Từng đoàn mục đồng vui chơi bến sông
Bao cô gái làng, trong thôn hát vang
Pha tiếng cười trẻ thơ trong xóm
Đang nô đùa dưới mái nhà tranh.
Quê tôi, không mùa chinh chiến
Không cảnh hoang tàn
Dân lành yên vui cuộc sống
Say sưa cùng ánh trăng mơ
Say đồng hương ngát gió đưa về.
Về đây, nghe lòng quê đang thiết tha
Về đây, giang hồ bao năm cách xa
Về đây, hỡi người lênh đênh nhớ quê
Chân trời bâng khuâng mơ về
Về với lúa vàng.
(Hoàng Giác, Hương lúa đồng quê)
Gió xuân đưa mây chiều về
Nắng xuân đưa tin nhạn về
Giờ này hương lúa thương gợi tình quê.
Lòng người tha hương khóc biệt ly
Gió xuân đưa hương ngập trời
Ý xuân thiết tha nghẹn lời
Giờ này ngân phím loan nặng tình phai
Đàn buông lãng du hồn u hoài…
(Vũ Thành, Say nhạc canh tàn)
Gió hỡi gió ngừng đây vài phút
Giúp ta chút tình nhớ nhung ngàn xưa
Chim ơi chim nhắn ta mấy lời
Về đồng quê xưa yêu dấu êm đềm.
Nhớ những chiều hoàng hôn đầm ấm
Nhớ đây sáo diều từ chốn âm thầm
Chiều đồng quê ghi bao mối tình
Khắp trên xóm làng man mác bao la…
(Nguyễn Thiện Tơ, Chiều quê)
Niềm thương nhớ đó ở nhiều sắc độ khác nhau tùy theo tâm trạng người nghệ sĩ, song tình cảm đó sẽ rất mãnh liệt đối với khách tha hương đã rời xa quê nhà nhiều năm tháng. Bài hát chậm rãi với nhịp luân vũ dìu dặt:
Sống xa một mình
Ta đau lòng nhớ tới quê nhà
Nước non bao tình
Sao tâm hồn ta thấy xót xa
Buồn nhớ cố hương
Lòng ta có bao giờ thắm tươi
Lúc ta mơ nhìn bóng quê người…
(Phạm Ngữ, Nhớ quê hương)
Cho nhớ thương về quê xưa
Mùa xuân không còn nữa
Muôn cánh hoa đào phai úa
Lối cũ rơi hững hờ.
Nơi ấy bao ngày xanh qua
Hồn thơ mơ màng quá
Yêu những khung trời hoa bướm
Với nắng tơ vàng êm.
Yêu sao ngày thơ ấu
Đất nước chưa thay màu
Những tấm lòng thương nhau
Cười nghiêng nghiêng tà áo.
Năm tháng theo làn mây trôi
Ngày thơ xa dần mãi
Nơi cũ dâng sầu tê tái
Sắc bướm hoa tàn phai.
Hồn bướm hoa xưa còn đâu
Vườn cũ quê nhà yêu dấu
Mầu nắng xưa còn lưu luyến
Hương sắc ngừng trôi trước thềm.
Còn nhớ hay chăng người ơi
Chiều nào thầm nghe lá rơi
Ta nắn cung đàn u sầu
Thương ngàn cánh hoa phai mầu.
(Nguyễn Hiền, Hoa bướm ngày xưa)
Chiều nay ai thấu cho cùng nỗi đau xa nhà
Tê tái bao ngày thiếu ấm cúng
Thầm nhớ năm xưa ngày xa quê nhà
Ngập ngừng tay rời tay mắt còn vời trông…
Thôi mong chi ngày trở về quê hương
Đón gió tưng bừng trong nắng hanh vàng
Ngoài hiên còn gió mưa
Đêm nay nơi chân trời xa xăm
Có chăng ta nhớ thương.
(Hoàng Trọng & Quách Đàm, Lạnh lùng)
Đàn lòng ngân cung oán hòa theo suối trầm
Ôi kiếp tha hương cố gạt sầu vương
Tiếc người ngàn phương.
Lời xưa rồi đây theo gió còn bay ngàn trùng
Thề xưa còn hay lãng quên để lòng xao xuyến
Nhắn uyên đưa lời nhớ thương
Nhắn mây đem trao tình mến
Ngày về nhắc lời xưa thề bên đồi huyền mơ.
(Nguyễn Thiện Tơ, Trên đường về)
Đường về xa vời gieo thương nhớ cho lòng
Hồn quê lai láng khi ánh chiều buông
Đã mấy thu xưa qua rồi
Khi gió sầu đông mang về
Lòng buồn man mác niềm nhớ.
Từng đàn chim chiều tan tác bốn phương trời
Miền xa xa vắng đâu chốn cố hương
Khói biếc hồn quê chứa chan
Trông mãi đường về xa xôi
Như nhắn tình sầu ly hương…
(Hoàng Trọng, lời Quang Khải, Đường về)
Sương gió phôi pha bao tình trường
Say đắm chi cho lòng vấn vương
Biết bao năm gió phai mùi hương
Chốn xa xăm lòng nhớ quê hương.
Trong bóng chim bay ngang về chiều
Khi ánh dương thu tàn hắt hiu
Lắng theo ngàn tiếng chuông chiều vang
Gió xa đưa lướt ngàn quan san…
(Hoàng Trọng, Buồn nhớ quê hương)
Xa quê hương từ ngày cất bước ra đi như con thuyền lạc bến, người nghệ sĩ mong ước trở về trong vòng tay đầm ấm của người thân yêu và được sống trong lòng quê hương:
Quê tôi chiều xưa nắng êm đềm
Hàng cây soi bóng in bên thềm
Về đây ta lắng nghe hồn quê
Sáo diều về chiều còn đê mê.
Ra đi một hôm cuối thu tàn
Từ ngày quê vắng bao cung đàn
Ngày vui tươi thắm nay còn đâu
Lá vàng rụng tàn bao nỗi sầu…
(Nhật Bằng, Chiều nhớ quê)
Tung cánh chim tìm về tổ ấm
Nơi sống bao ngày giờ đằm thắm
Nhớ phút chia ly ngại ngần bước chân đi
Luyến tiếc bao nhiêu ngày xanh…
Trông bốn phương mờ hàng lệ thắm
Mơ đến em một ngày đầm ấm
Nhớ phút chia phôi cùng ai dứt đau thương
Tìm đến em nay còn đâu…
(Hoàng Giác, Ngày về)
Chiều xa cố hương lắng nghe niềm thương
Sao lòng vấn vương
Chiều xa cố hương trông trời mênh mông
Nao nao gió ngân tơ trùng
Ôi cánh chim chơi vơi triền miên
Áng mây trôi hoàng hôn rơi rơi
Lặng nhìn vầng dương phai nhớ nhung
Vườn trăng soi nay đã xa vời…
(Lê Quang Nhạc, Xa quê)
Chiều chiều ngùi trông xa khơi mờ sóng
Từng đàn chim bay trong ánh hoàng hôn
Chơi vơi hồn ai tới chốn xa xôi
Khuất bóng kim ô chiều tàn lâm ly
Mây trời bao la. Lòng buồn sầu ước
Như lũ chim quyết tung trời mây…
Rồi một hoàng hôn ta sẽ hồi hương
Trở về quê xưa thêm bao tình thương
Bao con buồm xưa đến đón cố nhân
Với bóng thân yêu ngàn đời chờ mong
Mây trời bao la. Lòng càng thổn thức
Quên hết bao mối hận mà đi
Yêu đương say đắm mà chi
Xa xôi đem thú biệt ly
Sầu nhớ đau thương làm chi.
