M??i khuôn m?t v?n ngh? – Nguy?n Tuân
N?i dung th? bút:
Tôi ?ang b?n ch?a épreuve cho cu?n Chi?c l? ??ng m?t cua. Cu?i tháng m?i xong. S? dành cho anh m?t b?n gi?y t?t. (Nh?ng ??ng nói ?n lên, s? anh em ch? khác, không có, l?i trách móc. C?n d?n anh nh? v?y.) Ch?a xong, tôi vô Nam m?t chuy?n n?a r?i tr? v? B?c s?ng v?i cái ti?u gia ?ình s?p ??a h?t t? Thanh ra C?u M?i – làng m?c “b?n quán”.
Nh?ng ?i?u anh trách tôi trong th? v?a r?i, xin nh?n l?i h?t. Và mong chuy?n sau, không dám c?u th? n?a.
Anh m?nh.
Nguy?n Tuân (Tài li?u c?a b?n Nguy?n Nh? C?nh)
Nguy?n Tuân: Làm báo, vi?t v?n, ?óng phim. Sinh n?m 1910 t?i Thanh Hóa
Tác ph?m: Vang bóng m?t th?i, Chi?c l? ??ng m?t cua, M?t chuy?n ?i, Tàn ng?n ?èn d?u l?c, Tu? bút I, Tu? bút II, Tóc ch? Hoài, Quê h??ng, Nguy?n, Chùa ?àn, Ng??c dòng sông ?à
Tác ph?m ch?a in: C? ??c l?p (K?ch), Tu? bút III
Nguy?n Tuân
Và thái ?? k? s? tr??c cách m?ng qua tác ph?m Chùa ?àn
Nguy?n Tuân là m?t trong nh?ng khuôn m?t l?n c?a n?n v?n h?c ngh? thu?t Vi?t Nam ? tr??c và trong cu?c chi?n. Nói ??n Nguy?n Tuân là nói m?t giá tr? h?n nhiên, là kh?i sáng l?i dòng sông th?i gian chìm khu?t, là nh?c nh? ??n m?t vùng tr?i xôn xao c?a thanh âm ngôn ng?. Nguy?n Tuân ??ng s?ng tr??c m?t chúng ta v?i vóc dáng kiêu k?, v?i t?ng ngón tài hoa, v?i ?ôi cánh ch?p ch?n bay l??n trên ??nh cao ngh? thu?t. Hành trình vào tác ph?m Nguy?n Tuân nh? hành trình ?i vào m?t cung ?i?n tráng l? ??y màu s?c di?m ?o. T?ng ngu?n ánh sáng lung linh chi?u r?i vào m?i dòng, m?i ch?, th? ánh sáng l? k? làm mê ho?c c? g? ?á vô tri làm nh?n t?ng ý ngh? b?t ?i t? ni?m cô ??n nh?t. Ngh? thu?t khi ?ã v??n t?i ??nh cao có th? to? ra xung quanh nh?ng tia l?a làm cháy c? r?ng cây, làm khô dòng su?i, n?u r?ng cây dòng su?i ch? mang trong b?n ch?t nh?ng ??c l? t?m th??ng, nhàm chán.
Toàn b? tác ph?m c?a Nguy?n Tuân không nhi?u, nh?ng ? m?i tác ph?m ??u súc tích và ch?a ??ng s? b?t buông, v??t thoát c?a ngôn ng? ?i vào th? gi?i riêng bi?t mà ch? có Nguy?n m?i ?? s?c phung phí và s? d?ng ?? hình thành m?t ki?n trúc v? ??i nh? th?. M?i ch? ???c Nguy?n dùng tr? nên quý giá. Nguy?n Tuân vi?t mà gi?ng nh? nhà ?iêu kh?c c?n cù ch?m tr? vào m?t ?á quý nh?ng hình nét trác tuy?t.
T? Vang bóng m?t th?i qua Chi?c l? ??ng m?t cua, M?t chuy?n ?i, Tàn ng?n ?èn d?u l?c, Tu? bút I, Tu? bút II, Tóc ch? Hoài, Quê h??ng ??n Nguy?n r?i Chùa ?àn, tác ph?m sau chót c?a Nguy?n Tuân tr??c khói l?a, ?ã do Nhà xu?t b?n Qu?c v?n ?n hành ngày 5-8-1946 t?i Nhà in Trung B?c, 36 ph? Phùng H?ng, Hà N?i. Tác ph?m Chùa ?àn ra ??i ???c già 4 tháng thì cu?c chi?n tranh Vi?t – Pháp bùng n? trên toàn qu?c (19-12-1946). T? ?ó toàn qu?c kháng chi?n và c?ng t? ?ó, m?i sinh ho?t c?a con ng??i Vi?t Nam b?t bu?c ph?i ??i thay, nh?t là sinh ho?t v?n h?c ngh? thu?t.
Trong h?n m?t n?m tr?i, t? ngày 19-8-1945 ?oàn quân kh?i ngh?a r?i núi r?ng Cao-B?c-L?ng tràn v? Hà N?i r?i l?n l??t qua các t?nh cho ??n ngày 19-12-1946, Nguy?n Tuân m?i chào m?ng cách m?ng ???c 2 tác ph?m: Nguy?n và Chùa ?àn. N?i dung tác ph?m Nguy?n ???c coi nh? tác ph?m t? thu?t. Nguy?n Tuân ?ã nhân danh nhân v?t Nguy?n ?? trình bày quan ni?m s?ng c?a riêng mình ??i v?i cách m?ng b?ng cách ch?i b? quá kh? và tình nguy?n d?n thân vào ánh sáng ch? ??o c?a lý t??ng m?i. Nguy?n Tuân ?ã t? l?t xác. Thái ?? này làm b? ng? nhi?u ng??i, nh?t là trong nhóm b?n bè thân thi?t.
Nguy?n Tuân, m?t ngh? s? ?ã ném cu?c ??i vào ?am mê, ?ã m? ??c sau khi ch?t, nh? v?n s? Pháp Paul Morand, ng??i ??i thu?c da mình làm “va-li” ?? ???c ti?p n?i gi?c m?ng phiêu ?ãng n?a ch?ng dang d?. Nguy?n Tuân ?ã phung phí tu?i hoa niên v?i ti?ng ?àn, câu hát, ?ã dìm ph??ng ti?n vào nh?ng thích thú c?u k? trong ??i s?ng, t? mi?ng ?n, ly r??u, tách trà, h?i thu?c, nh?t nh?t cái gì c?ng tr? thành ki?u cách, c?ng ???c x?ng t?ng nh? m?t thiêng liêng. Nh?ng cái ?ó, Nguy?n Tuân ?ã treo l? l?ng t?ng th? m?t ch?ng ph?i ch? trong v?n ch??ng mà còn ? ph?n sâu kín nh?t c?a tâm t? và luôn luôn ?i?u h?p cho cái thích c?a riêng mình thành m?t ??o giáo có tín ?? qu? g?i.
Kh?i hành t? nh?n ??nh trên, s? l?t xác c?a Nguy?n Tuân trong tác ph?m Nguy?n là m?t ??t kh?i, m?t ng? ngàng g?n nh? th?t v?ng. Nh?ng, tâm tr?ng Nguy?n Tuân, m?t tâm tr?ng ph?c t?p, không h?n ?ã do th?i cu?c t?o nên mà chính th?c k?t ??ng trong máu, trong h?n Nguy?n Tuân t?ng n?m, t?ng tháng.
Cái tâm tr?ng ?ó ???c b?c l? rõ trong tác ph?m Chùa ?àn, m?t tác ph?m ???c d?ng lên theo ?úng cung cách c?a khúc hát ? ?ào v? hình th?c, còn n?i dung nói lên s? quy?t tâm ph?c tùng cách m?ng và chính ? tác ph?m này, nh?ng “m?nh da thú” cu?i cùng ???c g? b? ?? bi?n Nguy?n Tuân thành con ng??i khác, v?nh vi?n thành con ng??i khác.
M? ??u cho tác ph?m Chùa ?àn Nguy?n Tuân ?ã trích m?t ?o?n trong t?p Nguy?n:
“Mày hãy di?t h?t nh?ng con ng??i c? ? trong mày ?i… Mày ph?i t? ho?i n?i tâm mày ?i ?ã. Mày hãy l?y mày ra làm l?a mà ??t cháy h?t nh?ng phong c?nh c? c?a tâm t??ng mày.” (Nguy?n)
?? t?i ???c nh?ng v? án m?ng r?t c?n ?y, l?i ch? có vi?t ra! (Nguy?n Tuân)
?o?n trên cho ng??i ??c nhìn rõ l?p tr??ng và chi?u h??ng c?a tác ph?m Chùa ?àn, Nguy?n Tuân mu?n m?i ng??i ph?i th?a nh?n ý mu?n cu?i cùng và quy?t li?t c?a tác gi?, ?? ti?n t?i s? d?t khoát v?i quá kh?, v?i chính b?n thân mình. Nguy?n Tuân mu?n t?o m?t giá tr? m?i, m?t suy c?m m?i, ? ?ó, con ng??i ngh? s? phóng ?ãng ph?i ch?t, ph?i hu? di?t cái con ng??i v? k? l?i th?i dù con ng??i ?ó là thiên tài v?n h?c, hay là gì gì ?i n?a.
Tác ph?m Chùa ?àn g?m 3 ph?n: D?ng, Tâm s? c?a N??c ??c và M??u cu?i.
? ph?n D?ng, Nguy?n Tuân cho ??c gi? g?p ng??i tù 2910 trong m?t tr?i an trí, t?i Cao Nguyên. Ng??i tù 2910 là L?nh, nhà cách m?ng luôn luôn có m?t ? kh?p các nhà tù vì ?ã coi cách m?ng nh? m?t tôn giáo. L?nh – 2910 – ?ã tr? thành ??i t??ng ph?c t?p ?? Nguy?n Tuân ph?i g?i vào ?ây m?t d?u h?i, và m?t d?u ch?m r?t ??m. Ng??i tù chính tr? 2910 d??i ngòi bút Nguy?n Tuân tr? thành m?t th?n t??ng ch?ng nh?ng cho tác gi? mà còn cho t?t c? các tù nhân khác và ?nh h??ng ??n nh?ng tên cai, ??i kh? xanh coi tù n?a. L?nh – 2910 – bi?t nhi?u th? quá, ngoài vi?c làm cách m?ng, ng?i tù. L?nh – 2910 – d?y ?ng-lê, vi?t th?, làm câu ??i ch? Nho, sinh ho?t v?i anh em trong “c?ng” b?ng cách “ng?i chót vót trên thang ?u t?p th? thao, ??c tin t?c và tình hình chính tr? ngo?i giao các n??c và nh?ng bi?n c? xã h?i trên kh?p th? gi?i, r?i m? x? ch??ng trình ??i ?ông Á c?a ??i Nh?t B?n”! Ng??i tù 2910, không u?ng r??u, không nghe hát cô ??u dù, ông “??i” kh? xanh vì lòng “c?m ph?c” có nhã ý t? ch?c bu?i hát l?u trong r?ng cho vui, mà L?nh – 2910 – không ch?u.
