Hành ??ng ph?c h?i: Truy?n tranh c?a c?ng ??ng di dân Vi?t Nam

Sheila Ngoc Pham, Diasporic Vietnamese Artists Network 26 th�ng 11 n?m 2018

Augustina d?ch

Sheila Ngoc Pham ??a ra c�i nh�n to�n di?n v? ti?u thuy?t h�nh ?nh (graphic novel) c?a c�c h?a s? truy?n tranh/ ng??i vi?t h?i k� di d�n Vi?t Nam t? c�c qu?c gia kh�c nhau � Thi Bui v� GB Tran ? M?, Clement Baloup v� Marcelino Truong ? Ph�p, v� Matt Huynh ? �c.

Trong bu?i s�ng ch�ng t�i ?i d?o quanh ch�n n�i Uluru ? mi?n trung n??c �c, h??ng d?n vi�n ch? v�o nh?ng h�nh v? v?n c�n hi?n r� tr�n nh?ng b?c t??ng m�nh m�ng c?a n� � v� khi ch�ng t�i nh�n v�o nh?ng h�nh ?nh ?�, t�i c?m th?y m�nh ???c ??a tr? l?i qu� kh? s�u th?m. X�t cho c�ng, c�c h�nh v? ?� ???c s? d?ng t? th?i xa x?a ?? gi?i tr� v� truy?n ??t ki?n th?c, ngh? thu?t tr�n ?� c?a th? d�n l� m?t trong nh?ng t�c ph?m ti?n th�n s?m nh?t c?a m?t h�nh th?c hi?n ??i h?n v?n ti?p t?c ph�t tri?n: truy?n tranh.

Truy?n tranh k? t? ?� ?� tr?i qua nhi?u l?n l?p l?i � g?n ?�y nh?t bao g?m c? �ti?u thuy?t h�nh ?nh� � v� v?n ti?p t?c ph�t huy s?c m?nh c? b?n gi?ng nh? nh?ng g� nh?ng ng??i �c ??u ti�n, c?ng nh? nhi?u ng??i kh�c theo th?i gian, ?� n?m gi?. ?i?u n�y cho th?y c� g� ?� c? h?u trong vi?c v?, bao g?m c? truy?n tranh, ph?n �nh c�ch ch�ng ta t? duy. ?� l� ?i?u m� Art Spiegelman ?� ?? c?p khi ph�t bi?u tr�n The Big Interview: �Ch�ng t�i ngh? b?ng nh?ng c?m t? ng?n g?n v� h�nh ?nh m?nh m?, h�nh ?nh c� ?? n�t cao � nh?ng h�nh ?nh ?� c?n ???c hi?u v� x? l� ch? kh�ng ph?i b? ?� n�n� ?� l� m?t c�ng c? ch?n ?o�n t?t ?? x�c ??nh ?�u l� v?n ??�.

N?u coi truy?n tranh nh? m?t lo?i �c�ng c? ch?n ?o�n� th� th?t th� v? khi xem x�t t�c ph?m c?a c�c ngh? s? Vi?t ki?u v� nh?ng g� c� th? ti?t l? v? c?n b?nh c?a ch�ng ta. Nh?ng t�c ph?m n�y l� nh?ng ?�ng g�p quan tr?ng cho s? ph�t tri?n ?i?n h�nh c?a t�c ph?m di d�n Vi?t Nam, v?i truy?n tranh n?m ngay giao ?i?m c?a c? v?n h?c v� ngh? thu?t. B? s?u t?p ng�y c�ng t?ng hi?n c� b?ng ti?ng Anh bao g?m: Vietnamerica (M? Vi?t) c?a GB Tran (2010); Ma c?a Matt Huynh (2013); Such a Lovely Little War (M?t cu?c chi?n nh? ?�ng y�u nh? v?y) c?a Marcelino Truong (2016); The Best We Could Do (?i?u t?t nh?t ta c� th? l�m) c?a Thi Bui (2017); Saigon Calling (S�i G�n v?y g?i) c?a Marcelino Truong (2017), Vietnamese Memories: Leaving Saigon (K� ?c Vi?t Nam: R?i kh?i S�i G�n) (2018) v� Vietnamese Memories 2: Little Saigon (K� ?c Vi?t Nam 2: Little Saigon) c?a Cl�ment Baloup (2018).

Truy?n tranh nh? m?t h�nh th?c k? chuy?n ng�y c�ng tr? n�n ph?c t?p, v?i nh?ng c�u chuy?n ?a di?n v? l?ch s? v� c?n t�nh ng�y c�ng tr? n�n ph? bi?n. T�c ph?m c?a c�c ngh? s? Vi?t ki?u n�y th? hi?n nh?ng g�c nh�n ???c r�t ra t? nhi?u l?a tu?i, t?ng l?p v� ho�n c?nh c� nh�n kh�c nhau. H? c�ng nhau ch? cho ch�ng ta v� s? c�ch ?? ch�ng ta c� th? ?i v�o l?ch s? c?a ch�ng ta v� ch?p nh?n c�ch ch�ng ta ?� ??n ???c n?i ch�ng ta ?ang ? nh? th? n�o. Trong m?t ti?u lu?n c?a h?a s? truy?n tranh Pat Grant trong cu?n truy?n tranh Blue c?a �ng, �ng n�i chuy?n v?i h?a s? truy?n tranh ng??i �c Shaun Tan, ng??i tin r?ng:

�Truy?n tranh h?u nh? lu�n n�i v? k� ?c, v? vi?c nh�n l?i, v? vi?c hi?u v? qu� kh?�.