(Lâm Tuyền, Khúc nhạc ly hương)
Hình bóng làng xưa xa mờ
Thuyền ơi đi mãi mãi đâu
Nổi trôi đi muôn phương?
Bao nhiêu lá vàng rơi đầy
Gió thoảng hoàng hôn đưa về
Vẳng tiếng ai hò gần xa gieo nhớ thương.
Về nơi bến xưa cho tươi thắm lòng
Ðời muôn hướng dù sông nước chia đôi dòng
Sóng muôn trùng thuyền ơi mau ghé bến
Vui nối lại tình thương bao êm đềm.
Vui nối lại tình thương đời ấm êm.
(Nguyễn Hiền & Thiện Huấn, Về bến xưa)
Đôi khi người nghệ sĩ trở về quê nhà không còn tìm lại được những hình ảnh thân yêu ngày cũ, nỗi buồn lại dâng kín:
Về đây nhìn mây nước bơ vơ
Về đây nhìn cây lá xác xơ
Về đây mong tìm bóng chiều mơ
Mong tìm mái tranh chờ
Mong tìm thấy người xưa.
Về đây buồn trông cánh chim bay
Về đây buồn nghe gió heo may
Về đây đâu còn phút sum vầy
Đâu còn thắm niềm say
Lạnh lùng ngắm trời mây.
(Châu Kỳ, Trở về)
Rừng thu ướp hơi sương
Say ru lòng người nhớ tới quê hương
Đàn vương bao nhớ thương
Sầu dâng mắt nai bóng hình thôn vắng.
Đời say gió muôn phương
Tôi mơ thời gian
Chiều tắm mắt nắng tàn
Dần khuất bóng xóm làng…
(Lê Trạch Lựu, Nhớ)
Luyến tiếc những ngày êm đềm ở quê hương nhiều nhất vẫn là những người tha phương chưa có được ngày trở về, họ phải sống trong niềm nhớ nhung bất tận:
Hôm nay lê bước trên đường mưa gió
Rồi đây những khi giang hồ đây đó
Bao nhiêu nỗi tơ lòng bao nhiêu nỗi u hoài
Cùng hướng quê nhà thân yêu…
(Văn Thủy, Ra đi một chiều mưa)
Bao phen sương nhuốm bạc mái đầu
Nhìn lên chim én bay về đâu…
Ôi non sông ôi, thấu chăng tình sầu lữ thứ
Ngày về gần xa
Sống nơi quê người giờ đã mấy thu…
(Hùng Lân, Sầu lữ thứ)
Cứ mỗi chiều ngắm mây chiều
Lòng thiếp buồn đau đã quá nhiều
Nhìn khắp nẻo quạnh hiu
Chốn hoang liêu vẻ đìu hiu
Nhớ bóng người đi một buổi chiều
Gió thu buồn hắt hiu…
(Võ Đức Thu, Tha hương mộ khúc)
Tháng ngày dần trôi, bao ngày thắm tươi
Nhưng tấc lòng đầy vấn vương
Mong ước ngày về cố hương.
Nhớ khi rời chân, tìm theo đời sống phiêu lưu
Bốn phương kiếp giang hồ chơi vơi.
Sầu miên cùng non nước xa khơi
Nơi chân trời ta hoài mong nhớ.
Ôi bóng quê thắm đầy giấc mơ
Dòng sông lặng lờ trôi dưới đồi núi xanh.
Ôi làng tôi bao cảnh sắc đầy tình
Dáng vương chiều nay
Xao xuyến hồn lắng mê say
Thiết tha mong nhớ
Quê nhà phương trời xa.
(Dương Thiệu Tước & Minh Trang, Chiều lữ thứ)
Ngàn tiếng tơ ngàn ý thơ
Hòa gió xa tình thiết tha
Giờ đây trăng bao la tràn lan khắp nơi.
Hồn ngất ngây nhạc đắm say
Tình cố hương chợt vấn vương
Niềm thương nơi tâm tư
Chợt vương phím loan u hoài.
Hương nhớ gây niềm ý trăng xưa
Bóng quê hương xa mờ
Phút giây gợi tâm tình xưa
Hương nhớ chan hòa ánh trăng chờ
Gửi hồn quê trôi theo mây lững lờ
Tìm bóng người thương xa mờ…
(Vũ Thành, Gửi áng mây hàng)
Nói về những giai điệu tha thiết của Nguyễn Đình Phúc trong Lời du tử, nhạc sĩ Dương Thiệu Tước và Phạm Thành viết: “Một nhạc điệu nhẹ nhàng nhưng tha thiết, thâm trầm mà hùng hậu. Phải chăng tâm hồn khách lãng du đã nổi dậy trong một chiều sương?” (4).
Chiều nay biết về nơi đâu
Dừng chân ta ngắm cảnh bao la sầu
Ai đi trong lớp sương sa
Người về đâu tá tới nơi quê nhà.
Dừng nơi đây dừng nơi đây
Đường dài chí lớn ta dừng nơi đây
Trông mây bay, trông mây bay về nơi quê nhà
Ta buồn chỉ có mình ta…
Mà nay lòng nhớ quê hương
Trong chiều sương sao để lệ sầu vương
Không không, ta quyết đi xa
Có đâu ngồi nhớ tới nơi quê nhà.
(Nguyễn Đình Phúc, Lời du tử)
Nhạc sĩ Lê Thương có nhận xét: “Thời tiền chiến, nhất là những năm còn xa chiến tranh, lúc đó đất nước còn đủ ba “kỳ”, còn có chỗ cho họ phiêu lưu tìm hứng. Lúc đó chỉ có một đường yêu nước là nền độc lập cho quốc gia dân tộc” (5). Trong chiến tranh chống Pháp, quê hương Việt Nam bị dày xéo, quân thù gây bao cảnh điêu tàn song đối với mỗi người Việt, quê hương ấy đều thân thiết vô bờ. Người nhạc sĩ diễn tả nỗi đau khi nhìn quê hương tang tóc và nuối tiếc những nét đẹp của quê hương thanh bình với bao cảm xúc chân thành và bao giờ cũng nồng cháy. Ta hãy nghe các chàng trai nhạc sĩ tâm sự khi quê hương còn đang thời binh lửa đành phải gác tình riêng, dứt đi lời thương nhớ và hương tình ái ân:
Tóc tang còn âm u trong gió
Thiết tha chi những mối hoài mong
Ðàn lẻ cung thôi đừng buông tơ
Ðắm hương tình khi đang giông tố
Non nước đang tràn máu anh hùng
Ðừng mơ ái ân đàn ơi…
Suối u huyền trầm lan trong gió
Quyến trăng thanh lấp lánh vàng tơ
Hờn chiến chinh vang lừng không gian
Nhớ chăng lòng quê hương nguy biến
Mau đứng lên chào đón thanh bình
Lòng ơi dứt đi đường tơ…
(Văn Thủy & Dzoãn Cảnh, Dứt đường tơ)
Chiều nào ngập sóng kinh kỳ
Máu xương pha nhòa sắc thắm
Người đi lạc bước chinh nhân
Mờ trong khói tên quên đời êm ấm.