?? gi?i thích thái ?? ?ó, L?nh – 2910 – ??a cho tác gi? m?t v? vi?t. V? m? ??u b?ng m?t t?a ?? “Tâm s? c?a n??c ??c” d??i chua m?t dòng nh?:
Ai hát hay mà ai hay nghe hát
Ph?n II, ghi “Tâm s? c?a n??c ??c”. Ph?n hay nh?t c?a Chùa ?àn, mà Nguy?n Tuân ?ã c? g?ng l?n chót tr??c khi chia tay v?nh vi?n v?i cái thú phong l?u, tr??c khi lìa b? “m?nh da thú” cu?i cùng.
C?u Lãnh Út, m?t trang ?i?n ch? hào hoa, phong nhã. T? ngày ng??i v? tr? ??p ch?t vì tai n?n ho? xa, c?u tr? thành k? thù c?a n?n v?n minh c? khí. C?u ?âm mê cu?ng, ch? u?ng r??u su?t ngày ?êm ?? gi?i bu?n. R??u, r??u nhi?u vô k?, c? m?t “t?u ph?n” có ghi tên cùng ngày tháng t?ng l?a c?t. T?u ph?n do Bá Nh? – qu?n gia – m?t t? t?i tr?n tránh, ???c gia ?ình Lãnh Út che ch?. ?? t? ?n c?u t?, Bá Nh?, m?t tay t? ch?c, m?t tay ngh? s? siêu phàm, m?t ?? t? trung kiên, ?ã t? hy sinh ?? mang l?i ngu?n vui cho ân nhân và ng??i th??ng n?, cô T?, m?t ca k? n?i danh t? ngày ông Chánh Thú – ch?ng cô – ch?t, th? không hành trình cho ai ?àn n?a. L?i th? ?ã làm m?t k? mê hát ch?t m?t n?a ng??i. Cô T?, vì nhân ??o, không n? ?? Bá Nh? – ng??i ?ã kh? công vì mình – ph?i ch?t, khi h?n ông Chánh Thú ?ã nh?t quy?t ?? Bá Nh? ch?t cho mình ???c ??u thai ki?p khác. Nh?ng ??nh m?nh ?ã ràng bu?c m?i s? ph?n vào nhau, và k?t qu? ??a t?i: m?t k? ch?t trên v?ng máu c?a chính huy?t qu?n mình r? xu?ng, m?t k? ?i tu, m?t k? ph?n t?nh ?i làm cách m?ng, và Chùa ?àn ???c d?ng lên trong ?p Mê Th?o, do cô T? ph? trách nhang ?èn.
Ph?n “M??u cu?i” g?m 2 ?o?n: m?t, nói v?i L?nh, ng??i tù 2910 và lá th? g?i s? th?y Tu? Không, t?c cô T? ?? yêu c?u “nhà chùa” minh xác thái ?? tr??c cu?c s?ng.
I. Nhân v?t L?nh – 2910 và Nguy?n Tuân
Nguy?n Tuân b?n ch?t là con ng??i thích hành l?c và thích m?t mình bay b?ng trên nh?ng thú ?am mê có tính cách phóng túng hình hài mà b?ng nhiên t? giam c?m mình vào m?t kích th??c – kích th??c c?a nhà tù – ?? say ??m, m?i mê v?i m?t hình th?c c?ng r?n và gò bó, ch?ng ph?i do k? thu?t tr?i giam mà ?ích th?c do s? b?a vây c?a cách m?ng, Nguy?n Tuân b?t g?p cách m?ng nh? k? s?p “v? quê” vì b?nh ho?n g?p ???c danh y, nh? k? l?u vong tìm v? ???c ??t m?.
Nguy?n Tuân ?ã th?n thánh hóa vai trò c?a L?nh – 2910 – ? b?t c? ?âu, b?t c? hoàn c?nh, tr??ng h?p nào có th? nói ???c, vi?t ???c. V?i nh?ng qu?n quít, v?i vã v?i s? b?n lo?n c?a suy t??ng tr??c cách m?ng, Nguy?n Tuân hành ??ng nh? m?t ng??i không trang b? khí gi?i phòng thân, ??t nhiên b? qu?ng vào ??u tr??ng ?? t? thí v?i m?t l?c s? kh?ng l? có s?c m?nh vô ??ch.
“Ngoài nh?ng lúc ph?i theo lính canh vào r?ng ng? cây c? th?, phát quang r?ng lau, phá ??i, ?ánh gianh l?p nhà, c?t c? cho trâu dê bên ??n, l?y n??c su?i ng?t cho bên tr?i anh em, nh?ng lúc ???c v? ?n ngh? trong tr?i, tôi ng?m L?nh (ng??i tù 2910). Nh?ng c? ch? v?n v?t c?a L?nh ?ã ?i vào con ng??i tôi không sót m?t nét. Tôi ng?m L?nh l?ng l? và kính c?n.” (Chùa ?àn, trang 13)
Ng??i ??c c?n ph?i hi?u Nguy?n Tuân trong ?o?n v?n trên v?i ý ngh?a L?nh – 2910 – t??ng tr?ng cho cách m?ng, t??ng tr?ng cho uy quy?n t?i cao c?a ??ng. L?nh nói v?i Nguy?n Tuân mà nh? ra l?nh, Tuân vâng l?i nh? ??a nh? hi?n ngoan.
“Càng ? vào hoàn c?nh tù t?i, chúng ta chúng ph?i gi? mình làm tr?ng. ?? lúc v? trung châu, còn có m?t trong hàng ng? c?a ?oàn th?… Thi?u ?i – dù là m?t ng??i – công cu?c s? ch?m ít ra là m?t b??c trong th?i gian.” Tôi yêu kính câu nói c?a L?nh ch?a ??y m?t ni?m s?t s?ng gi?ng nh? l?i nói c?a nhà lãnh ??o ký chú v?i nh?ng ??ng chí ch?a hoàn toàn nh?p ?i?u…” (Chùa ?àn, trang 14)
?y ?ó, cái s? th?c mà nhi?u ng??i còn e ?p không dám nói tr?ng ra, Nguy?n Tuân ?ã nói và nói r?t thành kh?n v?i lòng mình và c? k? khác. Phía tr??c m?t Tuân lúc ?ó, th?t qu? không có gì l?n h?n, v? ??i h?n hình ?nh L?nh – 2910. Cái vóc dáng cách m?ng ?ã trùm l?p m?i suy ngh? và hu? di?t ??n t?n c?i r? t?ng phân vuông h? h?ng b?i n?p s?ng phong ki?n h??ng th? trong con ng??i ngh? s? có m?t. L?nh – 2910 – là m?t nhà thông thái, m?t “siêu nhân” tr??c nh?ng bê b?i, l?c lõng, b?n th?u, ích k?, ??n hèn c?a quá kh?. L?nh – 2910 – là nhân v?t quá hoàn h?o, quá lý t??ng ??n n?i không còn phê bình vào ?âu ???c. L?nh – 2910 – gi?i v?n hóa, gi?i chính tr?, có tài lãnh ??o, thông su?t m?t v?n ??, m?i liên quan gi?a con ng??i và s? v?t. Nguy?n Tuân ?inh ninh r?ng m?t ng??i nh? L?nh – 2910 – làm gì Tây nó ch? b?t “vì ai cho anh xây d?ng Th? tr?n Ngày mai trên phá ho?i”, “Ai cho ?i làm cách m?ng ?? ??p ?? ch? ?? th?ng tr? này?” vì th? Nguy?n Tuân yêu L?nh – 2910 – nh? m?t ng??i anh c? trong cõi h?c và cõi ??c.
? tù r??u ngang là quý l?m, L?nh – 2910 – không u?ng mà ch? có 790 t?c Nguy?n Tuân u?ng thôi. Nguy?n u?ng say kh??t trong m?t bu?i chi?u cu?i xuân ??t trích nh? nhà, L?nh 2910 ch? ng?i c?nh “l?p là” xem Nguy?n say. Nh?ng r?i Nguy?n b?ng s?c t?nh trong m?t ?o?n v?n tuy?t m?:
“Th?i ti?t cu?i xuân sang hè, r?ng lim tr? hoa xám b?ng n?i c?n giông. Gió ngàn b? qu?n trong k?t thung l?ng ?âm ra cu?ng c? v?t mãi vào hàng rào n?a tép c?a ??t t?p trung. Gió xoay quanh ‘c?ng’ chúng tôi ?? b?n h??ng tám m?t. M?i l?n gió ??i chi?u, l??t qua nh?ng ??u n?a vát chéo nh?n, cái hàng rào l?i rung lên nh? m?t cây phong c?m ?? s? b? hi?p b?i m?t tay nh?c công tàn b?o. Có nh?ng thanh âm gùn ghè g?m thét, có r?t nhi?u cung b?c c?a than th?. Tôi không tách ???c ti?ng ri r?n nào là riêng c?a hàng rào n?a và ti?ng oán ti?c th? dài nào là riêng c?a gió r?ng bi?n ??ng. Tôi ch? bi?t tai tôi ?ang nghe m?t th? nh?c ?àn ??y âm thanh t?m t?c. Gió giông không tìm ???c l?i thoát l?i càng ngh?n ngào v?t mình v?t m?y v?i m?y t??ng n?a r?ng nh?n ho?t. B?ng L?nh ?? nh? tay vào vai tôi, ‘Này, nghe nó nh? các kh? d?ng c?a cây ?àn ?áy ?y 790 ?.’ Tôi v?i ??t chén xu?ng.” (Chùa ?àn, trang 20)
U?ng xong, Nguy?n c? “ng?i b?t ??y v?i chén r??u tàn” v?i d? vãng trôi b?ng b?nh trong tâm t??ng. Nguy?n Tuân v?n say mê ?àn hát, t? hát b?, hát chèo, hát gõ, ca Hu? ??n c?i l??ng Nam K?. Nguy?n luôn luôn ?am mê mà l?i lãi ch? thu v? rung ??ng. Nh?ng t? ngày t? trói bu?c mình vào lý t??ng, vào s? giam c?m c?a khuôn th?c cách m?ng mà L?nh – 2910 – là ng?n ?u?c soi ???ng, ?ôi lúc tâm h?n Nguy?n v?n b? day d?t, vò xé b?i ti?ng ?àn, câu hát trôi v? t? cõi vô th?c làm cho hoang d?i b?t ng?, làm tê li?t c? công tác “c?-vê” chém tre, ng? g? trên ngàn!