Tran v� Bui l� ng??i M? g?c Vi?t v� s�ch c?a h? t?p trung v�o l?ch s? gia ?�nh h? ? c? Vi?t Nam v� M?. Huynh l� m?t ng??i �c g?c Vi?t hi?n ?ang s?ng ? Hoa K?, v� t�c ph?m Ma t?p trung v�o m?t gia ?�nh trong tr?i t? n?n ngo�i kh?i Malaysia sau chi?n tranh. Trong khi ?�, h?i k� c?a Truong k? v? qu� tr�nh l?n l�n trong th?p ni�n 60 v� 70 ? S�i G�n v� London, c�ng nh?ng n?i kh�c. S�ch c?a �ng ban ??u ???c xu?t b?n b?ng ti?ng Ph�p v?i t?a ?? Une si jolie petite guerre (2012) v� Give Peace a Chance (2015). Baloup l� m?t h?a s? truy?n tranh ng??i Ph�p, v� gi?ng nh? Truong, c� cha l� ng??i Vi?t Nam. �ng ti?t l? m?t ch�t v? l?ch s? c� nh�n n�y ngay t? ??u nh?ng m?t kh�c l?i ch?n l�m ph�ng s? v? Vi?t ki?u ? Ph�p trong t?p th? nh?t v� Vi?t ki?u ? M? trong t?p th? hai. Hai cu?n s�ch ??u ti�n c?a Baloup trong lo?t s�ch ?ang ph�t h�nh c?a �ng v? c?ng ??ng di d�n Vi?t Nam tr�n kh?p th? gi?i ???c xu?t b?n b?ng ti?ng Ph�p v?i t?a ?? Quitter S�i G�n, m�moires de Viet Kieu tome 1 (2013) v� Little Sai Gon, m�moires de Viet Kieu tome 2 (2016).

T?t c? nh?ng t�c ph?m n�y ??u n�i v? th? k? ??y bi?n ??ng c?a l?ch s? Vi?t Nam v� th? gi?i, nh?ng c�u chuy?n v?a b? sung v?a ch?ng ch�o l�n nhau. N� b?t ??u t? ch�nh quy?n thu?c ??a Ph�p v� cu?c ??u tranh gi�nh ??c l?p, cho ??n cu?c s?ng trong chi?n tranh v� sau ?� � khi ch�ng ta tr? th�nh nh?ng ng??i t? n?n, di c?, xuy�n qu?c gia, du kh�ch. M?t kh�a c?nh quan tr?ng ???c t�m th?y trong t?t c? c�c cu?n s�ch l� n? l?c ti?p c?n c�c b?i c?nh ch�nh tr? v� l?ch s? r?ng l?n h?n, nh?ng b?i c?nh ?� ??nh h�nh tr?c ti?p cu?c s?ng c?a c�c c� nh�n v� gia ?�nh h?. M?i t�c ph?m ??u c? g?ng gi?i quy?t nh?ng g� m� Bui ?� m� t? trong l?i n�i ??u cu?n s�ch c?a m�nh l� �v?n ?? c?a vi?c k? chuy?n l� l�m th? n�o tr�nh b�y l?ch s? theo c�ch nh�n v?n, d? hi?u m� kh�ng ??n gi?n h�a qu� m?c�.

H�a ra, ?� l� m?t v?n ?? m� truy?n tranh c� th? gi?i quy?t. Truy?n tranh l� m?t h�nh th?c trong ?� ng??i k? chuy?n c� th? nh�n v? ph�a tr??c v� ph�a sau ??ng th?i trong khi s?p x?p c�c g�c nh�n, qu?c gia, l?c ??a v� th?i ??i � t?t c?, trong khi m� t? c�c s? ki?n trong qu� kh? v?n nh?t thi?t ph?i b? ph�n m?nh v� ???c h?i t??ng m?t c�ch kh�ng ho�n h?o. L?ch s? d�y d?n c?a ch�ng ta ???c gh�p l?i v?i nhau t? nh?ng c�u chuy?n l?p ?i l?p l?i, nh?ng ph?n nghe ???c, nh?ng cu?c tr� chuy?n, nh?ng ?i?u b� ?n, nh?ng ?? v?t hi?m, nh?ng l?i k? ch�nh ch? v� th? c?p. H�a gi?i v?i qu� kh? l� m?t cu?c ??u tranh khi ch�ng ta t?n t?i qu� xa t�m ch?n, th??ng ph?i g�nh tr�n vai g�nh n?ng v? nh?ng hy sinh c?a gia ?�nh. ?�y l� m?t tr?ng th�i quen thu?c ??i v?i nhi?u ng??i trong ch�ng ta khi ch�ng ta xem x�t c?n t�nh di d�n c?a m�nh ? nh?ng kho?ng c�ch g?n v� ??u tranh ?? xem n� nh? m?t t?ng th? li?n l?c. M?t l� do cho ?i?u n�y l� nh?ng g� Tran vi?t trong Vietnamerica:

�Vi?c gia ?�nh t�i kh�ng s?n l�ng chia s? nh?ng s? th?t c? b?n nh?t c?ng ?�ng tr�ch nh? s? th? ? v� v� c?m c?a t�i trong h�ng th?p k?�.

Tuy nhi�n, m?t c�ch t? nhi�n, c� s? t� m�, m?t ph?n do th�ch th?c v? vi?c l�m th? n�o th? h? ti?p theo v?n ???c nu�i d??ng nh? m?t ph?n c?a c?ng ??ng di d�n c� th? chen m�nh v�o c�u chuy?n c?a th? h? ??u ti�n � th?m ch� l� t�m ra ?i?m chung. Bui gi?i th�ch r?ng c� b?t ??u h�nh tr�nh ghi l?i l?ch s? gia ?�nh m�nh ?? �nh�n cha m? m�nh nh? nh?ng con ng??i th?t� v� h?c c�ch y�u th??ng h? nhi?u h?n�. Ch�ng ta c?ng c� th? ?�ng khung tr?i nghi?m c?a ng??i t? n?n d??i d?ng ch?n th??ng gi?a c�c th? h?, ?� l� l� do t?i sao Bui nh?n th?y vi?c s�ng t?o ra The Best We Could Do l� �m?t h�nh th?c tr? li?u�.

Tranh trong �The Best We Could Do� c?a Thi Bui

?�y ch�nh l� ?i?m m� truy?n tranh ng??i M? g?c Vi?t n�i ri�ng c� nh?ng ?i?m t??ng ??ng v?i t�c ph?m nh? Maus c?a Art Spiegelman. Trong Maus, nh�n v?t trong c�u chuy?n, m?t phi�n b?n c?a ch�nh Spiegelman, l� m?t ??a con trai ?ang c? g?ng hi?u tr?i nghi?m c?a cha m�nh v? Holocaust. C�c ???ng n?i c?a qu� tr�nh s�ng t?o ???c hi?n th? ??y ?? cho ng??i ??c v� h�nh ??ng ghi h?i k� c?a Spiegelman l� m?t h�nh ??ng t? nh?n th?c. T??ng t?, c�u chuy?n c?a Bui v� Tran b?t ??u t? cu?c s?ng tr??ng th�nh c?a h?, ?i s�u v�o l?ch s? gia ?�nh v� t�m ki?m c�u tr? l?i cho c�c c�u h?i.

??nh h??ng n�y l� vi?c c?n thi?t ??i v?i nhi?u ng??i trong ch�ng ta, ??c bi?t n?u ho?c khi ch�ng ta c� con ri�ng v� c�n nh?c xem ch�ng c?n bi?t bao nhi�u v? t? ti�n c?a m�nh. Bui l� ng??i r� r�ng nh?t v?i m?c ti�u n�y, b?t ??u cu?n s�ch c?a c� b?ng nh?ng c?nh v? s? ra ??i c?a ??a con ??u l�ng. Trong nh?ng kho?nh kh?c m�nh li?t ban ??u ?�, c� c� ???c s? hi?u bi?t s�u s?c v? m? v� l?ch s? gia ?�nh m�nh.

*

M?i truy?n tranh bao g?m v� s? l?a ch?n ngh? thu?t kh�ng th? th?c hi?n c�ng m?t l�c: ?? d�y c?a n�t, ch?, v? tr� c?a c�c khung t? trang n�y sang trang kh�c v� phong c�ch v?. Huynh ch?n m�u ?en tr?ng ??n s?c, nh?ng n�t c? ??c tr?ng c?a anh mang l?i nhi?u c?m x�c l?n lao. C�n c?a B�i l� m?t b?ng m�u h?n ch? g?m c�c t�ng m�u ?en v� m�u r? s�t [rust][1] v� nguy�n t?c m�u s?c n�y g�p ph?n t?o n�n s? m?ch l?c c?a c�u chuy?n. Trong khi ?�, Truong d�ng c�ch ti?p c?n m�u s?c c? ?i?n h?n c?a ch�u �u, khi?n c�c t�c ph?m c?a anh mang m?t ch?t ho�i ni?m kh� ??p. B?ng m�u n??c c?a Baloup chuy?n t? ??n s?c t?i gi?n sang nh?ng kho?nh kh?c ??y m�u s?c, v� cu?n s�ch c?a Tran l� cu?n s�ch r?c r? nh?t trong vi?c s? d?ng m�u s?c.