Chiều nào ngập sóng kinh kỳ
Vàng son phai, tan nát hoa
Ai lắng nghe xa gió về
Tiếng than não nề nhắc duyên tình xưa.
(Nguyễn Văn Quỳ, Bóng chiều)
Tần ngần chàng bước chân đi
Đi tới nơi xa xăm bao hình mơ
Thuyền dần trôi xa bến bờ
Ngại ngùng thay phút biệt ly.
Người anh dũng dứt chân bước đi
Trong bóng tre xanh hồn nước nhà
Lòng đau với bao tiếng tơ…
(Hoàng Trọng, lời Nguyễn Túc, Phút chia ly)
Người của bốn phương
Người đã ra đi có nhớ bao giờ
Dù duyên thề ước đắm với giấc mơ
Đường tơ vấn vương
Đem bao thắm tươi vào đời đau thương
Và cố quên đi tình người bơ vơ.
Người nghệ sĩ đi giúp núi sông
Cung đàn vui xóa bao chờ mong
Dành tình này cho kẻ khổ đau
Quên tình duyên, quên cả đò xưa.
(Anh Việt, Lỡ chuyến đò)
Gặp nhau năm ấy trao câu hát làm tin
Đem cung phím gieo tình
Cùng yêu sông núi
Yêu duyên nước trời xanh
Yêu hương lúa thơm lành.
Đời ta chung hướng
Bao nhiêu ý chờ mong
Xây đắp nên mái tranh
Để cùng vui sống
Say sưa đón bình minh
Chứa chan mộng ngày xanh…
(Hoàng Trọng, Bạn lòng)
Người nghệ sĩ đôi khi còn dùng môtip trong văn chương cổ điển để tô đẹp thêm hình ảnh lãng mạn của người ra đi vì sông núi:
Còn nhớ năm xưa
Một chiều thu vàng trời mây u ám
Chinh chiến khắp nơi tràn lan
Non nước đó đây lầm than
Biết bao gia đình nát tan vì chiến tranh
Chiều ấy năm xưa
Bên bờ Hàn giang một chàng trai tráng
Thấy nước non nhà điêu tàn
Nung nấu gan vàng căm hờn
Đem thân nam nhi trả nợ quê hương mến yêu…
(Dương Thiệu Tước, Bến Hàn giang)
Chiều thu xưa nàng quay tơ dệt đầy thơ
Chiều thu nay tình thương vay dáng xa mờ
Thuyền duyên trôi về xa xôi có thấu chăng
Đàn xuân mơ chùng đường tơ em hoài trông.
Ngày vinh quang đàn hòa vang về làng thôn
Cùng vui say đồng nương khoai với luống cày
Dệt tơ vương ngàn yêu đương luyến tháng ngày
Lều tranh nương niềm uyên ương gió hương nguyền…
Ngày chinh chiến còn tan biến mùa chia phôi
Màn sương rơi ngàn mây lơi úa ven trời
Người ra đi từ chia ly lắng tin hồng
Vườn dâu mang tình quan san em chờ mong.
(Mạnh Phát, Bến nước tình quê)
Người chiến sĩ ầm gió rít mưa bay
Dấn mình trong khói súng chiến trường
Áo mong manh căm thù nuôi ấm thân
Quyết gắng sức nâng cao sắc cờ…
(Tử Phác, Tiếng hát quay tơ)
Lửa khói mùi khét chiến tranh,
Đôi chim hoãn mộng rẽ đôi cành
Anh đền nợ nước theo chinh chiến
Phỉ chí tung hoành kiếp chiến binh.
Đợi lúc qua mùa hết chiến chinh
Giang sơn sáng lạn khúc thanh bình
Anh về nhịp bước say công chiến
Để nối duyên hồng lúc thắm xinh!
(Ngọc Bích, Thuở trăng về)
Hình ảnh người trai còn được mô tả trong hiện thực của đời sống bấy giờ, đó là niềm tự hào về con đường ra đi vì đất nước và lời hoan ca trong giây phút hợp quần:
Đời ta hiên ngang thề xây kiếp huy hoàng
Đường xa ta đi không chút vấn vương lòng
Dù nguy khốn dù đường dài
Thề cùng đồng tâm quyết không phai
Không hề lui bước trước gian lao
Tô thắm kiếp người!
Đoàn người vui trong mơ say
Với khúc ca oai hùng
Nhịp đàn lên hòa cùng trời mây
Phút vui mơ màng
Trời Việt Nam người người cười vang
Ta cùng nắm tay ước nguyền
Theo gió muôn phương
Kiếp phong sương tiến lên đường!
(Ngọc Bích, Đón gió mới)
Niềm vui chan chứa
Bao tình thắm dâng chan hòa
Lòng ngập yêu thương
Rộng bao la như trùng dương
Tình chung non nước
Bao niềm ước trong tuổi xanh
Những phút quyến luyến
Dưới ánh đèn đời tươi màu
Tìm mộng duyên thắm ban đầu
Cùng nhịp ca múa trong đêm thâu
Yêu nhạc thanh tân vui hội hoa đăng.
Nghe vang khúc nhạc triền miên
Lắng như mơ hồ
Nghe vang những lời ca
Trìu mến như áng thơ
Vui vui tiếng đàn trầm ngân
Hòa bao niềm nhớ
Tình nhạc tha thiết tình đàn lưu luyến
Nhạc và thơ kết duyên
Nhịp nhàng ca múa chập chờn đôi lứa
Mờ mờ trong bóng hoa…
(Dương Thiệu Tước, Hội hoa đăng)
Ra đi vì non nước nhưng đôi lúc người nghệ sĩ còn vương vấn chút tình nhớ thương cảnh cũ người xưa:
Nghe ầm vang lên tiếng chiến chinh
Mơ làm diều mang sáo thanh bình
Nghe vườn cây xao xác gió may
Mơ làm chiếc lá úa rơi đầy.
Hiu hiu theo chiều gió dâng lời thầm ước
Anh nghe chăng lá vàng rụng lay lắt rót nhớ thương…
(Lương Ngọc Châu & Tử Phác, Tiếng hát lênh đênh)
Nhưng giờ này nhớ nhung
Tìm hình ai trong gió mưa lạnh lùng
Ôi lòng hờn căm chinh chiến
Sầu chia ly trong nguy biến.
Chờ ngày mai tươi sáng
Cỏ cây mơ màng trong nắng
Khúc ca khải hoàn lừng vang
Khắp nơi đầy huy hoàng.