Nguy?n Tuân ?ã s? d?ng ngôn ng? v?n ch??ng ?? thi v? hóa nh?ng tên cai, ??i kh? xanh làm cho nh?ng nhân v?t “r?ng ?en mã t?u” này tr? thành cao sang, có “t?m lòng” ??i v?i anh em cách m?ng mà trên th?c t?, s? ki?n không th? x?y ra, không-bao-gi?-x?y-ra-???c.
Ông ??i kh? xanh qua ngòi bút Nguy?n Tuân tr? nên hào hoa, ?ã dám “qua m?t” Tây, t? ch?c bu?i hát ? ?ào trong r?ng ch? ?? riêng cho ng??i tù 2910 th??ng th?c. Nh?ng ng??i tù ?ó – L?nh – v?n t? ch?i nh? ?ã t? ch?i d? vãng và bu?i hát gi?a r?ng c?ng không bao gi? có n?a.
“Mùa n??c ??c ?ã ??n – lá lim, qu? ngái r?ng xu?ng su?i k? ?ã nhi?u – ai c?ng ch? lo ?m thôi!”
II. “Tâm s? c?a n??c ??c” hay n?i ám-?nh-??n-ch?t-không-r?i trong tâm s? Nguy?n Tuân
Trong “Tâm s? c?a n??c ??c”, Nguy?n Tuân ?ã g?i g?m r?t nhi?u hình ?nh mình, hình ?nh cu?c ??i qua tác phong và ngôn ng? c?a Lãnh Út.
Lãnh Út, m?t ngh? s? trên ngh? s?, c?m thù th?i ??i c? khí vì cô v? ?ã ch?t d??i bánh xe ho?. Ng??i v? ?ây, là bi?u t??ng ngàn ??i trong ngh? thu?t. S? c?m thù này ???c c? th? b?ng hành ??ng. Lãnh Út d?n d?i c? v?i nh?ng v?t d?ng c?n thi?t h?ng ngày nh? ô-tô, xe ??p, máy b?m n??c, ?ng chì d?n n??c, kèn hát, máy ch?, bút máy, lò c?n, ?èn m?ng-sông, ?ng hàn th? bi?u, l?ch in b?ng máy và v?t luôn c? kh?u súng b?n chim hai nòng xu?ng sông Tâm.
Lãnh Út dìm thân ph?n mình, dìm nh?ng ngày, nh?ng tháng, nh?ng n?m tr?ng tr?i b? v? trong h? r??u, trong vòng ?ai ?p Mê Th?o, trong n?i nh? th??ng d?ng d?c không th?i gian. Lãnh Út t? khép mình gi?a c?n mê d? vãng ?? tìm v? s? h??ng l?c cá nhân do mình quy?t ??nh và an bài. Cái con ng??i k? l? ?y, m?i n?m ??n ngày gi? v? l?i b?t nhân công ?i ch?t m?t cây g?o to ?em tr?ng ? tr??c nhà ?? làm gì ch?ng ai ?oán bi?t. M?t s? ph?n n?a, Bá Nh? – tên t? t?i, ?eo c?ng vào gã nô b?c trung thành nh?t, hy sinh nh?t, ch?u ??ng nh?t ?? làm vui lòng m?t ng??i, m?t ng??i khó tính ??n ?? cu?ng d?i ?ã quay màn gi?a ngã Sáu quán Chu?t ?? gi?i quy?t sinh lý v?i ?àn bà ?i ch?. T?t c? vì r??u. R??u tràn ng?p vây lút toàn di?n khung tr?i Mê Th?o. C?u Lãnh Út t?i nào c?ng u?ng su?t sáng còn Bá Nh? ng?i b?i r??u, bình c? v?n, ngâm th? ???ng và trình di?n nhi?u ?o?n Kim C? K? Quan, ?ông Hán và ?ông Chu. M?t mình Bá Nh? di?n v? L?u Bình, D??ng L?, l?n l??t s?m ?? m?i vai. Bá Nh? là b?c k? tài d??i nét m?c Nguy?n Tuân.
Nh?ng Bá Nh? không ph?i tên b?i r??u t?m th??ng, mà trong con ng??i ?ó, còn có m?t lý lu?n, m?t h??ng ?i lên.
“S?ng, ?âu có ph?i là ng?i ? ra ?ây ?? chuyên tâm nh? m?t ng??i v? ch?t. Nh? th??ng tiêu c?c. Ph?i cho c?u Lãnh t?c huy?n v?i ??i s?ng m?i ???c.”
T? ý ngh? ?i ??n th?c hành còn ph?i qua nhi?u kho?ng tr?ng, do ?ó, Bá Nh? v?n ph?i nghe ti?ng mõ g?i r??u, v?n ph?i s?n sóc “m? r??u” vì ngoài Bá Nh? ra không ai ???c quy?n lai vãng g?n t?u ph?n. T?u ph?n ???c phân ra t?ng khu ?ông, Tây, Nam, B?c nh? m?t ngh?a trang s?n thôn. ? ?ó có chôn t?ng l?a r??u và ??t tên t?ng m? r??u mang nh?ng t?a ?? r?t th?: “Vô c? nhân”, “Mê Th?o H?u”, “Thu?n Hoành Qu?n chúa”, “?c S?u Viên”. Tên r??u do Bá Nh? ??t và S?u Viên là tên hi?u c?a m? Lãnh – ng??i ?ã ch?t. ?êm ?êm c?u Lãnh nh? con V??n G?y ?ã u?ng c? vò ?? khi say ng?i nhìn tr?ng mà khóc m?t mình ??n n?i bóng in ??m c? kho?ng t??ng.
C?nh ?ào r??u ban ?êm, ?ã ???c Nguy?n Tuân mô t? v?i k? thu?t trác tuy?t.
“C? gò chôn r??u b?ng d?y ch?t xanh bóng th?ch b?, bên cái sáng b?c khói c?a ?u?c l?n. Ng??i ph? vi?c c?m ?u?c, Bá Nh? c?m mai, hì h?c ?ào. Nh?ng ti?ng chìm chìm s??ng r?ng reo xu?ng, nh?ng ti?ng ??c ??c loài kim th?o ru?t loài th?.
… M?t h? Vô C? Nhân ?ã l?y lên kh?i s??n gò… Bó ?u?c c?a ng??i ph? vi?c l?p l?i huy?t r??u gi? ?ang l?n d?n tàn ?óm, sèo sèo trên c? d?m. Vài con r?n c?p nong tr??n t? hang ra, nu?t nh?ng tàn l?a ?ã ngu?i…
Cú r?ng gi? m?i r? nhau ?? m?t h?i tan canh.”
Sau b?a r??u gi? ?o?n tan M? Lãnh, c?u Lãnh gi? ch?ng không khóc, không nghe ?àn hát mà c?ng không thèm r??u. C?u ch? ??t pháo. Ti?ng pháo l?nh n? to làm l?a t?m ?ang chín mà ch?t c? vì hành ??ng c?a ng??i cu?ng. Trong kh ?ó Bá Nh? ng?i ch? cái ngày t?n th? c?a Mê Th?o.
Nh?ng r?i sau m?t n?m, cái “Nghi?p” nó bu?c Lãnh Út ph?i u?ng l?i, vì không u?ng, c?u không còn là ng??i n?a. M?t ?êm m?a gió ti?ng mõ l?i h?n lên trong không gian l?nh l?o và r??u b? quên d??i m? l?i ???c khai qu?t ?? làm vui nhân th?. Bá Nh? l?i gi? vai b?i r??u nh? nh?ng ?êm nào. Cái tâm tr?ng Lãnh Út, cái b?n ch?t ?ích danh c?a nhân v?t quay tr? l?i ?? giày vò m?t thân xác ?ã ch?t chìm trong t??ng nh?.
R??u vào, c?u Lãnh b?ng nh? ?àn hát và ti?ng ca c?a ng??i th??ng n? – cô T? – n?m nào, l??t v? ám ?nh trong trí não, khu?y ??ng l?i kho?ng th?i gian ?ã t?t. Bá Nh? – con-ng??i-ph??ng-ti?n – coi nh? cái l?nh thiêng liêng, m?t nhi?m v? cao c?, ??n n?i quên h?n mình là tên t? t?i t?i ?ào, có th? b? l? tung tích mà m?t ??i s?ng tr??c b?n án t? hình.
Nguy?n Tuân trong lúc mê m?i làm v?n ch??ng ?ã quên m?t l??ng tri, ?ã hành ??ng v?i lòng tàn nh?n trong lúc s? d?ng nhân v?t d??i quy?n uy tuy?t ??i c?a mình. Nguy?n khao khát và ??c m? nh?ng cái gì tuy?t ??nh, ch?ng c? trong ngh? thu?t mà c? trong ??i s?ng th?c. Do ?ó, ng??i ??c ??ng ng?c nhiên khi c?u Lãnh Út ?òi h?i ? Bá Nh? quá nhi?u mà ch?ng bao gi? Lãnh Út tr? v? cho Bá Nh? m?y may ân hu? tr? s? ngu? trang lý l?ch.
Ng??i th??ng n? – cô T?, tuy là m?t ?ào hát nh?ng c?ng thu? chung ??i v?i vong h?n ông Chánh Thú – ch?ng cô. ?ã t??ng r?ng l?i th? tr??c linh sàng k? khu?t, cô mong gi? tr?n ?? yên ph?n m?t ??i cây c?, ai ng? ti?ng hát ?y, nh?p phách kia v?n qu?n ri?t l?y s? ki?p ?? d?ng nên oan nghi?t.
“Ch?ng nói gi?u gì ông, t? khi ông Chánh nhà chúng tôi m?t ?i, chúng tôi không c?m ??n lá phách n?a. B?t nh?n l?m ông ?! B?i vì hát lên l?i ??ng ??n vong h?n ng??i ?àn ngày x?a.” (Chùa ?àn, trang 46)
Cô T? không nh?n l?i lên ?p Mê Th?o ?? hát, bi?t r?ng ph? tri âm, nh?ng ch?ng làm sao h?n vì ti?ng ?àn c? c?a ch?ng gi? này không ai còn có th? l?a phím, so dây!
Bá Nh? m?t lòng vì ch?, không ch?u thua, nh?t ??nh h?c ngh? ?? ??n cho cô T? hát m?t l?n, m?t l?n thôi r?i sao c?ng ???c. Bá Nh? ?ón ng??i kép nghi?n v? ?p ?? luy?n và ch? m?t tháng, Bá Nh? ?ã c??p ngh? c?a ông th?y.
