Inrasara
T? t? duy…
Chi?c Lexus v cy -liu. Sau Chi?n tranh l?nh, trong khi m?t n?a th? gi?i n? l?c khng ng?ng ngh? cho hi?n ??i ha v? m?i m?t trong th?i ??i ton c?u th n?a kia v?n ti?p t?c ?? mu ?? xem ai l ch? c?a ci cy -liu m?ng manh no ?. ?y l khm ph ??c ?o sau th?i gian di quan st bi?n ??ng trn th? gi?i c?a Th. L. Friedman, trong cu?n sch th?i danh: The Lexus and the Olive Tree (2000).
Chi?c Lexus t??ng tr?ng cho ??ng l?c lm giu v hi?n ??i ha; cy -liu: cho b?o t?n b?n s?c truy?n th?ng c?a m?t c?ng ??ng. Cu?c chi?n gi?a Lexus v -liu ?ang x?y ra trn ph?m vi ton th? gi?i, trong khu v?c, m?t ??t n??c, m?t c?ng ??ng v th?m ch, trong tm h?n c?a m?t c nhn.
? l bi k?ch c?a nhn lo?i. Ngy x?a, b?n s?c ny tm m?i cch lo?i b? b?n s?c khc (hay ni cch hnh t??ng: cy -liu ny lun mu?n nh? b? cy -liu kia) th nay, cy -liu cn ph?i ra s?c ch?ng l?i s?c m?nh gh g?m ??n t? chi?c Lexus ci Lexus c m?t quanh n v, trong n!
V?y, lm sao cho -liu s?ng c?nh, chung v v?i Lexus m khng b? o u?t hay kh ho? Hay, lm sao m?t c?ng ??ng, dn t?c, c nhn… c th? gi? ???c b?n s?c m v?n c th? hi?n ??i ha x h?i, c th? dung ha truy?n th?ng v?i ti?n b? khoa h?c k? thu?t siu hi?n ??i?
? l cu h?i s?ng ch?t c?a hm nay, ??t ra cho m?i thnh vin c?ng ??ng, nh?t l cho m?i tr th?c c?a c?ng ??ng ?y khng th? ch?y tr?n. Chng ta ? t?ng s? hi, s? m?t b?n s?c, m?t ci tinh ty nh?t do cha ng ?? l?i. ??ng tr??c thch th?c qu l?n ??n t? cc n?n v?n ha l?n h?n, cc n??c c n?n kinh t? m?nh h?n, n?n khoa h?c tin ti?n h?n, chng ta th?y chng ta qu lp v?. Chng ta nhn cc cu?ng phong ?y th?i t?i v?i con m?t ??y m?c c?m: v?a kh? kh? m truy?n th?ng v?a l?m lt h?c ?i hi?n ??i; v?a ra s?c b?o t?n b?n s?c v?a th?m hi?u r?ng b?n s?c kia s? b? tiu vong, khng chng th ch?y.
Nh?ng s? hi, ?u ph?i ch? t?n t?i n?i tm h?n -liu m, s? hi cn hi?n h?u ngay chnh tinh th?n c?a Lexus n?a!
Nhn t? trung tm…
Trong cu?n Nationalist Postnationalism (1998), Frederick Buell bn v? v?n ha c?a cc nhm di dn vo Hoa K?, r?t ?ng ??c. T?m tm t?t ci chnh:
Quen v?i thi ?? s?ng ??c v?n ha (monoculturalism) ??y c b?o th? ??a ph??ng, thi?n c?n v th?m ch l?i th?i, Hoa K? lun nhn b?ng con m?t k th? cc n?n v?n ha khc.
Tnh ch?t ?a v?n ha c?a nhm di dn ???c du nh?p ? lm ng??i M? gi?t mnh t?nh th?c.
Cc nhm di dn m?c d ch?p nh?n cc ngh? d??i ?y x h?i, nh?ng chnh h? ? lm phong ph n?n v?n ha ?a ch?ng c?a Hoa K?, trnh cho ??t n??c ny m?c c?m t? ti v?n ha h?u thu?c ??a c? k? (old postcolonial cultural inferiotity complex). T? ? Hoa K? bi?t r?i b? ??i t? s? (grand narrative) l?c h?u, v h?c ch?p nh?n ti?u t? s? c?a n?n v?n ha khc.
Cc n?n v?n ha c?a cc nhm di dn ny, ch?ng nh?ng khng tc h?i Hoa K? m cn mang ??n cho n m?t v? th? v m?t s?c m?nh v?n ha m?i ph h?p v?i ti?n trnh ton c?n ha (globalization).