Tr�i ng??c ho�n to�n v?i b?n ch?t ?a t?ng v� to�n c?nh c?a nh?ng c�u chuy?n ng??i M? g?c Vi?t, t�c ph?m c?a Huynh l� m?t b?c tranh c?n c?nh th�n m?t, ?i nh?ng b??c nh? v� ch?m r�i, gi?ng nh? ??a b� trong c�u chuy?n. Ma ?? c?p ??n m?t trong nh?ng c�u chuy?n n?i ti?ng nh?t v? Chi?n tranh Vi?t Nam: cu?c di c? h�ng lo?t b?ng thuy?n v� c�c tr?i t? n?n tr�n kh?p ?�ng Nam �.

Tranh trong �Ma� c?a Matt Huynh

?�y l� nh?ng c�u chuy?n m� nhi?u ng??i trong ch�ng ta ?� nghe ?i nghe l?i trong su?t th?i th? ?u c?a m�nh. Trong The Best We Could Do, Bui d�nh m?t ph?n c�u chuy?n k? v? cu?c tr?n tho�t b?ng thuy?n v� th?i gian gia ?�nh c� ? Pulau Besar; Huynh ph�ng to ngay ch? ?�, m� ph?ng s? ch? ??i ch?m r�i v� b?p b�nh ? tr?i t? n?n. Tuy nhi�n, kh�ng gi?ng nh? nh?ng truy?n tranh kh�c, Ma l� m?t t�c ph?m mang t�nh ?n t??ng v� th? m?ng h?n l� m?t cu?n h?i k�. C�u chuy?n d?a tr�n tr?i nghi?m c?a gia ?�nh �ng ? Pulau Bidong tr??c khi �ng ???c sinh ra, v� t�n c?a h? xu?t hi?n ? cu?i cu?n s�ch. Tr?i t? n?n tr�n ??o ngo�i kh?i Malaysia c?ng ch�nh l� n?i m� gia ?�nh t�i ?� ?i qua c�ng v?i ??c t�nh kho?ng m?t ph?n t? tri?u ng??i Vi?t Nam. Nh? Huynh gi?i th�ch v?i t?p ch� Peril:

�?�y l� m?t cu?n truy?n tranh k? v? nh?ng tr?i nghi?m ???c k? v?i gi?ng ?i?u tr?m l?ng, nh? m?t c�ch hi?u v? cha m? t�i, c�ch t�i ???c nu�i d??ng, nh?ng gi� tr? c?a t�i v� k? chi ti?t nh?ng s? ki?n tr??c khi t�i ra ??i. V� nh? v?y, �ma� l� m?t � th?c t�ch c?c v? m?t kho?ng tr?ng trong tr� nh?, trong hi?u bi?t, trong th?i gian v� kh�ng gian�.

Ma l� m?t t? ?a ng�n ng?: trong ti?ng Nh?t n� c� ngh?a l� �kho?ng ngh?�, t?c �kho?ng tr?ng� m� Huynh n�i ??n. ???c ph�t �m v?i nhi?u thanh ?i?u kh�c nhau trong ti?ng Vi?t, n� v?a c� ngh?a l� �ma� [ghost] v?a c� ngh?a l� �m?�. Ma ?�ng vai tr� ??i di?n cho t?t c? nh?ng ng??i t? n?n v� t�c ph?m n�y c?ng ???c t?o ra v�o th?i ?i?m ?� nh? m?t ph?n ?ng kh?n c?p ??i v?i t�nh tr?ng m� Huynh ?? c?p ??n, l� �nh?ng ng??i xin t? n?n v� thuy?n nh�n g?n ?�y b? bi?n th�nh qu? d? trong n?n ch�nh tr? v� truy?n th�ng �c�.

Trong t?p hai, Little Sai Gon, c?a Baloup, �ng gi?i thi?u v?i ??c gi? m?t ng??i ph? n? l?n tu?i xinh ??p t�n l� Anh. L� c? d�n c?a San Francisco, b� g?p Baloup ? San Jose, th�nh ph? ch�nh c?a Vi?t ki?u ? M?. Ch�ng t�i nhanh ch�ng ph�t hi?n ra r?ng Anh, gi?ng nh? gia ?�nh c?a Hu?nh v� gia ?�nh t�i, c?ng ? l?i Pulau Bidong m?t th?i gian sau chi?n tranh. T?ng ph?n m?t, th?i gian ? tr?i t? n?n c?a b� ???c m? ra, v� m?c d� t�i ?� nghe v? Bidong t? r?t l�u nh?ng t�i v?n ch?a chu?n b? k? cho c�u chuy?n g�y s?c c?a b�. L?i k? t�m can v� ?au ??n v? nh?ng tr?i nghi?m c?a b� tr�n h�n ??o khi?n t?t c? tr? n�n s?ng ??ng h?n v� h�nh ?nh h?n nh? nh?ng h�nh v?.