“T?p ?àn ?áy nh? Bá Nh? thì t?c là c??p ngh? c?a kép nghi?n ??y. Bá Nh? không thèm buông m?t ti?ng nào. ?ã b?m ??n ti?ng ?àn nào thì ti?ng ?àn ?y chín n?c ?i. Không m?t ch? nào s??ng. T??ng có ?i ?àn th? ? m?t c?a ?ình nào thì ông thân làng l?y gi?i c?ng không b?t ???c Bá Nh? ?àn l?i b?t c? ? kh? nào… Nh?ng ngón ?àn nh? vê, l?y, ch?p, vu?t, nh?n, nh?ng ti?ng tho?ng, nh?ng ch? xòe. Bá Nh? ??u nh?p tâm c?…” (Chùa ?àn, trang 47)
Bá Nh? h?c xong ngh?, còn cô ?i mua l?i cây ?àn ?áy c?, thành b?ng g? tr?c ?ã lên n??c, tang b?ng g? ngô ??ng Chiêm Thành, r?i ?i xu?ng làng cô T? ?? v?n tr?c, th? dây cho ng??i th??ng n? tin vào tài ngh? mà thu?n theo mình lên Mê Th?o.
“Tùng tung d?nh, dênh dênh a dênh
Tùng tung tùng tung tùng t?nh tung t?ng.
Tung tùng ?nh tùng ên tùng tung (xòe)…
…Nghe ?àn Bá Nh? mà mi?ng cô T? m?p máy, c? h?ng mu?n ??ng h?ng, cô mu?n hít h?i cho ??y hai lá ph?i. Cánh m?i cô ph?p ph?ng nh?. Cô mu?n hát vo theo nh?ng kh? ?àn c?a Bá Nh? c? nh? th?m mãi vào ng??i. Cô mu?n qu? xu?ng mà l?y t? muôn l?y và h?i vì ?ã mu?n gi?i ngh?.” (Chùa ?àn, trang 48-49)
Sau nh?ng l?i n?n n? c?a Bá Nh?, cô T? ?ành thú th?c s? lo s? c?a riêng mình và nói v? bí m?t cây ?àn ?áy c?a ông Chánh Thú dang d?ng c?nh bàn th?.
“Nguyên cây ?àn ?ó hình nh? có phù chú y?m bùa bi?c gì ?y. Tang ?àn làm b?ng n?p ván thôi c? quan tài m?t ng??i con gái ??ng trinh… C? vào nh?ng ?êm t?i gi?i không có gà gáy, chó kêu và th? nh?t là vào nh?ng ?êm áp ngày gi? nhà tôi, th??ng cây ?àn v?n gi? gi?i, thành ?àn ?? m? hôi c? vã ra nh? t?m và thùng ?àn phát lên nh?ng ti?ng th? dài và v?t mình v?t m?y v?i b?c vách, c? l?ng c?ng su?t ?êm.” (Chùa ?àn, trang 51)
T??ng nghe th?y th?, Bá Nh? s? b? ý ??nh m?i hát, nào ng? Bá Nh?, con ng??i kiên trì và c??ng quy?t, ch? c?n t?i ?ích ch? không s? tr? ng?i. Nhân v?t Bá Nh? ???c Nguy?n Tuân s? d?ng nh? ph??ng ti?n ?? chuyên ch? t?ng s? ki?n ?ã ???c ?n ??nh rõ ràng trong tâm th?c nhà v?n.
Cây ?àn c?a ông Chánh Thú, m?t k? mê hát s? vào mà b? hành, tr? thành ph? nhân, nay ??n l??t Bá Nh? quy?t tâm ?em m?t ??i, ?em h?i th? c?a mình ?? ?ánh ??i l?y nh?ng phút rung ??ng cho k? khác nên ch? sau m?t ngày ?êm tóc ?ã tr?ng nh? c??c, gi?ng nh? tr??ng h?p Ng? T? T? th?i Chi?n Qu?c.
Cô T? không lên ?p Th?o thì c?u Lãnh Út xu?ng v?y. Lãnh Út xu?ng núi vì mê ti?ng ?àn, câu hát ?? kho? l?p n?i cô ??n dù r?ng ph?i tr? b?ng sinh m?nh m?t con ng??i, vì ?ã “trên d??i nghìn ?êm r?ng r?i, gà ? ?p Th?o ch? có gáy chõ vào m?t chén r??u c?a m?t con ng??i này”.
Bá Nh? tay không, l?n th? ba, ??n nhà cô T?. Ng??i th??ng n? g?p l?i k?-mê-mình,“Nh? quê chàng l?i tìm ???ng th?m quê”. L?n này ng??i ngh? s?, Bá Nh? quy?t c?m vào cây ?àn ??ng trong bu?ng th?. H?n ?ã ngh? k? và an tâm ch?u m?i h?u qu?. Cô T? không mu?n, thành th?c không mu?n ?? ng??i ngh? s? “có lòng” kia ph?i ch?t bi th?m, dù r?ng cái ch?t ?ó r?t ngh? thu?t và ?? cho ông Chánh Thú ???c s?m ??u thai ki?p khác. Nói tình t? c? x?a v?n v?y, ?ã không bi?t thì thôi, m?t khi bi?t, ?? ai g? n?i, hu?ng h? “cu?c vui” này ?? “chi phí” cho v? “ân oán giang h?”. Cô T? ?ã xin v?i linh h?n ông Chánh Thú tha cho Bá Nh?, nh?ng xin ?ã ba l?n mà h?n ma v?n ch?ng ch?u. “Cô T? hoa m?t, ngh?n n?i h?ng và trong ng??i nh? có ai ??t ho? lò”.
Th? r?i cái gì ph?i ??n, ?ã ??n. C?u Lãnh c?m ch?u, cô T? hát và Bá Nh? c?m ?àn. ??nh m?nh nào ?ó th?t ph? phàng, nó dìm ch?t t?ng s? ph?n d?n d?n nh? thu?c ??c ng?m sâu vào c? th?.
“Chi?c cáng ?i?u ?p Mê Th?o ?ã d?ng gi?a sân nhà cô T?, hai ??u gác lên hai cái tr?u g? ?i già. C?u Lãnh v?n ch?a t?nh r??u…”
Th? là t? ?ây, t? giây phút này, ngu?n ?am mê b?t ??u rót xu?ng nh?p phách, ti?ng ?àn, câu hát, kh? tr?ng nh?ng ti?ng bi th?m nh? chi?c búa ?óng vào cá “s?ng”. ? ?ây, Nguy?n Tuân ?ã dùng nh?ng “ngón” m?u nhi?m c?a v?n ch??ng ?? di?n t? m?t k? thu?t tuy?t luân c?a ngh? ?àn hát. Ng??i ??c b? Nguy?n xô ??y vào th? gi?i âm thanh, quy?n vào màu tang tóc r?i vã xu?ng v?ng máu tanh ngòm nhu?m h?ng vóc dáng k? ch?i ?àn, cây ?àn t? th?n, v?i ni?m say mê vô ??.
“Ch?a bao gi? cô T? th?y rõ cái ?au kh? ng?m ngùi c?a ti?ng ?àn ?áy bu?i này. Ti?ng ?àn h?m h?c hình nh? không thoát h?t ???c vào không gian. Nó ngh?n ngào li?m k?t cái u u?t vào t?n bên trong lòng ng??i th?m âm. Nó là m?t cái tâm s? không ti?t ???c ra. Nó là m?t n?i u kín b?c d?c, b?ng bít. Nó gi?ng nh? cái tr?ng hu?ng than th? c?a m?t c?nh ng? vô tri âm. Nó là cái t?m t?c sinh lý c?a m?t s? giao hoan l?ng ch?ng. Nó là ni?m vang d?i qu?n qu?i c?a nh?ng ti?ng chung tình. Nó là cái d? ba c?a b? chi?u d?t chân sóng. Nó là c?n gió l?t k? mành th?a. Nó là s? tái phát ch?ng t?t phong th?p vào c? cu?i thu d?m d? m?a ?m và nh?c nh?i x??ng tu?. Nó là cái l? lay nhào lìa c?a lá b? cành. Nó là cái lê thê c?a n?m m? vô danh hiu hiu ng?n gió vàng so le. Nó là cái oan u?ng ngàn ??i c?a cu?c s?ng thanh âm. Nó là s? kh?n n?n, kh?n ??n c?a ch? t?, con phím. Nó là m?t chuy?n v??ng vít n?a v?i.” (Chùa ?àn, trang 62)
Ng??i ??c v?a nghe m?t khúc nh?c làm toàn b?ng ngôn ng?. Nó tha thi?t, giày vò. Nó ngh?n ngào, u?t ?c. Nó rung lên t?ng thân ph?n bi th?m. Nó là máu, là l?. Nó là con tim, kh?i óc. Nó là tài hoa phát xu?t. Nó vang ??ng trong tâm h?n. Nó lu?n qua t?ng t? bào thoi thóp. Nó bay vút lên không gian cao th?m. Nó là ánh sáng, là bóng t?i. Nó là cõi s?ng và cõi ch?t giao thoa. Nó là Nguy?n Tuân. Nó là Ngh? thu?t.
Trong khi ?ó, “c? phách c?a cô T? d?n nh? ti?ng chim kêu th??ng trên d?m cát n?i bão l?c. Nhi?u ti?ng tay ba ng?ng g?c xu?ng bàn phách, nghe tàn r?n nh? ti?ng con c?t lao m?nh xu?ng th?m ?á sau m?t phát tên”.
Còn c?u Lãnh Út thì “m?m tay roi, càng mê t?i ?i vì t? trúc ríu ran”. “… Ai… ?àn ai… m?t ti?ng…”
Chao ôi! Ch? m?t ti?ng thôi, ti?ng ?àn kh?n kh? bao nhiêu và cay ??ng bao nhiêu cho m?t thân ph?n, cho hai thân ph?n, cho ba thân ph?n và cho c? m?t th? h? l?c loài.
Cu?c vui nào r?i c?ng ph?i tàn, hu?ng h? cu?c vui l?n chót. Ti?ng phách ?ã l?o ??o, ti?ng ?àn l? v? cõi ch?t, ti?ng hát méo l?n ?i vào c?n mê thi?p nh? ?n ph?i bát cháo lú bên sông H?c Thu?. Ti?ng tr?ng s?c s?o, sát ph?t b?ng ng?ng trên m?t da thú vì trong bu?ng th? ông Chánh có ti?ng c??i s?ng s?c ? sau bài v?. Cái bát h??ng b?ng s? ch? d?c làm hai m?nh ?? báo tin cu?c vui ??n gi? t?t l?a. S? ph?n m?i ng??i và s? v?t ???c ??nh ?o?t minh b?ch. Bá Nh? t? hành quy?t trong v?ng máu âm thanh. Tinh h?n ?ã xu?t thoát v?i hình ?nh con châu ch?u ma n? ru?t trên tim n?n l? lay. Cây ?àn bi?n thành nh?ng m?nh g? v?n. Cô T? hát ch?a h?t m?t ph?n ba ?i?u Hóa Mã mà nh?p phách ?ã l?o ??o, rã r?i. Và Lãnh Út, n??c m?t v?n chuy?n h?t vào n?i tâm thành m?t ni?m t? l??ng im v?ng ghê l?nh!…
“… M?t n?m sau, ?p Mê Th?o m?c lên m?t gò Chùa – Chùa ?àn.”