V ngo?i vi…
V? n?n v?n ha Champa, n?u ng??i Cham bi?t duy tr truy?n th?ng v?n ha dn t?c bhap ilimo (t? dng c?a Pauh Catwai), ch?ng nh?ng Cham khng t? ??ng ha ?? m?t ht vo n?n v?n ha l?n l v?n ha Vi?t Nam (v th? gi?i) m cn thm vo ? m?t s?c thi m?i, dng ch?y m?i, r?t ?ng trn tr?ng. H?u hi?n ??i t? ch?i tinh th?n dn t?c ch? ngh?a bi ngo?i (xenophobic nationalism), d?p b? b?nh s? ngo?i nhn (xenophobia), thay th? ch? ngh?a dn t?c b?ng ch? ngh?a dn t?c m? (open nationalism).
?i?u ny r?t thch h?p v?i t?t c? dn t?c thi?u s? khc. V, r?t thi?t y?u v?i m?i n?n v?n ha/dn t?c ?a s? khc. N r?t nhn b?n.
M?t th? h? sinh vin m?i…
Gia nh?p EPEC, WTO… h? th?ng ??i h?c chng ta bu?c ph?i m?, ?? b?ng c?p ??i h?c Vi?t Nam ??t tiu chu?n qu?c t?. Khi ?, sinh vin khng cn th? ??ng l?ng nghe gio s? v ghi chp ?ng bi, ?ng theo sch m, l: h?i, h?i v h?i. Cc cu h?i bu?c gio s?, gi?ng vin ph?i tr? l?i. V d nh bc khng tr? l?i ???c lc ny, th nh bc ph?i h?c ?? c kh? n?ng tr? l?i. Cn nh bc khng th? ?p ?ng ???c th nh bc… thi vi?c ho?c, t? ghi danh vo danh sch gio s? th?t nghi?p. Sinh vin s? tm t?i gio s? khc, hay ?i tm tr??ng khc. ? ?, c gio s? khc tr? l?i cho ?i h?i ngy cng cao c?a h?. Nh n??c khng m?t cng t? ch?c thi l?i b?ng gio s?, ti?n s? cho cc gi?ng vin.
Nguyn nh?n no thp Chm hi?n h?u trn kh?p mi?n Trung? T?i sao M? S?n l di s?n v?n ha – l?ch s? nhn lo?i? ?u l v??ng qu?c ? lm nn cc cng trnh ki?n trc ??c ?o ?? Tn Champa ph?i ???c nh?c ??n. Nh? th? qu?c gia ny hnh thnh, pht tri?n v tn l?i ra sao? Cu?i cng, dn t?c s? h?u n?n v?n minh ?y ? ha nh?p vo c?ng ??ng cc dn t?c trn ??t n??c Vi?t Nam nh? th? no? Cc cu h?i ??t ra bu?c nh vi?t s? vi?t l?i l?ch s? ?? ??m b?o tnh ton v?n c?a l?ch s? ??t n??c Vi?t Nam. N?a, m?t dn t?c ? sng t?o nn n?n ki?n trc v ?iu kh?c l?n nh? th?, l? no h? tr?ng v?ng v?n h?c? V?y ?u l v?n h?c Cham? T?i sao mi ??n hm nay n?n v?n h?c c?a dn t?c ? khng c m?t trong v?n h?c s? Vi?t Nam? Cc nh vi?t v?n h?c s? l?n n?a l?i lm vi?c: tnh ton v?n c?a v?n h?c Vi?t Nam c?n ???c ??m b?o.
G?n h?n, h?c v?n ch??ng th? gi?i, sinh vin c quy?n ???c bi?t v? cc tro l?u v?n h?c ???ng ??i, t? Php cho ??n Hn Qu?c, t? Chu M? La tinh cho ??n Nga. Khi ?, n?u gi?ng vin ??ng gi?ng ???ng ? ho?c tn h??u v??n, m?t gh? l ci ch?c!
… qua hi?n th?c
Hi?n th?c v?n h?c Dn t?c thi?u s? th? no? C? th? h?n: th? dn t?c thi?u s??
Ti ? bn v? th? hi?n ??i Cham trong bi: Sng tc v?n ch??ng Cham hm nay v Sng tc th? Cham, ch?ng ???ng 5 n?m; v? th? dn t?c thi?u s?: Th? Dn t?c thi?u s? Vi?t Nam t? m?t h??ng nhn ??ng. Ti xin mi?n nh?c l?i. ch? bi?t r?ng, th? ng??i dn t?c thi?u s? Vi?t Nam ?ang ??ng h?n l?i: ? ?? ti, ngn ng? th? hi?n l?n thi php. ? l ch?a ni ??n th? ???c vi?t b?ng ti?ng m? ??. Kha c?nh ny ch?a ai ?nh gi ???c.