C�ng v?i Anh, Baloup g?p g? nhi?u ng??i kh�c trong chuy?n du l?ch ? M? � bao g?m c? ng??i ch�u � t? c�c c?ng ??ng di d�n kh�c � v� t�c ph?m c?a �ng th? hi?n gi� tr? c?a ph�ng s?, v??t xa l?ch s? c� nh�n v� bao g?m nhi?u c�u chuy?n t?o n�n di?n m?o c?a c?ng ??ng di d�n Vi?t Nam. Tuy nhi�n, kh�ng c� g?i � n�o cho th?y r?ng di?n m?o n�y l� chung c?c v� n?u c� th� �ng c?ng th? hi?n m?t c�ch tinh t? r?ng n� linh ho?t nh? th? n�o. Trong l?ch s? th? gi?i, ch�ng ta ch?a quen v?i vi?c b? ph�n t�n v� Baloup kh�m ph� c�ch ch�ng ta nh?n th?y nh?ng ng�i nh� m?i n�y t�i t?o ch�ng ta. Nh? Antoine, m?t ng??i b?n c?a Anh, n�i:

�Ch�ng ta ?ang ? M? ?�y! V�ng ??t c?a c? h?i, v�ng ??t c?a nh?ng gi?c m?. Ch�ng ta ph?i t?n h??ng n� ph?i kh�ng?�

S�ch c?a Bui v� Tran k? v? cu?c ??u tranh gi�nh ??c l?p t? tay ng??i Ph�p v� d?n ??n c�i m� ng�y nay ch�ng ta g?i l� Chi?n tranh Vi?t Nam, nh?ng cu?n Leaving Saigon c?a Baloup l?i ?? c?p tr?c ti?p ??n th?i k? thu?c ??a c?a Ph�p. Qua ph�ng s? c?a �ng, ch�ng ta bi?t v? Vi?t ki?u ? Ph�p, nh?ng ng??i ?� ??n ??t n??c n�y trong m?t th?i gian d�i ch? kh�ng ch? ??n ? ?t v?i t? c�ch ng??i t? n?n v� ng??i di c? ???c b?o tr?. Trong Leaving Saigon, nh?ng trang s? ??u ti�n c?a gi?i Vi?t ki?u ??c bi?t h?p d?n, bao g?m c? nh?ng ph?n l?ch s? g?n nh? b? l�ng qu�n v? nh?ng ng??i Vi?t xu?t kh?u lao ??ng trong Th? chi?n th? hai, m?t minh h?a r� n�t v? � ngh?a c?a vi?c tr? th�nh m?t ch? th? thu?c ??a c?a Ph�p.

Tranh trong �Leaving Saigon� c?a Cl�ment Baloup

M?t ch??ng h?p d?n kh�c c?a Leaving Saigon t?p trung v�o m?t khu v?c c?a Ph�p ???c g?i l� Vietnam-sur-Lot hay �CAFI�. Tr?i ???c th�nh l?p sau khi ng??i Ph�p di t?n kh?i ?�ng D??ng, ???c x�y d?ng tr�n ??t qu�n s?. C� th?i ?i?m, CAFI c� t?i 1300 Vi?t ki?u, pha tr?n nhi?u s?c t?c, v� c�u chuy?n s�u s?c c?a Baloup kh�m ph� nh?ng n?i bu?n v� h? th?n n?i ??a ?i?m n�y, c?ng nh? l?ch s? ph?c t?p v� vai tr� ?ang di?n ra c?a n� trong c?ng ??ng. D?a tr�n nhi?u cu?c ph?ng v?n ???c th?c hi?n, Baloup vi?t:

�M?t s? c? d�n t�m c�ch b?o t?n l?ch s? c?a h?, nh?ng ng??i kh�c mu?n qu�n n� ?i�.

Hai cu?n truy?n tranh c?a Truong c� ph?n kh�c bi?t so v?i nh?ng cu?n kh�c, ?�ng vai tr� l� nh?ng ?i?m t?a quan tr?ng. Trong m?t b�i ?�nh gi� tr??c ?�y tr�n diaCRITICS, nh� ph� b�nh Nora A. Taylor nh?n ??nh r?ng, �v?i nh?ng cu?n s�ch n�y, Truong kh�ng cho ch�ng ta nhi?u b�i h?c l?ch s? m� h??ng d?n ch�ng ta suy ng?m v? nh?ng ?i?m giao nhau gi?a l?ch s? v� k� ?c�.

Sinh n?m 1957, s�ch c?a Truong ph?n l?n ???c k? nh? nh?ng l?i k? c?a nh�n ch?ng, ???c c?ng c? b?i nh?ng b?c th? chi ti?t c?a m? �ng v� nh?ng cu?c tr� chuy?n g?n ?�y h?n v?i ng??i cha qu� c? c?a �ng. Cha c?a Truong l� m?t nh� ngo?i giao ng??i Vi?t v� ngay t? ??u trong cu?n s�ch ??u ti�n, �ng ?� ???c g?i v? t? Washington DC ?? ph?c v? T?ng th?ng Ng� ?�nh Di?m ? mi?n Nam Vi?t Nam. Ch?ng bao l�u sau, cha �ng c� m?i li�n h? tr?c ti?p v?i ho?t ??ng n?i b? c?a ch�nh ph? mi?n Nam Vi?t Nam.