III. Thái ?? k? s? và ni?m-?n-n?n-tr??c-cu?c-s?ng
Ph?n “M??u cu?i”, ph?n chót c?a Chùa ?àn, Nguy?n Tuân ?ã s? d?ng k? thu?t hành v?n theo th? vi?t th? ?? d? dàng bày t? ý ni?m và l?p tr??ng c?a mình. B?c th? ?ó coi nh? l?i tr?n tr?i cu?i cùng c?a k? t? l?t xác, v?nh vi?n ?i vào m?t ph??ng h??ng khác, m?t môi tr??ng khác – ? ?ó cái s? b?n b?u, ki?u cách, l?p d? không ch? dung thân.
Nha Trang kh?ng ??nh thái ?? tr??c cu?c s?ng m?i b?ng m?t ?o?n v?i L?nh – ng??i tù 2910 – hi?n thân c?a “Lãnh Út hôm qua” v?i m?t ni?m tin t??ng và s? khu?t ph?c c?a riêng mình ??i v?i cách m?ng.
B?c th? g?i cho s? th?y Tu? Không, ?ích th?c là ni?m ?n-n?n-vô-h?n c?a m?t k? ph?m pháp ???c ân xá quay l?i k?t t?i ng??i ?ã ký gi?y tha mình.
Nguy?n yêu c?u: Nhà chùa c? th?nh xong h?i chuông chi?u m?t tr?m linh tám ti?ng ?y ?i, thì “chúng tôi” (Nguy?n và cách m?ng) s? tr? l?i v?i nhà chùa ??y.
Cái gi?ng nói sát ph?t m?i d? làm sao!
Khi ??c h?t “Tâm s? c?a n??c ??c”, ng??i ta th?y Nguy?n càng lún sâu vào ?o giác do cách m?ng hình thành. L?nh – 2910 – c?u Lãnh Út – càng lúc càng tr? nên v? ??i ?? bi?n thành chi?c l??i kh?ng l? ch?p g?n c? th? xác l?n linh h?n Nguy?n vào ngu?n ?am mê m?i, s? th?c, ch?a h?n nh? v?y. Nguy?n Tuân, t??ng hình c?a s? h??ng l?c mà nay ph?i ??i di?n v?i m?t nhân v?t làm cách m?ng th??ng tr?c gi?a cu?c ??i chênh vênh l?c n?n t?ng này thì ai là ng??i có th? ?oan ch?c “m?t câu chót?” Câu chót ?ó, lúc này ?ã ngoài 60, Nguy?n Tuân có th? nói ???c, nói thành kh?n v?i lòng mình, v?i cu?c s?ng có ?ó, c?ng nh? n?m 1946, Nguy?n ?ã ??t v?n ?? v?i s? th?y Tu? Không – cô T? – trong M??u cu?i.
Nguy?n Tuân, t? nh?n mình là K? Vô ??o, ??ng tr??c s? trào dâng trùng trùng l?p l?p c?a cách m?ng, yêu c?u “nhà chùa” – cô T? – ph?i theo g??ng mình ph?c v? cho ??i s?ng m?i, ph?c v? cho uy quy?n t?i cao c?a cách m?ng. Nguy?n qu? tình ?ã n?ng l?i v?i ng??i tu hành và cho r?ng s? “?i tu” c?a cô T? ch? là m?t hình th?c ?n c??p c?a ??i, “là ?ánh b?c gian, và th?i kh?c bi?u c?a nhà chùa ch? là nh?ng ngày tháng c?a b?nh nhân tr?m tr?. S? hô h?p c?a t?ng già ch? toàn có thán khí thôi, lúc hít vào c?ng nh? khi th? ra”.
Thái ?? Nguy?n Tuân lúc ?ó có th? r?t thành th?c, nh?ng nó ch? có th? ??i di?n cho riêng Nguy?n. Trên th?c t?, lúc ?ó Nguy?n c?ng là m?t k? b?t “nhân tình” v?i cách m?ng, ch? ch?a “già nhân ngãi”. Dù sao n?a, thái ?? ?y c?ng không th? ch?p nh?n ??i v?i con ng??i Nguy?n Tuân, vì b?n ch?t c?a l?i kêu g?i không nhân danh “k? trong cu?c” mà ch? là l?i nói h? c?a “k? ??ng bên l?”.
Th?i gian ch?c ?ã làm cho Nguy?n Tuân c?nh giác. Nh?ng hòn ?á ?ã ném r?i. Nó r?i vào tâm h?n nh?ng con ng??i quý v?n tài Nguy?n Tuân. Nó n?m g?n trong ?ó v?i nh?c nh?i vô vàn.
*
??i v?i tôi, Nguy?n Tuân là m?t nhà v?n có t?m vóc quá kh?. Tôi ?ã ??c nhi?u l?n và do ?ó ngôn ng? Nguy?n Tuân ?ã vào sâu và n?m lì trong ti?m th?c tôi t? m?y ch?c n?m qua. Vì yêu và ph?c tài Nguy?n, nên tôi tìm hi?u Nguy?n ? c? ??i s?ng. Nguy?n Tuân sinh ra ?ã có máu giang h?. Lúc tu?i nh? có l?n ?ã b? b?t ? biên gi?i Cao Miên – Thái Lan vì ??nh v??t biên. C? quan an ninh Pháp gi? r?i b? qu?n thúc t?i gia do l?i xin c?a c? Tú – thân ph? Nguy?n – lúc ?ó làm vi?c t?i Thanh Hóa.
Chính t?i ??a ?i?m này Nguy?n Doãn V??ng ch? nhi?m báo Trung B?c tân v?n ?ã tìm ra Nguy?n Tuân, m?i gi? nhi?m v? thông tín viên ??c bi?t c?a t? Trung B?c. B??c vào chân th? hai c?a Nguy?n ?i vào s? nghi?p v?n ch??ng. B??c chân th? nh?t là làm phóng viên cho báo ?ông Tây t? n?m 1931. Sau ?ó, Nguy?n ?i H?ng Kông cùng ?àm Quang Thi?n và Nguy?n Doãn V??ng ?óng phim Cánh ??ng ma là phim nói ??u tiên c?a Vi?t Nam (1937). Nguy?n ?óng vai y tá. Lúc v? Nguy?n vi?t M?t chuy?n ?i ??ng t?i ít bài trong Ti?u thuy?t th? b?y sau in thành sách. Tác ph?m này ??a Nguy?n vào v? trí ?úng c?a v?n h?c.
Nguy?n Tuân là con ng??i kiêu b?c, ch?ng ph?i ch? ? v?n ch??ng mà còn ? cu?c s?ng th??ng nh?t. Tính ?a l?p d?, danh t? lúc ?ó g?i là “ch?i tr?i”. ?n chim quay ch? g?m hai c?ng chân. Tách cà-phê ch? b? ?úng m?t mi?ng r??i ???ng c?c. U?ng r??u say, ng?i lì m?t ch?, ch?ng nói ch?ng r?ng, ?? ti?ng ??ng h? sau m?i b?t ??u phá phách. U?ng trà ph?i t? tay ?un n??c b?ng siêu ??ng, than Tàu và pha trong ?m M?nh Th?n b?ng trà quý hái t? núi V? Di Trung Qu?c. Nguy?n c?u k?, ki?u cách t?ng c? ch? nh? nh?t.
Trong th?i gian kháng chi?n, tôi có g?p Nguy?n m?t l?n t?i cánh r?ng thu?c Thái Nguyên, Liên khu 1. V?n mái tóc b?ng b?nh, v?n cái m?i n?i g? kho?m ??c bi?t, v?n cái môi chum chúm, v?n n? c??i khó hi?u, ch? có ?i?u khác, ?ó là b? bà ba nâu v?i ?ôi dép Bình Tr? Thiên làm Nguy?n tr? thành m?t “nông dân trí th?c”. C?ng nh? Nguy?n ?ình Thi, m?t cán b? v?n hóa cao c?p, m?c áo the ?en chít kh?n nh? ông xã, nhà v?n Nh? Phong c?a Ti?u thuy?t th? b?y ngày x?a, v?n n?a ?ùa n?a th?t g?i tôi là “ho? s? ti?u t? s?n” vì tôi ch?a hoà mình tích c?c vào ??i s?ng t?p th?, ?n m?c gi?ng h?t ng??i lái buôn. ?? Ph?n nhà v?n th? trào phúng nghi trang nh? ông lão quê mùa, Xuân Di?u xúng xính trong b? ?? nâu b?c ph?ch khoác blouson, c?i xe ??p ?i tung t?ng ?ó ?ây nh?ng mái tóc v?n cu?n “b?ng trên ?ài trán th? ngây” và còn nhi?u n?a, nh?ng khuôn m?t anh em trong tháng n?m dài kháng chi?n.
Qua hai tác ph?m Nguy?n và Chùa ?àn, Nguy?n Tuân cho r?ng mình ch?a ?? nhi?t thành ??i v?i cách m?ng nên trong m?t l?p ch?nh hu?n vào n?m 1950, m?t l?n n?a, Nguy?n Tuân l?i t? l?t xác cùng v?i Th? L?, Xuân Di?u, Nguy?n Xuân Khoát, Tô Ng?c Vân, Tú M?, Nguy?n Cao Luy?n v.v… theo tài li?u c?a Nghiêm K? T? trong Vi?t Nam máu l?a, xu?t b?n n?m 1954.
Nguy?n Tuân th?i chi?n ?ã lên án Nguy?n Tuân c?a Vang bóng m?t th?i:
“Trong Vang bóng m?t th?i, tôi ?ã ??ng v? phía b?n phong ki?n ?n bám, bóc l?t, th?ng tr? nông dân lao ??ng mà ??a ra m?t cái nhân sinh quan ph?n ti?n b? c?a b?n quan l?i, ??a ch? tiêu dao h??ng l?c, b?t l?c tr??c nhi?m v? l?ch s?… Nhân v?t Vang bóng m?t th?i c?a tôi tiêu bi?u ??y ?? cho t? t??ng phong ki?n, ??a ch?, quan liêu…
Sau cùng Nguy?n h?a h?n:
“Tôi quan tâm t? nay sáng tác vì quy?n l?i dân cày… Tôi ph?n kh?i ??ng v? phía b?n c? nông mà th?n tr?ng và c? g?ng th? hi?n cái tâm h?n sáng lên c?a dân cày có ??ng lãnh ??o.” (Vi?t Nam máu l?a, Nghiêm K? T?)