(Dương Thiệu Tước, Hờn sóng gió)
Tất cả tâm tình đó là sự thao thức của người thanh niên trước thời cuộc, thể hiện tấm lòng đối với quê hương. Nhưng người nghệ sĩ không chỉ dừng ở đó, họ còn phải lên đường nhập cuộc, phải đi đấu tranh giữ lấy quê nhà với tâm trạng phấn khởi, tình cảm rộn ràng:
A! Ngồi trong ánh hương đêm
Ta cùng cất cao lời nguyền
Thề đồng tâm ta quyết thờ sông núi
Đem tâm can xây đắp ngày tươi mới…
Một lòng son, bền tâm chí, vì non nước
Có sá chi lao lung
Anh em ơi im nghe vang âm trong rừng…
(Hoàng Quý, Đêm trong rừng)
Anh em cùng nhau
Bước mau trên đường trường
Ra công làm tươi
Cho núi sông, ta chẳng ngừng
Sao cho sức trai mau hùng cường
Quyết tâm thành công.
Non cao bao la bốn phương
Sắc tràn lâng lâng trong nắng hồng
Tiến lên cùng đi lên
Bao nguồn sáng tươi đang mong chờ…
(Dương Thiệu Tước, Dưới nắng hồng)
Chiều nay mưa rơi
Ướt vai người dưới quán vắng
Chàng niên thiếu
Miền xa thân dầm sương
Đời phiêu lưu mang
Máu giang hồ đi bốn phương
Chí lớn say sưa cuộc đời mưa nắng…
Rồi đây ta ca
Khúc thanh bình vang muôn phương
Trời quê sắc hồng hoa bướm ngàn hương
Đời ta ra đi hiến thân mình cho gió mưa
Góc suối thân non quên sao tình thương…
(Hoàng Trọng, lời Quách Đàm, Chiều tha hương)
3. Ngợi ca người mẹ
Hình ảnh quê hương không chỉ là hình ảnh của đồng quê, làng xóm mà còn là hình ảnh của người thân yêu gắn bó một đời của người nghệ sĩ. Hình ảnh thường xuất hiện trong âm nhạc chính là hình ảnh người mẹ:
Hi sinh thân con đi đền nợ nước
Nước mắt ướt thấm cách biệt mẹ hiền
Người mà lòng này đầy thương mến nhiều
Đứng trước quốc biến phải đành lìa xa…
(Trần Văn Lý, lời Trần Văn Nhi, Mẹ ơi)
Mẹ tôi tóc xanh nhuộm bạc tháng ngày
Mẹ tôi đau buồn nặng trĩu đôi vai
Bao năm nuôi đàn trẻ thơ nhỏ dại
Cầu mong con mình có một ngày mai…
(Nhị Hà, Mẹ tôi)
Đêm khuya trăng mơ
Mắt trông về trong cõi xa mờ
Nơi xa xăm kia
Tôi say nhìn quê cũ dấu yêu
Ôi tình quê hương
Nơi chốn xưa có người mẹ hiền
Tóc màu hoa bạc
Chiều chiều mắt hoen mờ vì con.
Ra đi con dâng đời cho gió mưa
Quê người ngồi nhớ đến ngày vui qua
Gió chiều thường nhắc khúc ca biệt ly
Cố nhìn quê cũ lẩn trong sương mờ…
(Thu Hồ, Quê mẹ)
Hình ảnh của mẹ luôn gắn liền với lời ru được nghe từ lúc bé thơ được nhạc sĩ mô tả ở một tầm khái quát và khắc họa khá rõ nét về lòng thương con, sự tần tảo, tính chất phác của mẹ:
Mẹ quê, mẹ quê vất vả trăm chiều
Nuôi đàn, nuôi một đàn con chắt chiu.
Bà bà mẹ quê, gà gáy trên đầu ngọn tre
Bà bà mẹ quê, chợ sớm đi chưa thấy về…
Bà bà mẹ quê, đêm sớm không nề hà chi
Bà bà mẹ quê, ngày tháng không ao ước gì
Nhỏ giọt mồ hôi vì đời trẻ vui.
Miệng khô, miệng khô nhớ bát nước đầy
Nhớ bà, nhớ bà mẹ quê xưa ấy
Mùa đông, mùa đông manh chiếu thân gầy
Cháu bà, cháu bà ngủ ngon giấc say…
(Phạm Duy, Bà mẹ quê, 1953)
Suốt một đời mẹ vui buồn với con. Và người con mãi còn lưu giữ hình ảnh mẹ từ ngày thơ ấu để rồi khi lớn lên, trên những nẻo đường chinh chiến, người con bao giờ cũng nghĩ đến mẹ trước tiên. Chính cảm xúc chân thành ấy, đôi khi chỉ là những nét tinh tế, đơn sơ nhưng lắng đọng, đã có khả năng truyền lại cho người nghe tình cảm yêu thương người mẹ dạt dào không kém:
Ai đi về phía quê tôi
Làm ơn cho nhắn vài lời nhớ thương
Xa xôi buồn nhớ quê hương
Mẹ già một nắng hai sương mỏi mòn.
Ra đi một sáng tinh sương
Mẹ ơi con vẫn nhớ lời me khuyên:
"Con ơi tình nước sâu hơn
Hẹn ngày chiến thắng con về vinh quang"…
(Tiến Đạt, Ai về quê tôi)
4. Phong cảnh quê hương
Người nghệ sĩ tìm thấy trên quê hương, đất nước mình biết bao cảnh đẹp như ru hồn người. Từ Bắc đến Nam, nhiều danh lam thắng cảnh đã được ghi nhớ trong tâm khảm biết bao người. Trước hết đó là ngôi chùa từng đi vào văn chương lãng mạn:
Thuyền bơi lướt trên nước xanh
Biết bao êm đềm
Con thuyền đưa tôi tới nơi thần tiên
Chùa Hương với đồi núi cao
Biết bao êm đềm
Phút mơ màng quên hết ưu phiền.
Chiều sương rơi còn đâu đây
Vang tiếng trầm theo gió
Tiếng nam mô êm êm dần lan xa xa
Mỗi phút thêm âm trong ngàn mơ.
Chiều sương rơi còn đâu đây
Vang tiếng trầm theo gió
Tiếng nam mô lâng lâng hồn tôi bay
Theo tiếng chuông nơi xa mờ…
(Hoàng Quý, Chùa Hương)
Nếu bài hát trên mô tả cảnh đẹp ngôi chùa thì bài hát sau đây kể lại câu chuyện tình nên thơ:
Hôm nay đi chùa Hương
Hoa cỏ mờ hơi sương
Cùng thầy me em dậy
Em vấn đầu soi gương…
Thuyền đi. Thuyền đi.
Thuyền đi bến Ðục qua
Mỗi lúc gặp người ra.
Thẹn thùng em không nói
“Nam mô A di đà!”.
Réo rắt suối đưa quanh
Ven bờ ngọn núi xanh
Nhịp cầu xa nho nhỏ
Cảnh đẹp gần như tranh…
Ôi! Chùa trong đây rồi!