Truong c� m?t tu?i th? ??c bi?t v� ?i qua nhi?u n??c, m?t �??a tr? thu?c n?n v?n h�a th? ba� r?t l�u tr??c khi thu?t ng? n�y t?n t?i. M?c d� qu� kh? thu?c ??a c?a Ph�p ? Vi?t Nam kh�ng ???c kh�m ph� r� r�ng, nh?ng ?� l� m?t cu?c xung ??t c? h?u trong c?n t�nh ch?ng t?c pha tr?n c?a ch�nh gia ?�nh �ng. M? �ng l� ng??i Ph�p, ph?i v?t l?n v?i cu?c s?ng ? Vi?t Nam th?i chi?n. Cu?i c�ng, b� b? ch?n ?o�n m?c ch?ng �r?i lo?n l??ng c?c� v� s? ph�n c?c c?a t�nh tr?ng ?� ch�nh l� ti?ng v?ng c?a s? ph�n c?c m� Truong nh�n th?y xung quanh �ng.

T? �Such a Pretty Little War� c?a Marcelino Truong

L?n l�n ? ph??ng T�y, Truong nh?n th?y ?�y l� th?i ?i?m thu?n l?i ?? tr? th�nh m?t ng??i ???c th�c ??y b?i nh?ng kh�m ph� c� nh�n c?ng nh? nh?ng bi k?ch gia ?�nh. Trong khi ?�, chi?n tranh ?ang n? ra ? Vi?t Nam v� c� nhi?u l�c �ng c?m th?y th?t v?ng v� c�ch hi?u qu� ??n gi?n c?a th? gi?i ph??ng T�y m� ??i v?i �ng nghe gi?ng nh? ki?u �Orwellian Newspeak�[2]. T? s? c?a �ng v? giai ?o?n l?ch s? quan tr?ng n�y ??c bi?t c� gi� tr? v� c�ch n� m? r?ng � ngh?a c?a vi?c tr? th�nh m?t ph?n c?a c?ng ??ng di d�n, v?n ho�n to�n kh�ng ph?i l� m?t nh�m nguy�n kh?i[3].

Kh�ng ph?i t?t c? ng??i Vi?t Nam ??u l� ng??i t? n?n, nh?ng t?t c? ng??i Vi?t Nam ??u b? ?nh h??ng b?i chi?n tranh, d� tr?c ti?p hay kh�ng.

*

? nh?ng n?i kh�c, ng??i ta m� t? r?ng truy?n tranh ?� n?m b?t ???c s? m�u thu?n ng�y c�ng t?ng c?a M? v? Chi?n tranh Vi?t Nam, v� v?y c� v? ph� h?p khi c?ng ??ng di d�n Vi?t Nam hi?n ?ang s? d?ng h�nh th?c t??ng t? ?? ??a ra nh?ng c�u chuy?n ph?n bi?n quan tr?ng. R?t cu?c, nh?ng c�u chuy?n k? l?i c?a ng??i M? v? cu?c chi?n ??u b? gi?i h?n m?t c�ch c� ch? � trong ph?m vi c?a ch�ng. Nh? ?? kh?c ph?c ?i?u n�y, m?t s? truy?n tranh bao g?m c�c t??ng thu?t th?c t? c? th? v? chi?n tranh, tr�nh b�y chi ti?t c�c s? ki?n kh�ng c� s? tham gia tr?c ti?p c?a ng??i k? chuy?n (v� gia ?�nh h?) nh?ng r� r�ng d?a tr�n nghi�n c?u l?ch s?. Ph?i n�i r?ng, vi?c l?a ch?n th?c hi?n nh?ng nghi�n c?u nh? v?y b?n th�n n� ?� l� m?t th�nh t?u to l?n.

? Vietnamerica c� m?t cu?n s�ch tr? ?i tr? l?i v� kh�ng c� t�c gi? c� t?a ?? ??n gi?n l� Chi?n tranh Vi?t Nam m� Tr?n mang theo t? chuy?n n�y ??n chuy?n kh�c� v� kh�ng bao gi? ??c. C� m?t s? th?t s�u s?c v? ?i?u n�y m� t�i ?� nh?n ra: ngay c? khi ch�ng ta c� th? truy c?p v�o s�ch (b?ng ti?ng Anh), ch�ng ta c� th? g?p kh� kh?n khi m? trang b�a ra v� ??n gi?n l� n� qu� g?n qu� nh�.