?ó, ?ó. Nguy?n Tuân m?t v?n tài l?i l?c c?a n?n v?n h?c Vi?t Nam ?ã quy?t li?t v?i chính mình b?i lý do r?t ??n gi?n r?ng, Nguy?n Tuân ch? là m?t ngh? s? theo ?úng ngh?a ch?, là cánh chim giang h?, n?i nào ??p, v?a ý v?i h? cánh hót ch?i vì v?y, ng??i ??c m?i có d?p ??c l?i v?n phong c?a Nguy?n trong bài tu? bút “Ph?” ??ng ? t?p chí V?n ngh? xu?t b?n t?i Hà N?i 13 n?m tr??c. Và vì tình c?, k? vi?t ???c ??c m?t bút ký c?a Nguy?n vi?t v? Qu?c l? 1 trên ???ng th?m B?n H?i. L? d? nhiên, “?oàn th? ?ã s?a ch?a” cho Nguy?n nhi?u, r?t nhi?u, nên ??c Nguy?n mà tôi t??ng nh? ??c v?n c?a ng??i khác. Nh?n ??nh v? Nguy?n Tuân, m?t b?n v?n cho r?ng, Nguy?n qu? có v?n tài, v?n phong, nh?ng Nguy?n không ph?i là nhà v?n t? t??ng. ?i?u này có l? ?úng ch?ng?
Sau khi vi?t xong bài v? Nguy?n Tuân, tôi ???c tin Nguy?n ?ã m?t t?i Hà N?i n?m 1969 [1] . Cái ch?t c?a Nguy?n Tuân th?c ??p, n?u câu chuy?n sau ?ây ???c coi là ?úng s? th?c: Nguy?n ?ang n?m ?i?u tr? t?i B?nh vi?n Phú Doãn v? b?nh chai gan do r??u mà ra. M?t bu?i có ng??i b?n l?i th?m, Nguy?n kêu thèm r??u quá. Vì th??ng m?n Nguy?n, ng??i b?n tìm mua ???c m?t chai Whisky ?em l?i ngay chi?u hôm ?ó. Ch? ??n t?i, Nguy?n ôm chai r??u trèo t??ng tr?n ra kh?i B?nh vi?n ?i th?ng t?i H? G??m, vào gi?a Tr?n Ba ?ình ng?i g?t gù ??c ?m, cho ??n c?n c? chai r?i n?m l?n ra ??t. Sáng hôm sau có ng??i t?i m?i hay Nguy?n ?ã ch?t, không bi?t t? lúc nào.
Trích v?n Nguy?n Tuân
Tâm s? c?a n??c ??c
G?n tàn ti?c ?êm, c?u Lãnh v?t nh? ??n cái thèm ??c c?: “À, hôm nào em cho tìm cô T? v? ?p hát m?t bu?i. ?àn c?a em nghe chín l?m. Sao m?i khi không th?y em ch?i ?àn ?áy! ?, ch?a có l?n nào em ?ánh ?àn ?áy. Cô T? hát thêm vào n?a, thì cu?c ??i không ??n n?i toàn là nh?ng chén ‘Vô C? Nhân’ ?ó em ?”.
Ch? ?p l?i ?òi v?i thêm n?a bì “Vô C? Nhân” n?a ?? cho m?t gi?i r?i l?ch ánh bu?i mai r?ng vào mi?ng chén trào sóng còn s?i t?m. ?ã trên d??i nghìn ?êm r?ng r?i, gà ? ?p Th?o ch? có gáy chõ vào m?t chén r??u c?a m?t con ng??i này.
Bá Nh? l?i xu?ng núi, tâm h?n không mà xu?ng núi ch? không có ?em ?àn theo nh? l?n tr??c. L?n này là l?n th? ba mà m?t ng??i ?ánh ?àn tìm ??n m?t n?p nhà gianh ?? c?u m?t ti?ng hát.
Trông th?y Bá Nh? b??c vào nhà, cô T? càng lo s? ngh? ??n cái m?ng ?êm tr??c không khéo mà ?ng vào ông khách trên ?p này ?ây. ?êm n? g?n v? sáng, cô T? n?a th?c n?a ng?, ch?n ch?n nghe th?y ti?ng ng??i rón rén ?i t? bu?ng th? ra. Cô quay m?t l?i phía c?a màn thì ?ã th?y ông Chánh Thú ??ng s?ng ? ??y, áo xô gai r?ng tay và hoen ?. Cô ??nh vùng ch?y ?i thì h?n ch?ng ra hi?u là không vi?c gì mà s?. Ng?i men vào thành gi??ng, cái h?n m?c ?? v?i tr?ng b?ch ?y phào v?i v?: “M?t ngày r?t g?n ?ây s? có m?t ng??i tìm ??n ?? nghe mình hát. C? ?? cho ng??i ?y ?àn vào cái ?àn d?ng ? bàn th? tôi. Mình ??ng có ng?n gi? ng??i ta. Mình ph?i hát cho ng??i ?y ?àn. ?àn xong thì ng??i ?y l?n ra ch?t. Th? ngh?a là ng??i ?y s? th? m?ng cho tôi ? d??i cung Thu? Tinh này, thì tôi m?i ???c tr? lên làm ng??i d??ng gian. ?àn d??i này cho Diêm V??ng trong m??i V??ng Ph?, t?i t?m kh? s? l?m. Nh?ng thanh âm c?a ng?c t?i, mình ôi! Mình nh? k? l?y ?? tôi ???c ??u thai v? cái th? gi?i t? trúc trên d??ng gian. L?n tr??c ?ã h?t m?t m?t d?p ??u thai r?i vì m?ng cái ng??i bên Kinh B?c ?y còn v?ng l?m, tôi b?t ch?a ???c. Thôi, tôi v? ?ây”. M?t lu?ng gió l?nh lay ??ng lá màn. Cô T? ng?i h?n d?y thì không th?y gì n?a. Và m?t ?i?u l? là trong bu?ng th? l?i có ánh ?èn. Ai th?p? Bao gi? cô c?ng t?t ?èn th? tr??c khi ?i n?m. Cô vào ??n n?i thì có ba ti?ng n?t tách r?t d?t khoát. ?y là ba s?i dây ti?u, dây trung, dây ??i ? ?àn ?áy k? ti?p nhau mà cùng ??t. M?t con ?om ?óm v?n bay trên cây ?àn nh? nh?i m? hôi. Trên n?n tang ?àn g? ngô ??ng, có nh?ng ?óm lân tinh l?p lòe. Cô T? l?i g?n nhìn thì m?i bi?t ??y là máu c?a dây ?àn ??t. ??u các dây còn rung lên, ru?t s?i t? r? tuôn ra m?t th? n??c ??c s?t nh? máu con gi?i leo và xanh ??c nh? ru?t b? n?t. Ch?t ?y ??ng thành gi?t ? các ??u dây và lóe tia xanh l?nh lên d??i cái sáng ch?n v?n c?a l?a ?om ?óm. Cô T? th?p m?t tu?n nhang b?t th??ng và, ?? c? phách ra kh?i túi vóc, cô gõ m?y câu hát th?.
Công vi?c ??ng áng c?a cô T? vào sau gi?c chiêm bao ?y có ?i?u tr? n?i h?n m?i khi. R?i là th?y Bá Nh? vào nhà cô.
S?c nh? l?i m?y l?i trong m?ng, cô T? ch? v?i m?i Bá Nh? u?ng n??c, và b? m?c khách ??y, cô lùi ngay vào bu?ng th? châm ?èn h??ng, th?nh chuông và c?m hai ??ng ti?n gieo xu?ng ??a xin âm d??ng, kh?n “N?u m?ng tri?u ?ng vào ng??i khách ch?i ?àn trên ?p Mê Th?o ?ang ng?i ngoài kia, thì tôi mu?n xin mình tha cho ng??i ?y. Mình ch? ??n ng??i sau r?i hãy ??u thai lên l?i v?i cu?c ??i b?ng th?t b?ng x??ng th?t này. C?ng không lâu gì ?âu. Mình mu?n lúc nào thì c? báo m?ng cho tôi là tôi tìm ngay ???c m?t ng??i c?m vào ?àn c?a mình mà ?ánh ?? r?i ch?t. Thiên h? nào thi?u gì nh?ng c?m ?àn ch?y theo v? mình. Có trôi sông c?ng không h?t. Nh?ng ??n cái ng??i ng?i ngoài kia thì tôi th?y không ?ang tâm. Tôi xin mình, mình ch?ng giám cho lòng ngay th?ng và th??ng ng??i c?a v? mình. Tôi gieo ti?n, mình b?ng lòng thì m?t ??ng s?p m?t ??ng ng?a.”
Ti?n kh?t ?ài m?t m?t bôi vôi, ba l?n gieo xu?ng ??a thì ba l?n ch? quay tít mà c??i r?i l?n ng?a ra c? ??a, ch? không keo nào ???c c?. Cô T? hoa m?t, ngh?n n?i h?ng và trong ng??i nh? có ai ??t ho? lò. R?i cô l?ng cúi tr? ra phòng khách, không dám nhìn th?ng vào Bá Nh?.
“Th?a cô, tôi v? ?p ?ã ngh? k? r?i. Tôi s? ?ánh ?úng vào cây ?àn th? d?ng trong bu?ng. S? gì s? ph?i x?y ra cho tôi, tôi vui lòng ch?u l?y. Cô không nên lo s? ái ng?i gì cho tôi c?.”
“Th?a ông… Th?a ông…”
“Th?a cô, tôi ?ã nh?t ??nh. N?u tôi có tránh ???c cái vi?c ?ánh vào cây ?àn ông Chánh, tôi th?y ??i tôi nó c?ng ch?ng thêm h?n lên l?y ???c m?t ?i?u gì. Có l? l?i còn nh?t là khác n?a.”
“Th?a ông…”
“Th?a cô… mà l?n này ch?c không còn cách gì ?? cô t? ch?i n?a. Vì cô không ph?i lên hát t?n trên ?p. Cô ng?i hát hay ? b?c kia. Ti?n l?m.”
“Th?a, không có tr?ng?”
“?i?u ?ó, tôi ?ã tính r?i. Ch?ng vàng m?t tr?i thì võng c?u Lãnh tôi s? có ng??i cáng t?i ?ây. C?u Lãnh s? c?m ch?u. Cô s? hát, tôi s? ?àn – ?àn ngay vào cái ?àn ông Chánh. Thôi, cô b?o d?n qua loa cái gì cho tôi u?ng m?y chén cho nó ?m b?ng.”