Ðộng thấp bóng xanh ngời
Ðá rêu trần thạch nhũ
Ðộng nhuốm hương trầm rơi…
(Trần Văn Khê, thơ Nguyễn Nhược Pháp,
Đi chơi chùa Hương)
Đây là thiên nhiên tuyệt đẹp của quê hương miền Bắc được ngợi ca:
Chiều rơi trong gió khơi đềm êm
Đằng chân mây dần trăng non lên
Ánh vàng tha thướt nước mờ trong xanh
Gió đưa hơi gợn sóng.
Đằng xa xôi bóng non chập chùng
Nằm im nghe mờ trong không trung
Tiếng đàn thánh thót theo ngàn lời ca…
(Hoàng Quý, Đêm trăng trên vịnh Hạ Long)
Còn đây là cảnh đẹp hồ Gươm, biểu tượng của Hà Nội:
Bước men quanh hồ Hoàn Kiếm giữa thu chiều úa
Tôi nhớ tháng ngày sống nơi Thủ đô hồi qua
Hồ đẹp gương nước liễu xưa la đà bóng hồ
Đời vui thái bình trước lúc chiến tranh…
(Trần Văn Nhơn, Hà Nội 49, 1950)
Hình ảnh đất nước có thể là nơi chôn nhau cắt rốn ở vùng quê hay thành thị:
Ôi thành phố thân yêu
Bao mái nhà chìm trong sương chiều
Ôi lửa ấm cơ ngơi
Sau bức mành là cuộc đời vui
Ôi đường sá đêm khuya
Đôi mái kề dìu êm trên hè. Ôi trẻ khó lê la
Trong khói chiều gầm cầu chiều mưa…
(Phạm Duy Nhượng, Chiều đô thị,
tức Cười đổ kinh thành,1952)
Vào đến miền Trung là cảnh đẹp đất thần kinh và sông Hương được nhắc đến trong muôn lời ngợi ca:
Chiều tàn trên bến Hương giang lờ trôi
Bóng chim bay về chân núi xa vời
Chiều tàn trên bến mang theo hoàng hôn
Dòng sông buồn mơ chiếu áng mây hồng
Khóm lau mờ nghiêng mình bên dòng nước.
Trên sông Hương
Bến nước mờ chan chứa bao tình
Hằng Nga vừa lên nhìn qua khóm cây
Dưới ánh mơ
Khách du thuyền lòng bao đắm say
Hồn tràn nguồn thơ trước cảnh Hương Bình…
(Nguyễn Văn Thương, Trên sông Hương,1936)
Ðây Huế dòng Hương giang lững lờ
Nam Bình khúc nhạc gởi tình xưa
Thành cao rêu phủ mờ sương gió
Lắng nghe khoan hò chèo lái đưa con đò.
Tới chốn thần kinh chan chứa tình
Sớm nào nắng đẹp dệt mộng xinh
Ngàn hoa thua một tà áo tím
Lướt bay trên cầu, càng thắm duyên Hương Bình…
(Dương Thiệu Tước, Hương Bình lưu luyến)
Trên dòng sông Hương tiếng ca dặt dìu
Vạn vật say đắm trong chiều dịu mơ
Cánh buồm trắng còn vương vấn quanh co lượn sóng
Con đò mơ dường lưu luyến chưa theo dòng trôi
Gió ngừng quyến hàng mây đứng im soi lòng sông
Dưới trời êm chiếu dần dần buông
Hiu hiu hơi chiều dịu mơ.
(Trịnh Văn Ngân, Đường tơ lưu luyến)
Các nhạc sĩ rung động trước thiên nhiên tuyệt đẹp của cố đô Huế nên đã viết nhiều bài ca thắm tình:
Bài thơ Huế dệt bằng gấm vàng
Dệt bằng mắt nàng nhìn đắm trời thương
Dệt bằng con thuyền lững lờ sông Hương
Có ai qua khúc Trường Tiền.
Nhìn nước biếc, vài cô gái Huế
Nghiêng duyên cười trong nón lả lơi đều bước
Về nơi mô? Chiều Nam Giao nhớ người Bến Ngự
Nhớ lời ước thề…
Bài thơ Huế dệt bằng gấm vàng,
Dệt bằng áo người sầu nhớ phòng khuê
Dệt bằng tiếng chuông chùa ngân xa vắng
Nhắc ai ước mong ngày về.
(Lê Mộng Nguyên, Bài thơ Huế)
Chiều nào trên sông Hương
Ai hát khúc ca ôi êm đềm
Lòng tôi mơ theo trăng
Nhìn xa trông bóng bên thềm
Thuyền từ từ trôi đi
Đi khuất nơi xa xa chân trời
Mặc ai mơ theo trăng khúc hát yêu đời…
(Trần Nhật Bằng, Tiếng đàn trong đêm, 1952)
Về đây trong hoa lá hỡi cánh chim giang hồ
Về đây trong hương sắc thắm tươi, say mơ.
Huế, lờ lững dòng Hương
Năm tháng còn vương lời ai mong chờ.
Huế, trong tiếng dịu êm
Cô lái bên sông còn vang lời thơ…
(Lê Hữu Mục, Hẹn một ngày về)
Cho nhắn về miền Trung
Tìm cuộc sống ước mơ trong cõi mộng
Dòng sông Hương nước trôi
Thuyền trên bến xa xôi
Mơ dáng người, tiếng hò lả lơi…
Mơ ước về miền Trung
Tà áo tím thướt tha trong nắng hồng
Nụ cười xinh thắm môi
Làn tóc xõa gió đưa
Theo dáng người thương nhớ rồi!
(Ngọc Bích, Mơ về sông Hương)
Một chiều tròn trăng mái chèo ngược dòng
Chẳng hẹn mà quen chuyến đò chung bóng
Hương Giang trôi lững lờ, Văn Lâu soi bóng mờ
Róc rách khua tay chèo nhịp đưa.
Đẹp là bờ vai tóc thề buông dài
Làn môi mọng tươi như thầm hẹn ai
Ánh mắt biếc u hoài đăm chiêu trông xa vời
Như ấp ôm tâm sự đầy vơi…
(Canh Thân, Vĩ Dạ đò trăng)
Nhưng miền Trung không chỉ có cảnh đẹp hữu tình của xứ Huế. Qua bao cuộc chiến tranh, miền Trung vẫn đổ nát, đau thương:
Về miền Trung
Miền thùy dương bóng dừa ngàn thông
Thuyền ngược xuôi suốt một dòng sông dài.
Ôi quê hương xứ dân gầy
Ôi bông lúa, con sông xưa, thành phố cũ.
Về miền Trung
Người về đây sống cùng người dân
Lửa chinh chiến cháy bừng thôn làng điêu tàn.
Đêm hôm nao gió u buồn trên sông vắng
Có tiếng hát xao xuyến ánh trăng vàng.
Hò hô hò! Hò hố hò!
Người đi trên đống tro tàn
Thương em, nhớ mẹ hương vàng về đâu
Chiều khô nước mắt rưng sầu
Tan thân thiếu phụ, nát đầu hài nhi.
Hò hố! Hò hô!