T? �Vietnamerica� c?a GB Tran

M?t kh�a c?nh quan tr?ng kh�c c?n l?u � l� nh?ng g� Lan Cao ?� vi?t trong lo?t b�i Vietnam�67 cho t? The New York Times. Nh? Cao ph� b�nh trong b�i vi?t �Vi?t Nam kh�ng ch? l� m?t cu?c chi?n tranh Hoa K?�, ?? c?p ??n lo?t phim t�i li?u d�i t?p, The Vietnam War, c?a Ken Burns v� Lynn Novick:

�T? gi?ng ?i?u, kh�ng gian ??n c�ch x? l�, t�i bi?t r?ng ng??i mi?n Nam Vi?t Nam l� nh�n v?t ph? trong c�ch tr�nh b�y l?ch s? c?a M? v? Chi?n tranh Vi?t Nam�.

V?i s? quan t�m li�n t?c ??n chi?n tranh, kh�ng c� g� ng?c nhi�n khi c�c nh� t? t??ng, nh� v?n v� ngh? s? Vi?t ki?u ? M? v� c�c n?i kh�c ?ang ph?i t�nh to�n. Ch�ng t�i ?ang gi?i quy?t nh?ng ph?n l?ch s? ?� b? t? ch?i, th?m ch� b? ch?nh s?a v� l�m s�ng t? nh?ng chi ti?t c�n thi?u v� ch?a ???c k? t? kinh nghi?m t?p th? c?a ch�ng t�i. T�c ph?m c?a Baloup cho th?y ?i?u t??ng t? c?ng ?ang x?y ra ? Ph�p, xem x�t l?i l?ch s? thu?c ??a c?a n??c n�y ? ch�u �.

Khi Truong b?t ??u qu� tr�nh s�ng t?o hai cu?n s�ch c?a m�nh, ban ??u �ng ngh? ?�y ch? l� nh?ng cu?n h?i k�. Nh?ng ch?ng bao l�u sau, �ng hi?u r?ng m�nh s? tr? th�nh ng??i ph�t ng�n v? ch�nh cu?c chi?n, nh? �ng ?� n�i trong m?t cu?c ph?ng v?n:

�Ng??i mi?n Nam Vi?t Nam ch�ng t�i ?� tr? th�nh vai ph? trong cu?c chi?n c?a ch�nh m�nh. Chi?n tranh Vi?t Nam th??ng ???c k? b?i nh?ng g� di?u h�u h?ng h�i v?i cu?c chi?n, ho?c b?i c�c tr� th?c v� nh� ho?t ??ng ph?n chi?n, v� kh�ng c� g� nhi?u ? gi?a�.

V? m?t n�y, c�u chuy?n c?a Truong l� m?t c�i n�m quan tr?ng, tr�nh b�y chi ti?t c�c kh�a c?nh quan tr?ng c?a l?ch s? th?i chi?n ? mi?n Nam Vi?t Nam, l�m vang v?ng l?i b�i b�nh lu?n c?a Cao tr�n t? The New York Times. ?� l� m?t l?ch s? ph?n l?n c?ng ?� b? x�a b? ? Vi?t Nam th?i h?u chi?n, n?i cu?c chi?n ???c g?i l� �Chi?n tranh ch?ng M?� h?n l� m?t cu?c n?i chi?n. Ngh? s? ng??i M? g?c Vi?t Tiffany Chung m� t? v?n ?? n�y l� �ch?ng m?t tr� nh? l?ch s? do ch�nh tr? g�y ra� t? th?i gian c� s?ng v� l�m vi?c t?i Vi?t Nam trong h?n hai th?p k? qua.

Vi?t Nam l� m?t ??t n??c m� c?ng ??ng di d�n c?m th?y m�u thu?n khi ngh? v?, �bi?u t??ng c?a m?t ?i?u g� ?� ?� m?t�, nh? Bui vi?t trong cu?n s�ch c?a m�nh. X�t cho c�ng, Vi?t Nam ng�y nay l� m?t ??t n??c m� ph?n l?n d�n s? sinh ra sau cu?c chi?n ?� g�y ra nh?ng chuy?n bay cho gia ?�nh ch�ng t�i. ??i v?i nh?ng ng??i trong ch�ng t�i, nh?ng ng??i quy?t ??nh quay tr? l?i sau n�y khi ?� tr??ng th�nh, ?� l� m?t tr?i nghi?m ??i ??u. Trong t�c ph?m c?a Tran c� m?t trang ?�i g�y cho�ng v�ng tr?i ra t? chuy?n tr? l?i Vi?t Nam l?n th? hai ?�ng nh? c?a �ng. Xem x�t nh?ng khung h�nh gi�u chi ti?t n�y, k� ?c chuy?n ?i ??u ti�n c?a t�i v�o n?m 2010 hi?n v? m?t c�ch r� r�ng.