Trông ng??i qu?n gia ?y nâng chén ??c ?m, ng??i ta ph?i liên t??ng t?i c?c r??u m?nh c?a t?i nhân s?p lên ?o?n ??u ?ài. B?i vì, ch?c n?a – ch? vì m?t ch?c n?a thôi – khi mà Bá Nh? c?m ?úng cây ?àn th? ?y lên, h? b?t ??u sòng lên ba ti?ng t?c là ký vào m?t b?n án t? hình ??y.
C? ng??i cô T? là m?t cõi b?n ch?n không có biên gi?i. Cô ? nhà ngang ch?y lên nhà trên, nhìn vào mâm r??u r?i l?i nhìn tr?m Bá Nh? r?i l?i ch?y xu?ng. C? th? mãi. Cô mu?n ???c tr?n tránh ?i ?âu ch? không mu?n là m?t ni?m xúc c?m gì ? cái nhà này n?a. Cái sinh m?nh ng??i ng?i t? t?ng t?u cho mình kia ch? ?ang treo vào m?t s?i… t?! Và cô s?p hát cho ng??i ?y nghe ?? cho s?i t? kia ??t ph?t.
Chi?c cáng ?i?u ?p Mê Th?o ?ã d?ng gi?a sân nhà cô T?, hai ??u gác lên hai cái tr?u g? ?i già. C?u Lãnh v?n ch?a t?nh r??u. Hai l?c ?i?n dân ?p v?c c?u Lãnh vào, ??t c?u ng? l?ng bên g?i x?p. Bá Nh? ra hi?u cho ch? nhân tri?t so?n và m?i cô T? ?? phách ra mà gõ ngay ?i thôi. Sau khi châm m?y nén h??ng v?nh quy?t vào bát h??ng th? Chánh Thú, Bá Nh? ?ã kh? n? ôm cây ?àn th? t? trong bu?ng ra. Cô T? c?m phách gõ.
Bá Nh? th? dây, v?n tr?c ?àn. Tr?c nghi?n g?t và n?c dân mãi lên. C?n ?àn ôm sát vào m?t, Bá Nh? ng?i th?y m?t mùi tanh tanh và g? ?àn ?ã truy?n sang lòng tay m?t ch?t nh?n sánh. Buông ??u g?y xu?ng dây ?àn v?ng ngân m?t ti?ng cu?ng lo?n. Và nh?ng ??u ngón tay ph?i – Bá Nh? ?àn tay trái c?ng nh? c?m ??a, c?m bút – nh?n xu?ng dây ?ã run lên nh?ng c?m giác bu?c nh?c. Bá Nh? ch?ng ch?c buông ba ti?ng sòng.
C?u Lãnh còn ?ang li bì v?i choàng d?y, c?m roi ch?u ?ánh luôn m?y ti?ng. Ng??i c?u Lãnh ch? còn hai cánh tay và hai cái tai, ch? c?t và chân c?ng ?? và m?t thì nh?m nghi?n, c?m v?nh lên tr?i. Cô T? nh? m?t h?n h?n, cái tâm ch? còn lên xu?ng theo v?i b?c ?àn. G? b?c d??i thân tan loãng ?i ?âu ?? c? ng??i cô T? phiêu phiêu l?ng l? trôi mãi gi?a không.
Ch?a bao gi? cô T? th?y rõ cái ?au kh? ng?m ngùi c?a ti?ng ?àn ?áy bu?i này. Ti?ng ?àn ?áy h?m h?c, ch?ng nh? không thoát h?t ???c vào không gian. Nó ngh?n ngào li?m k?t cái u u?t vào t?n bên trong lòng ng??i th?m âm. Nó là m?t cái tâm s? không ti?t ???c ra. Nó là n?i u kín b?c d?c b?ng bít. Nó gi?ng nh? cái tr?ng hu?ng than th? c?a m?t c?nh ng? vô tri âm. Nó là cái t?m t?c sinh lý c?a m?t s? giao hoan l?ng ch?ng. Nó là ni?m vang d?i qu?n qu?i c?a nh?ng ti?ng chung tình. Nó là cái d? ba c?a b? chi?u ??t chân sóng. Nó là c?n gió ch?ng l?t k? mành th?a. Nó là s? tái phát ch?ng t?t phong th?p vào c? cu?i thu d?m d? m?a ?m và nh?c nh?i x??ng tu?. Nó là cái l? lay nhào lìa c?a lá b? cành. Nó là cái lê thê c?a n?m m? vô danh h?u h?u ng?n vàng so le. Nó là cái oan u?ng nghìn ??i c?a cu?c s?ng thanh âm. Nó là s? kh?n n?n kh?n ??n c?a ch? t? con phím. Nó là m?t chuy?n v??ng vít n?a v?i.
Ti?ng ?ôi lá con c? phách cô T? d?n nh? ti?ng chim kêu th??ng trên d?m cát n?i bão l?c. Nhi?u ti?ng tay ba ng?ng g?c xu?ng bàn phách, nghe tàn r?n nh? ti?ng con c?t lao m?nh xu?ng th?m ?á sau m?t phát tên. Tay phách không m?t ti?ng nào là nh?t. M?i ti?ng phách s?c nh? m?t nét dao thu?n chi?u. Và gõ ??n nh? th? thì th?t là ?em cái vinh quang ??n cho tre cho trúc và t?o cho th?o m?c m?t t?m linh h?n. D??i m??i ngón tay hoa múa d?o quanh, tre trúc b?t n?y lên vì tho? thích. ?àn và hát d?t nhau mà l??t b?ng.
C?u Lãnh Út m?m tay roi, càng mê t?i ?i vì t? trúc ríu ran. Ch?a h?i t?nh cu?c r??u c?a ?p, c?u l?i t? b?i thêm tr?n r??u c?a ?êm nh?c. “?àn ai ?àn…”.
N?n nh?ng ???ng gân ngang, gò cong mình xu?ng ?àn, day th?t da tê cóng trên dây s?c bu?t nh? c?t n?a, m?y ??u ngón tay Bá Nh? s?ng vù và b?t máu. Bá Nh? ?ang ch?u m?t nh?c hình bá ?ao tùng x?o. Nghe phách cô T?, ? nh?ng kh? rung th?a r?i mau Bá Nh? say s?a trong cái nh?n th?c là mình ?ang ch?t d?n gi?a ?àn hát và m?i m?t ti?ng trúc ti?ng t? ?ánh thêm lên là mình l?i càng l? d?n v? cõi ch?t. Có ng??i t? t? b?ng mùi hoa ngát, có ng??i t? t? b?ng h?i nh?c. Ng??i ?ang luy?n phím kh?o dây b?ng n? m?t n? c??i héo s?ng trên hai môi tái.
Máu ch?y ra nhi?u quá. Toàn thân Bá Nh? ?? ngòm. Áo qu?n màu tr?ng c?a Bá Nh? v?t tr? nên vóc ??i h?ng, trông h?t m?t ng??i ph?c s?c ?? ?n th??ng th?. Ng??i Bá Nh? ?ã là m?t cái v?i ??ng ch?t l?ng có nhi?u ch? rò r?. Máu trong c? th? Bá Nh? c? ??u m?t dòng tuôn mà th?m l?u ra ngoài. Bá Nh? ?ã th?y khát n??c. Và kh?p mình m?y xót nh?c không bi?t ??n ?âu là ch?ng h?n n?a. M?i ti?ng ?àn là m?t mi?ng th?t l?y ra. Tí m?t, ti?ng ?àn ??a nhau v? n?i v?nh quy?t. Tùng. Tang. Tùng tùng! T?ng. Bá Nh? v?p vào m?t ch? nh?n, ??u ngón tay ng?ng ??i dây lát trên mõ phím cao quy?n huy?t. “?àn ai… ?àn… m?t ti?ng…”.
V?a có m?t m?i kim nào châm vào cái ??t cu?i x??ng s?ng Bá Nh?, làm cho cây ?àn ??t ng?t b?t h?n cân d?c lên. R?i không rõ t? ?âu vào, v?n ? ?o?n x??ng s?ng, có r?t nhi?u h?t mu?i l?o xao ?ánh loãng ch?t tu? ng??i ?ang gò ?àn. Ru?t nh?n h?n ra, óc se th?t l?i, ch? còn có cái tâm Bá Nh? là ?i?u ??ng v?i l?p l?p t? trúc d?t d?.
Gân tay cô T? xu?ng phách ?ã có chi?u l?o ??o vì chu?t rút. H?t châu l?y b?y ??ng trên môi ng??i hát, sáng ??c nh? m?t chu?n chu?n. Ph?i nu?t n??c m?t m?n chát tuôn ??u v?i máu ng??i ?àn ??i di?n, ti?ng hát cô T? có nhi?u ch? buông b?t ?ã h?t vuông h?t tròn. Ti?ng hát ?ã sa làn r?i khê và m?c hát ?ã có ch? b?ng. C? hát c? ?àn ?ang d?t tay nhau sa l?y trên cái mênh mông bùn s?ng ngào v? ?c, m? r?ng xanh l? ngút chân tr?i. Cô T? rùng mình. Hình nh? ?ây là pháp tr??ng ?ang có nh?ng ti?ng m?m chiêng ??ng. Nh? ?n ph?i bát cháo lú bên sông H?c Thu?, cô mê thi?p ?i. Ti?ng hát méo d?n.
Thoáng m?t ti?ng dây ?àn ??t. Cô choàng t?nh ?? nh?n cúi ??u t? ?y b?n vào m?t. Thái d??ng cô tê d?i trong kho?nh kh?c. R?i v?ng l?i tay phách, ch?nh l?i h?i c? h?i m?i, cô T? hát bây gi? m?i v??t qua nh?ng ??nh nh?n c?a th? gi?i âm thanh. Ti?ng hát m?c cánh, th?m th?m trong tr?ng tinh khi?t quá pha lê g?t. Cô ?ang g?i n??c su?i ?á ng?t trào dâng lên. Ti?ng phách tr?c ríu ran nh? cô ??ng l?i ???c muôn ?i?u c?a muôn gi?ng chim. Có nh?ng ti?ng tre ?anh thép, s?c bén ??n cái m?c c?t ??t ???c s?i tóc nào vô tình bay qua kho?ng n?i phách ?ang b?c cao v??n mình ??ng d?y nh? vách thành. ?ôi tai c?u Lãnh Út ch? là hai cái ph?u ?? cô T? rót vào ??y c? m?t r?ng chim và c? m?t su?i thu? tinh.