Hà hớ hơ… Nhớ thương về chiến khu mờ
Biết bao người sống mong chờ
Hát rằng: Hà há hơ…
Nhớ về cố hương yêu dấu xa xưa!
Về miền Trung
Còn chờ mong núi về đồng xanh
Một chiều nao đốt lửa rực đô thành
Tay trong tay dắt nhau về quê hương cũ
Không than van, không sầu nhớ.
Về miền Trung
Người về đây hát bài thành công
Lửa ấm áp bếp nhà ai hồng, đêm trùng.
Đêm hôm nay tiếng dân nồng vang thôn xóm
Có tiếng hát xao xuyến ánh trăng vàng
Hò hô hò! Hò hố hò!
Về đây với lúa, với nàng
Thay bao nỗi khổ tiếng đàn (tôi) mừng reo.
Nguồn vui đã tới với dân nghèo
Con sông nước chảy, tiếng chèo hò khoan!
Hò hố! Hò hô!
Hà hớ hơ… Tiếng ai vừa hát qua làng
Lúc em gặt lúa trên đồng
Hát rằng: Hà há hơ!
Tiếng cười, tiếng ca trên lúa trên sông.
(Phạm Duy, Về miền Trung, 1948)
Theo bước chân về phương Nam, thành phố Sài Gòn được xem như Hòn ngọc Viễn Đông dù trong thời loạn lạc vẫn tránh được cảnh điêu tàn nhưng vẫn còn cảnh người bơ vơ:
Từ ngày chiến tranh khốc tàn
Gieo những mối tang thương
Khắp Nam Việt đâu đó
Đều chung phần trong đau đớn
Sài Gòn rất may
Cửa nhà chẳng xiêu đổ tàn nát
Bao phố phường vẫn như hồi thái bình…
(Trần Văn Nhơn, Sài Gòn xa hoa, 1950)
Trời khuya vui bước bên đường Catinat
Người đi còn dăm ba khách không nhà
Ngàn mây sao chiếu trên trời đầy mơ
Hàng cây lặng im nghe gió dưới trăng mờ
Còn kia vài ba búp bê đang nhìn
Ngồi im và vương mắt trông xa mơ hồ…
(Trần Văn Trạch, Đêm khuya trên đường Catinat)
III. Những ca khúc viết về thế giới mộng mơ
1. Khát vọng lãng du
Âm nhạc lãng mạn còn ngợi ca kiếp sống lang bạt, giang hồ với hình ảnh con người phóng túng, xa rời những ràng buộc, hệ lụy của cuộc sống thực tế. Họ say sưa trong từng bước chân đi, say sưa với tiếng đàn và lời ca trên bước đường muôn dặm, say sưa kiếp sống của người lãng du. Họ luôn mang dáng vẻ của một người sắp ra đi với khát vọng khám phá những thế giới xa lạ đầy quyến rũ, tươi đẹp có thể đem lại cho họ niềm vui sống.
Chiều nay mưa rơi
Ướt vai người dưới quán vắng
Chàng niên thiếu
Miền xa thân dầm sương
Đời phiêu lưu
Mang máu giang hồ đi bốn phương
Chí lớn say sưa cuộc đời mưa nắng…
(Hoàng Trọng, lời Quách Đàm, Chiều tha hương, 1951)
Ra đi khắp nơi xa vời
Gió bốn phương
Kìa gió bốn phương ào ào cuốn lá rơi
Người đi khúc nhạc chơi vơi
Rắc khắp nơi kìa rắc khắp trời
Vang vang khúc nhạc yêu đời…
(Đỗ Nhuận, Đoàn lữ nhạc)
Túi đàn chân bước đi lên đường
Kìa nơi xa xôi đợi chờ bao mến thương.
Nhịp theo tiếng đàn
Tiếng hát vang vang lừng
Ta mang vui tươi tô đời thắm tưng bừng.
Kìa là núi rừng với cánh lúa nơi đồng quê
Với sức sống tráng hùng lòng ta say mê.
Nhịp theo tiếng đàn
Tiếng hát vang vang lừng
Ta mang yêu đương reo về khắp bốn phương.
(Canh Thân, Túi đàn)
Không chỉ ra đi là thoát ly cuộc sống tù túng nhưng ra đi để tìm một phương trời xa lạ, một nơi thần tiên để nương náu:
Đi với tôi đến chân trời xa
Trăng nước êm, một trời đầy hoa
Bạn của Hằng Nga và vô cùng thanh thú
Lắng tai nghe nhạc réo lững lờ.
Đi với tôi đến chân trời xa
Đây suối mơ là nhạc của ta
Tay đàn miệng ca và mơ màng ta múa
Gót chân thêm nhịp bước thần tiên…
Ϲầm taу ta hát, hát khúc ca уêu đời
Cho người vui. Với tình ta chan chứa bao la
Trong bước đi trên đường đời
Ô kìa chàng thi sĩ đang miên man
Đi tìm bao vần thơ
Ô kìa nàng ca sĩ đang saу sưa
Cung đàn cho đời mơ…
(Canh Thân, Đi với tôi đến chốn trời xa)
Ra đi không chỉ là trường hợp riêng lẻ, đôi khi những người cùng chí hướng tụ tập với nhau thành một cộng đồng tươi trẻ đầy sinh khí:
Đoàn người tưng bừng về trong sương gió
Hồn như đám mây trắng lững lờ
Giang hồ không bờ không bến
Đẹp như kiếp Bôhêmiên.
Ánh dương lên một đoàn thanh niên
Giục nhau đi từ khi nắng sớm
Lúc gió chiều về trong tiếng tiêu
Bóng ai còn in trên đường dài.
Đoàn người đi vượt rừng qua núi
Bước chân vui qua miền xa xôi
Kìa là đoàn người Việt Nam gieo thắm tươi…
(Lê Vy, lời Phạm Duy & Mai Hạnh,
Con đường vui, 1951)
Phạm Duy cảm thấy niềm vui được sống tại nơi đồng quê, nên với bài hát này ngoài tính chất hiện thực còn có thêm cả chất trữ tình nữa:
Kìa đoàn người đi hiên ngang
Qua đồng mênh mông
Người bàng hoàng đưa câu ca
Theo nhịp chân không
Có những lúc reo mừng
Với tiếng hát mơ mộng
Của từng đoàn nông phu vui sống
Có những lúc tươi cười
Với tiếng hát cô hàng
Tan chợ chiều trên đường về cô thôn…
(Phạm Duy, Đường về quê, 1947)
Ra đi như một kẻ giang hồ nhưng trong lòng bao giờ cũng vọng tưởng, mơ trở về cố hương để tìm lại những dáng xưa yêu kiều đã chìm khuất sau bước lãng du:
Chiều xưa, có ai qua
Bến sông Hồng mộng mơ
Dìu dặt đôi lời hò
Còn vương vấn nhớ nhung
Chiều đó, khách tha phương
Đã qua một chiều vui
Rồi đi, chưa hết yên vui vội xa…
Đò ơi! Kiếp phiêu lưu
Giống con đò giạt trôi
Chiều chiều, ta mơ nhìn
Về nơi cũ bến xưa
Gặp gỡ, phút yêu đương
Sớm gieo sầu biệt ly
Rồi đi, thương nhớ ai nơi đò xưa.