Xem l?i t?t c? nh?ng t�c ph?m n�y, ?i?u n?y sinh trong t�i khi xem x�t m?t trong nh?ng ?i?m kh�c bi?t ch�nh gi?a vi?c l� ng??i t? n?n v� ng??i nh?p c? l� khi b?n l� ng??i nh?p c?, b?n c� th? ?�ng g�i h�nh l� c?a m�nh ?�ng c�ch. ?�y l� chi ti?t g�y ti?ng vang Tran kh�m ph� ra khi �ng nh?n ra m? m�nh kh�ng c� b?c ?nh n�o. Trong cu?n s�ch c?a Bui, h?p ??ng ?nh ???c chuy?n ??n t? Vi?t Nam l� m?t m�n qu� v� gi�. Nh?ng c?nh n�y l�m ch�ng ta li�n t??ng ??n Memory is Another Country (K� ?c ? m?t ??t n??c kh�c) c?a Nathalie Huynh Chau Nguyen, trong ?� c� c? m?t ch??ng d�nh cho �Nh?ng b?c ?nh th?t l?c�.

S? v?ng m?t c?a nh?ng b?c ?nh trong cu?c s?ng c?a ch�ng ta l� l� do t?i sao truy?n tranh gi?ng nh? m?t h�nh ??ng ph?c h?i, v?i nh?ng h�nh ?nh ???c t?o ra t? tr� nh?, tr� t??ng t??ng v� ph�ng s?�?? l?p ??y nh?ng kho?ng tr?ng.

*

V? th?m Vi?t Nam l?n n?a v�o ??u n?m nay, t�i g?p Linh Phan, m?t ng??i b?n Canada g?c Vi?t, c� nh?n x�t r?ng r?t nhi?u Vi?t ki?u m� c� g?p qua bao n?m v?n c�n d�nh m?c v?i chi?n tranh. Linh n�i ?i?u n�y nh? m?t ng??i ?� s?ng ? Vi?t Nam h?n m??i n?m, ??t n??c ?� tr? th�nh m?t n?i r?n r�ng ??y k� ?c ???c h�nh th�nh ? tu?i tr??ng th�nh. Ch?n th??ng th? c?p li�n quan ??n chi?n tranh c?a c� ?� m? ?i. Khi c� ?y ??a ra nh?n x�t, t�i d?ng l?i tr??c khi tr? l?i; t�i hi?u r?t r� v� sao nhi?u Vi?t ki?u v?n c�n tr?n tr? v? chi?n tranh nh?ng t�i c?ng th?y m�nh ??ng t�nh v?i Linh.

Trong chuy?n ?i g?n ?�y nh?t n�y, t�i th?y m�nh ?� b?t v?t l?n v?i chi?n tranh h?n v� g�nh n?ng c?ng nh? ?i r?t nhi?u. Nh?ng n?m g?n ?�y t�i v? Vi?t Nam th??ng xuy�n, Vi?t Nam c?ng b?t ??u thay ??i � ngh?a ??i v?i t�i. M?t ?i?u kh�c m� t�i suy ng?m sau ?� l� trong nh?ng th�ng tr??c chuy?n ?i, t�i th?c s? ?� ??c h?u h?t nh?ng cu?n truy?n tranh n�y. Nh?ng cu?n s�ch n�y ?� c�ng mang ??n cho t�i ni?m an ?i, s? hi?u bi?t v� kh�ng gian theo nh?ng c�ch m� nh?ng cu?n s�ch v� phim t�i li?u ho�n h?o nh? Chi?n tranh Vi?t Nam kh�ng th? l�m ???c.

[1] M�u n�u ?? h?i nh?t. Ngh?a b�ng c?a t? �rust� �m ch? s? m�i m�n c?a tr� nh?. (T?t c? ch� th�ch trong b�i n�y l� c?a ng??i d?ch)

[2] Trong ti?u thuy?t 1984 c?a George Orwell, ch�nh quy?n t?o ra m?t h? th?ng ng�n ng? m?i g?i l� Newspeak nh?m h?n ch? t? t??ng t? do v� ca ng?i ??ng.

[3] ?�ng g�p c?a Truong c� l? l� ? vi?c �ng kh?c ho? nh?ng nh�n v?t ng??i mi?n Nam Vi?t Nam, ??i t??ng v?ng b�ng trong v?n h?c d�ng ch�nh c?a M? vi?t v? chi?n tranh Vi?t Nam. Tr�ch BBC:

�Trong c�u chuy?n v?i BBC, Marcelino Tr??ng n�i �ng mong mang l?i m?t c�i nh�n ch�n th?c, t??i s�ng h?n v? th? h? nh?ng ng??i Vi?t Nam C?ng H�a, m� �ng g?i l� nh?ng ng??i ‘kh�ng c?ng s?n’.

“R?t nhi?u ng??i trong s? h? r?t tuy?t v?i, c� h?c th?c, ch?m ch?� C?ng gi?ng nh? ph�a C?ng s?n. Nh?ng th�ng qua truy?n th�ng ph??ng T�y, t?i nay nhi?u ng??i v?n ch? bi?t v? h? nh? m?t th? ch? tham nh?ng, x?u xa. S? th?c kh�ng ph?i nh? v?y.”

“B�o ch� ph??ng T�y th?i ?� th??ng g?i nh?ng ng??i kh�ng c?ng s?n th?i ?� ? mi?n Nam Vi?t Nam l� “nh?ng con r?i S�i G�n”.