Trong khi th? lm cu?c ??i snh v?i th? ng??i Vi?t hi?n ?ang sinh s?ng t?i Hoa K?; c?ng hon c?nh t??ng t? ta, h? ?ang r?t khc. H? ha nh?p kh nhanh, t? tin sng tc, t? ? n?i ln vi khun m?t sng gi. Sng tc b?ng ti?ng Vi?t c: Phan Nhin H?o, Kh? Im, L Th? Th?m Vn; b?ng ti?ng Anh c: M?ng Lan, Linda L; v?a ti?ng Anh v?a ti?ng Vi?t c: ?inh Linh, L?u Di?u Vn
M?i ?y h? cn l?p ra c? Website v?n ch??ng: Damau.org, t?p h?p m?t c? l?c l??ng hng h?u. Cn ta? Ch?a c g c?: Cham m?i c tuy?n t?p Tagalau m?i n?m m?t s?. Cc dn t?c khc: tr?ng v?ng!
… cho ??n h??ng
Chng ta gi?i quy?t th?c tr?ng lp v? v km th? ny nh? th? no?
H?u hi?n ??i & tinh th?n nh?p cu?c ch?u ch?i.
Ch? ngh?a h?u hi?n ??i quy?t ?nh ?? nh?ng ??i t? s? (grands rcits, t? dng c?a Lyotard), ?? thay vo ? b?ng ti?u t? s? (petits rcits). C nhn/c?ng ??ng k? chuy?n v? mnh, suy t?, ph?n ?ng hay hnh ??ng m?t cch ring t? tr??c v?n ?? r?t c? th? m th? gi?i ??t ra cho mnh/c?ng ??ng mnh.
N khng lo l?ng cho c? th? gi?i, n ch? lo l?ng cho n thi, b?i n c?ng l m?t th? gi?i. Khi n lo l?ng cho n cch r?t ro, ngh?a l n ? lo l?ng cho th? gi?i r?i. V d?: khi ta tr?ng cy trong khun vin nh ta, nh?c anh em ta ??ng ph r?ng l ta ? gip nhn lo?i b?o v? ph?n no mi tr??ng th? gi?i r?i.
N by ra tr ch?i cho n, v n, n ch?i tr ch?i ?, ch?i h?t mnh. Nh?ng n bi?t th? gi?i khng ph?i ch? c m?i n: n v?i tr ch?i duy nh?t. V, bn c?nh n v cng tham gia tr ch?i th? gi?i (ch? dng c?a Heidegger) v?i n cn c nh?ng n khc. Nh?ng n ny ?ang ch?i tr ch?i c?a h?.
Nh?ng chng khng h? tin t?t c? tr ch?i nh? ?y l m?nh v?n c?a tr ch?i v? ??i no ?, tr ch?i c?a Cha ch?ng h?n, hay c?a quy lu?t Bi?n ch?ng no ? con ng??i ngh? ra, manh tm p ??t n cho nhn lo?i hay, m? t??ng r?ng th? gi?i ?/ph?i nh? th?!
V?n ch??ng khng phn bi?t ngo?i vi hay trung tm, dn t?c thi?u s? hay ?a s?, giu hay ngho, nam/ n?, trung ??ng/ ??a ph??ng, chnh l?u/ ngoi lu?ng, trong n??c/ h?i ngo?i ? c nhi?u phn bi?t, nh?ng ? l s? phn bi?t gi? t?o xu?t pht t? m?c c?m gi? t?o. V??t qua m?c c?m ?, ng??i ngh? s? c?a dn t?c ngn ng? thi?u s? (ti?ng Cham so v?i ti?ng Vi?t, v?n ch??ng ti?ng Vi?t ??t c?nh v?n ch??ng Anh ng?), khi sng tc ph?m c?a b?n ??t tiu ch ngh? thu?t cao, tc ph?m ? kh? n?ng ??p ?? vch t??ng ng?n trung tm/ ngo?i vi ??y t? h?i.
Nhi?u v?n ngh? s? di dn thnh danh ? Hoa K? ch?ng minh sng gi cho chn l ?. ? trong n??c, xung quanh ta t? n?a th? k? qua, cc sng tc c?a hng ch?c nh v?n dn t?c th??u s? m?t l?n n?a kh?ng ??nh s? th?t ?.
V?y, t?i sao chng ta khng t? tin nh?p cu?c?