(Đào Thừa Liệt, Bến đò xưa)
Kiếp giang hồ đây đó biết đâu là bến bờ
Bến xưa còn hay lời ước phai mờ.
Mấy thu thuyền xa bến, nước trôi lời ước nguyền
Cố nhân ngơ ngác chờ hình bóng thuyền mơ.
Dòng sông vẫn êm đềm còn in bóng thuyền xưa
Bóng thuyền vô tình lờ lững xuôi dòng.
Đò đi khách se lòng, càng xa vắng càng mong
Khách còn qua đò còn nhớ bóng mơ.
(Nguyễn Thiện Tơ, Qua bến năm xưa, 1949)
Đường về man mác sầu tình thương bao la
Xa bóng quê làng xưa đâu bóng ai ven sông
Thoáng bên rèm xưa mắt hoen lệ sầu thương.
Đành nghẹn trong tiếng cười cầm tay chia ly
Duyên kiếp ta chờ nhau…
(Nhật Bằng & Đan Thọ, Bóng quê xưa)
Chiều nay sương gió
Lữ khách dừng chân quán xưa
Mơ màng nghe tiếng chuông chiều
Vương về bên quán tiêu điều
Vầng trăng hoen úa
Như lá vàng rơi cuối thu
Lững lờ soi mấy hàng cây
U sầu đang ngắm trời mây…
(Hoàng Trọng, Dừng bước giang hồ)
Ta luyến lưu một kiếp giang hồ
Dù rằng cuộc sống vô bờ
Tim nồng tràn máu vô tư.
A ha ha! Suối in hình chiếc xe tàng
Đêm nao đập vỡ cây đàn
Giận đời nào ai mắt xanh.
Vó câu bấp bênh
Trên đường gian nan
Chiếc xe lắc lư ru hồn nghệ sĩ tới nơi xa ngàn.
Xe lăn êm êm dưới ánh trăng vàng
Môi ai say sưa hé mấy cung đàn
Ca lên cho tan nỗi niềm cay đắng.
Vui ca lên đi trong chiếc xe già
Sau khi men say lắng mấy tơ đàn
Hồn ta vụt lướt lên trời xanh lam.
(Trọng Khương, Bánh xe lãng tử)
Có ai biết chăng chuyện tình cờ
Có ai đoán đâu nào mà ngờ
Vào một đêm trăng sáng
Hồn nhạc thơ lai láng
Thiết tha êm đềm mơ hồ.
Áng mây cuốn tâm hồn dịu dàng
Thiết tha với cung đàn nhịp nhàng
Dìu hồn ta đi tới
Miền thần tiên thanh thú
Sắc hương huy hoàng nên thơ.
Hào quang bốn phương huy hoàng
Bầy tiên nữ đang khoe mình với cung đàn.
Nắm tay múa theo điệu nhịp nhàng
Nhắp say chén men rượu nồng nàn
Bầu trời trong thanh mát
Ngàn người vang câu hát
Dưới hoa muôn màu huy hoàng.
Có ai biết chăng chuyện tình cờ
Có ai đoán đâu nào mà ngờ
Chuyện thần tiên giây phút
Chìm dần trong mây khói
Vấn vương tâm hồn trong mơ.
(Văn Phụng, Giấc mộng viễn du)
Người ra đi giong ruổi trên bước đường lãng du nếu đôi khi lỡ quên lời hẹn ước, chắc sẽ có người bạn lòng nhắc nhở hãy trở về bên người thân chung sức xây dựng quê hương:
Hỡi người xa núi sông
Chưa về tắm nắng mai hồng
Xa kiếp sống bềnh bồng.
Thời gian êm êm lướt nhanh
Ngày xanh cho anh mấy lần
Vì bao gian lao chớ nài
Hẹn nhau đi tới ngày mai.
Hỡi người tôi mến yêu
Say đời nắng sớm mưa chiều
Yêu nước non trời mây.
Dừng lại đây cho ta còn thấy
Màu khăn tay đưa nhau ngày ấy
Người ra đi hẹn với tang bồng
Một sớm nắng mai hương nồng
Về chung say đắp non sông…
(Lâm Tuyền & Nguyễn Văn Đông, Nhắn người viễn xứ)
2. Những giấc mơ tiên
Người nghệ sĩ lãng mạn còn mơ ước sự thoát ly cuộc đời trần gian, muốn thoát tục để đi tìm thế giới mộng tưởng. Cũng như chủ nghĩa lãng mạn ở phương Tây, các nghệ sĩ Việt Nam cũng mê đắm thế giới thần tiên, thế giới mơ ước thường rất đậm nét trong văn chương phương Đông: giấc mộng Nam Kha – giấc mộng hoàng lương trong thế giới của Trang Tử. Một bài hát ru hồn về thế giới êm đẹp đó với nhịp điệu luân vũ dịu dàng:
Trăng êm ái ánh lan gần xa
Sương gió lướt rung ngàn hoa
Trong ánh trăng ngà lấp lánh
Bóng ai nơi cung Hằng
Êm êm tiếng ai ca
Nhịp bước thướt tha tà áo mơ màng.
Hòa cùng sáo ngân vang
Lòng tràn ngập ý thơ
Ta im lắng mơ mơ dáng tiên nga
Chập chờn bóng hoa lòng
Tràn đầy ước mơ say
Say dáng yêu kiều
Nồng hương làn tóc biếc.
Ôi bao giấc mơ tàn
Vì trăng khuất sau đám mây còn đâu.
(Dương Thiệu Tước, Mơ tiên)
Mời nàng tiên bay xuống đây
Và đưa lối lên cung Hằng
Ta muốn xa nước non này
Hồn vương vấn say gió trăng.
Rồi cùng nhau trong cõi mây
Ta trông xuống giang sơn này
Lòng tan hết bao mơ màng
Ta muốn quên trên tầng mây…
(Thẩm Oánh, Trên mây)
Thế giới cõi tiên cũng đầy quyến rũ làm nhiều nhạc sĩ đắm say:
Kìa nàng tiên trắng lướt
Cùng làn mây xuống trần gian
Cùng ta ca múa khúc
Nhạc ngày xuân trong vườn lan
Tà xiêm óng ánh
Lướt mình theo với bao cung đàn
Giọng êm như tiếng phím
Nhẹ ngân trong đêm mờ màng.
Kìa vầng trăng sáng
Chiếu nhẹ muôn sắc chốn thần tiên
Ngàn hoa như đắm đuối
Cùng tiên say giấc triền miên
Trời xanh trong sáng
Gió nhẹ phất uốn rung mây tàn
Hằng Nga tiên nữ
Đắm mình say trong giấc mơ vàng…
(Trần Nhật Bằng, Nàng tiên trắng)
Lá đào rơi rắc lối thiên thai
Suối tiễn oanh đưa những ngậm ngùi
Nửa năm tiên cảnh một bước trần ai
Ước cũ duyên thừa có thế thôi.