Cô T? gi? m?i ?? ý ??n nh?ng ti?ng tr?ng ?i?m. Tr?ng ng??i ch? ?p tr? ?y sát ph?t th?t. Th?t là m?t th? tr?ng l?i h?i. Trong ti?ng tr?ng, có ti?ng ?? nhào c?a ngói g?ch v?n r?i. Hình nh? t?t c? nh?ng lâu ?ài cung ?i?n c?a cu?c ??i nhãn ti?n ??u tan rã theo m?t cái roi qu?t xu?ng m?t da loài thú. Hình nh? ph?i có ???c vô vàn vàng l?a lu? th? mà phí ?i thì m?i ??i ???c ra thành cái ti?ng âm âm ??c ??c ?y. Châu, ?i?m ??n nh? th? thì kh?i nào mà tránh ???c chuy?n oan trái cùng ng??i gõ tr?c.
Lúc này, c?u Lãnh ch? bi?t có s? th?m âm. Âm trúc, âm t?. Còn ngoài ra, c?u không bi?t gì h?t. Chén t?ng r??u c? liên ti?p mà v?i mà ??y, gia nhân ?i theo rót ??a ??n ?âu thì c?u u?ng ??n ??y. T??ng lúc b?y gi?, c? quê Nh?n này có phát h?i, c? chính quy?n c?u ??t có s?t n?t h?t, c?u c?ng m?c. C?u ?ang ng? cái gi?c ng? thôi miên c?a âm nh?c. Không m?t ti?ng nào lép, roi c? nh? ôm l?y tang mít, r?i c? nh? dán vào m?t da.
“… nguy?t dãi tàn nhang… ?… Con sông h? n??c bi?c…”. Nh?ng th?t ra, cô T? chuy?n h??ng ti?ng hát vào lòng ng??i ch?i ?àn ch? không b?n gì m?y ??n ng??i ?i?m châu. Bá Nh? ng?i tr??c m?t kia, sinh m?nh ch? còn dính vào cu?c ??i b?ng m?t vài kh? ?àn n?a thôi. T?t b?n ?àn, là cu?c ??i ng??i ?ang cúi xu?ng cái ??u b?y b?ng s?ng bò tót kia c?ng h?t luôn. H?i t? thi?u não nh? l?i g?i g?m gi?i gi?ng. Nó bu?n r?ng xa nhòe quá m?t ti?ng lên ???ng. Thôi thì ?ây c?ng là nh?ng ti?ng cu?i cùng c?a ??i. Cô T? c? b?t buông t?ng ch? cho th?t chín n?c ?? cho k? s?p h?t làm ng??i kia ?em ?i cho th?t ??y ?? cái d? âm c?a cõi s?ng. Làn hát chênh ?i nh? l?i giã t? ng??ng ngh?u.
Trong bu?ng th? Chánh Thú, có ti?ng c??i s?ng s?c ? sau cái bài v?. Bát h??ng th? s? ch? d?c làm hai m?nh, ti?ng n? toác to g?n nh? m?t tre n? trong l?a. Hai m?nh s? nhào l?n xu?ng n?n ??t, kêu ?ánh xo?ng. Riêng cô T? nh?n th?y ti?ng ?? v? này và hi?u nó là ?i?m báo hi?u c?a m?t ?i?u linh thiêng gì. Qua cái màn m?ng n??c m?t, ng??i hát nhìn tr?ng tr?ng vào ng??i ?àn. Bá Nh? v?n ?ã còm, gi? l?i càng khô sút h?n ?i. Máu tuôn ra nhi?u quá, ?ánh ??ng quanh ch? Bá Nh? nh? m?t kh?i h?ng hoa. B?t tay ?àn ?? xu?ng m?nh m?t cái ??u g?y th? nh?t ?y là máu trong ng??i Bá Nh? v?i ?i t? ??y. Và thân hình ngót d?n ?i và teo tóp mãi l?i ch?ng khác gì cái xác khô ng??i t?ng già kh? h?nh. Hình nh? t?i m?t ch?ng m?c siêu thanh nào ?ó, âm nh?c có cái v?t tính là làm qu?t l?i da th?t và chu?t dài thân ng??i ra.
Bá Nh? ch? còn là m?t cái bóng. Bóng loãng d?n và không ??ng. Bóng c? nh?t m? thêm mãi qua cái hôn mê c?a n?i th?m tình th??ng và cô T? ch? còn nh?n th?y có m?i m?t cái ch?m sáng trên thân ng??i ôm ?àn là còn linh ??ng. ?y là m?t ng?c chi?c nh?n ? ngón tay n?n dây. T?t c? sinh khí m?t ki?p ng??i ch? còn g?i vào có m?t cái m?t nh?n linh ??ng theo ôm ?àn. R?i b?ng h?n ?i, trong phòng không có m?t ti?ng ?àn nào n?a. Nh? m?t th? k?o, máu c? khô quánh g?n ch?t m??i ??u ngón tay Bá Nh? vào m?y s?i t? ?? s?m và m?t tang ngô ??ng hoen ?. M??i ngón nh? m?t ?ã b? ?óng ?inh li?n vào phím cây ?àn.
Máu tuôn ?ã h?t ch?t n?ng và ch? còn to? ra m?t mùi tanh nh?t.
Bá Nh? g?c vào ?àn, nách c?p l?y thành ?àn mà nhoài ra gi??ng. G? b?c ?êm và thân ng??i nhoài ra kia l?nh b?ng nhau.
Phía sau cây Bá Nh?, v?t bay lên m?t con b??m ?en loang l? nh?ng ch?m tròn h?ng hoàng.
Linh h?n Bá Nh? ?ã xu?t thoát ra kia ?ang díu ?ôi cánh ?m r?i bi?n d?n vào bóng khuya. M?t con châu ch?u n? ru?t trên tim n?n l? lay.
Th? là h?t h?n ngân rung c?a ch? ?àn.
?i?u hát Hóa Mã, ch?a quá m?t ph?n ba.
Nh? m?t hành khách ho? xa t?nh gi?c lúc tàu ?? vào ga, Lãnh Út choàng d?y, h?t hàm h?i: “Kìa, sao l?i ngh? lâu th?! N?i l?i dây chóng vào.”
Cô T? b?ng oà lên. Ti?ng khóc n?c n? thê th?m. Cô ch?y l?i ?? xác Bá Nh?, ??y chi?c g?i mây vào gáy m?t t?m thi hài co qu?p. Cúi mình xu?ng cái xác dâm dê ??, cô T? ?ang vu?t m?t cho Bá Nh?, b?ng l?i gi?t b?n mình lên vì m?t ti?ng tách n?a n? ngay c?nh ?ó. Cây ?àn v?a b? tay ng??i l?nh th? d?n xu?ng m?t b?c, ?ang t? tan v?n ra t?ng mi?ng con. Phím long r?i, c?n, thành, tang ??u tung b?t h?t m?ng ch?t, và cùng m?t lúc nh? h?t nh?ng ???ng s?n g?n. ?àn ch? còn là m?t ??ng g? v?n g? linh tinh nh?ng b?a b?n bên m?t cu?c ??i ?ánh ?àn ?ang khô d?n l?p máu cu?i cùng.
Lãnh Út – n??c m?t v?n chuy?n h?t vào n?i tâm thành m?t ni?m t? t??ng im v?ng ghê l?nh – ch?ng tay vào c?m, ngây s?ng nh? ??t t??ng nung, ng? ng?i ngay d??i chân xác ch?t m?t m?t n?a ph?n ?êm và lân sang n?a ngày sau, m?t m? to, mí không ch?p l?y m?t l?n.
T?nh gi?c ng? ng?i, Lãnh Út nh? ??t thi th? Bá Nh? vào cáng ??a v? Mê Th?o. Chi?c cáng ?i theo cái ?à c?a gió m?a thu?n mùa. Lãnh Út bám vào ?òn cáng mà l?n v? ?p. L?o ??o ch?y theo sau xa là cô T?, m?t chùm kín vuông kh?n l??t tr?ng m?ng.
Bá Nh? ???c h? th? vào lúc x? chi?u. Và ngay bu?i t?i ?y, t?u ph?n c?ng b? khai qu?t luôn lên. M?t ??t gò r??u ng?n ngang ??t ?ào và vô vàn là chum là h? b? tháo nút ng? nghiêng ? mi?ng huy?t r??u. Nhi?u vò r??u, n??c sánh ??c ch?y ra lênh láng. Nhi?u h? c?m ? ?ang k?t men, – l?m cái hình bó và s?c c?t hi?n lên ??p nh? phát khanh t??ng ??n n?i.
S?n bó ?u?c cháy, Lãnh Út v?t luôn vào t?u ph?n khai qu?t. Gò r??u phát ho?. L?a men khê n?ng b?c lên liên ti?p. Cho ??n h?t canh ba mà ng?n l?a men r??u xanh lè c?ng ch?a d?u ng?n. ?êm phóng ho? t?u ph?n, th?o m?c chim muông vùng Mê Th?o b? m?t tr?n say lây. Cây cành c? lá ??u miên man r? r??i r?u nh?n. Thú ngàn r?ng to lên nh? c?nh ??ng r?ng. Chim b? say, cánh c?p c?ng l?i mà lìa kh?i t?, r?ng xu?ng ??t nh? qu? chín r?i cành m?.
L?o ??o, Lãnh Út l?p b?p ?m ? nói mê gi?a m?t gi?c chiêm bao không ngày tháng: “Sau m?t cái t? bi?t, gi? ta ph?i tính ??n n?i sinh ly khác. ??i v?i ?àn, hát, t? bây gi? ta nguy?n làm m?t ng??i ?i?c, m?t ng??i cô ??n, m?t ng??i ph?n b?i. Và trên vong linh Bá Nh?, ta th? ??c là không bao gi? c?m ??n m?t cái chén nào c?a cu?c ??i này”.
(Chùa ?àn)
________________________________________
[1] Tác gi? nghe tin nh?m. Nguy?n Tuân m?t ngày 28.7.1987 t?i Hà N?i. (talawas)
Ngu?n: T? T?. M??i khuôn m?t v?n ngh?. Nam Chi xu?t b?n l?n th? nh?t, tác gi? trình bày ho?t ho?. Ngoài nh?ng b?n th??ng có thêm 5 b?n ??c bi?t trên gi?y Ngân Nh? mang ch? T.T., L.N.. – P.T.?., C.T., và V.T.H., 100 b?n trên gi?y B?ch Ng?c mang s? t? T.T. 001 t?i T.T. 100, dành cho b?n h?u. In xong t?i Kim Lai ?n quán ngày 1 tháng 8 n?m 1970. Gi?y phép s? P.H.N.T. s? 621 BTT/PHNT ngày 19 tháng 2 n?m 1970. Tác gi? gi? b?n quy?n, 1970. Cùng m?t tác gi?: Nh?ng viên s?i (T?p truy?n), Nam Chi Tùng Th?, 1962; Yêu và thù (T?p truy?n), T? sách Nam Chi, C? s? Ph?m Quang Khai xu?t b?n, 1970. B?n ?i?n t? do talawas th?c hi?n.