Ðá mòn rêu nhạt nước chảy huê trôi
Cái hạc bay lên vút tận trời
Trời đất từ nay xa cách mãi
Cửa động đầu non đường lối cũ
Nghìn năm thơ thẩn bóng trăng chơi.
(Võ Đức Thu, thơ Tản Đà, Tống biệt)
Thế giới gần gũi nhất là thế giới trên cung trăng, vốn hấp dẫn cả trẻ em lẫn người lớn. Cung trăng cho người nghệ sĩ một thế giới tưởng tượng, ở đó cảnh vật cũng như chị Hằng bao giờ cũng tuyệt đẹp:
Xa! Chị Hằng Nga
Núp bóng sau bao lùm tre xanh
Ta cùng nhau ta múa
Hát ca đón chào chị ấy.
Trên trời bao la
Tươi sáng kia sao vàng lấp lánh
Đây chị Hằng Nga
Chiếu ánh vàng giữa bầu trời xanh.
Ánh trăng mờ mờ chiếu qua
Chiếu soi vào lòng chúng ta
Khiến thêm đời càng thiết tha
Nắm tay đồng lòng múa ca…
(Minh Ký, lời Mộng Lan, Chị Hằng, 1953)
Còn đây là câu chuyện tình Trung Hoa đã gợi bao cảm hứng cho nhạc sĩ. Bài hát Gấm vàng là một trong những bài hát của vở kịch Khói Lửa Cảo Kinh. Hình như chỉ có bản nhạc được phổ biến, còn vở kịch cũng chưa bao giờ lên sân khấu. Vở kịch này nguyên thủy là một vở kịch thơ, tác giả là Vũ Hân. Đó là câu chuyện U Vương – Bao Tự. U Vương, vua nhà Chu, say đắm Bao Tự; mà Bao Tự lúc nào cũng buồn, không bao giờ cười. Một hôm, thấy Bao Tự có vẻ vui khi nghe tiếng xé lụa, nhà vua ra lệnh tập trung các thứ vải quý như gấm, lụa để các cung nữ vừa múa hát vừa xé gấm xé lụa… nhưng người đẹp Bao Tự vẫn không cười. Bài hát Gấm vàng thuộc đoạn này trong vở kịch. Giai nhân trong câu hát chính là Bao Tự vậy:
Gấm vàng một cuốn gấm vàng
Óng a óng ánh
Như tóc nàng Quỳnh Tiên.
Nàng Quỳnh Tiên
Đàn trong động Đào Nguyên
Hằng đêm nàng lên múa hát
Trên miền Thiên Thai.
Tóc quên cài nàng say sưa múa hát
Gió dẫn đường
Đưa tóc lạc xuống trần gian.
Người đời cắt tóc dệt gấm vàng
Dâng lên chín bệ
May áo choàng giai nhân.
Gấm ái, gấm ân, gấm của sông Ngân
Gấm tan nghìn mảnh
Giai nhân không cười.
Tung gấm lên khơi
Tung bướm lên khơi
Cánh vàng lấp lánh chập chờn rơi.
Rơi trên mình cô áo xanh áo đỏ
Uốn lả lơi nhịp nhàng
Bướm đậu trên ngàn
Trên ngàn tơ liễu biếc
Mỹ nhân đưa mắt ngắm
Bướm thẹn đôi cánh rung rinh.
(Dương Minh Ninh, lời Vũ Hân, Gấm vàng)
Bên cạnh thế giới cõi tiên đó, các nhạc sĩ còn khai thác những hình tượng nghệ thuật từ trong truyện kể dân gian và trong truyền thuyết. Thật vậy chủ đề mộng mơ trong dòng nhạc lãng mạn trữ tình thật phong phú có thể làm thăng hoa tâm hồn con người qua những cung đàn muôn điệu.
oOo
Dòng ca khúc lãng mạn trữ tình từ khi mới hình thành đã có vị trí xứng đáng do giá trị nghệ thuật và thẩm mỹ của nó, đã tác động và khơi nguồn sáng tác cho nhiều lớp nhạc sĩ kế tiếp chọn lựa khuynh hướng này. Mặc dù trong hoàn cảnh chiến tranh, bên cạnh nhiều khuynh hướng âm nhạc khác ra đời, âm nhạc lãng mạn trữ tình vẫn không bị đánh mất giá trị và vai trò của nó. Âm nhạc lãng mạn vẫn là chỗ dựa tinh thần cho nhiều tâm hồn lớp thanh niên lớn lên giữa hoàn cảnh lịch sử có nhiều biến chuyển. Nó còn có đời sống lâu dài và trở thành một phần di sản nghệ thuật quý báu của nền tân nhạc Việt Nam.
_________
CHÚ THÍCH:
(1) Tiếng hát những ngày chưa chiến tranh, in trong tập Nhạc tiền chiến, Kẻ Sĩ xuất bản, Sài Gòn, 1970, tr.7.
(2) Theo các tác giả cuốn Âm nhạc mới Việt Nam – tiến trình và thành tựu, bài hát đầu tiên của tân nhạc là bài Cùng nhau đi hồng binh của Đinh Nhu xuất hiện vào năm 1930. Cần phải xác định tiêu chí khi khẳng định bài hát đầu tiên, đó là bài hát phải được phổ biến rộng rãi, ít nhất bắt đần từ một cộng đồng nào đó hoặc được công bố bằng văn bản. Bài của Đinh Nhu chỉ được một số bạn tù truyền khẩu, sau này được ký âm mới phổ biến. Nhạc sĩ Lê Thương cho biết từ năm 1933-1934, hai nghệ sĩ Tư Chơi (Huỳnh Hữu Trung) và Năm Châu (Nguyễn Thành Châu) đã đề xướng phong trào ‘bài hát ta điệu Tây”. Tiếp đó năm 1938 nhạc sĩ Nguyễn Văn Tuyên ra Bắc hô hào phát triển tân nhạc rồi sau đó báo Ngày Nay đăng bài hát Kiếp hoa của ông. Đó là hai thời điểm cần lưu ý. Song trước đó một số bài hát được trình diễn từ năm 1935 thì cũng phải được nhắc đến. Trong khi đó theo nhạc sĩ Tô Vũ, một tu sĩ Công giáo đã viết thánh ca bằng tiếng Việt đầu tiên từ năm 1911. Vị tu sĩ đó là linh mục Phaolô Đoàn Quang Đạt (1877-1956), người sáng tác thánh ca theo ký âm pháp Tây phương, trong đó có bài Nửa đêm mừng Chúa ra đời. Đây có thể là thời điểm hình thành nền tân nhạc VN.
(3) Hương quê – mười ca khúc của cố nhạc sĩ Hoàng Quý, Sài Gòn, 1974, tr. 5.
(4) Nhạc tiền chiến, Đổ Kim Bảng tuyển chọn, Kẻ Sĩ xuất bản, Sài Gòn, 1970, tr.8.
(5) Nhạc tiền chiến, Đổ Kim Bảng tuyển chọn, Kẻ Sĩ xuất bản, Sài Gòn, 1970, tr.70.
(Còn tiếp)
