Nguy?n ??c Tùng
g?i Kathy Hoang
Th? Ph?m Thiên Th? là th? ?? ngâm, ?? hát, là chanson poétique.
Ti?ng em hát gi?a giáo ???ng
Chúa v? trong nh?ng thánh ch??ng bàng hoàng
?úng ra, th? ông có ?i?u nói l?n ?i?u hát. Là tu s? Ph?t giáo nh?ng v?n nh?c ??n Chúa: ?ó là tinh th?n t? do c?a Ph?m Thiên Th?. Nhi?u ng??i cho r?ng th? ông ???c ph? bi?n là nh? ca khúc do Ph?m Duy ph? nh?c, ho?c vì ông là thi s? kiêm thi?n s?, nh?ng cái ?y ??u có th? ?úng c?, nh?ng th? không hay thì không ai nh?. V?y ph?i có m?y th? cùng lúc: v?n hóa và v?n b?n. Nhà phê bình ??ng Ti?n có m?t nh?n xét thú v? r?ng câu "r?ng x?a có gã t? quan" là câu th? ???c nh? nhi?u nh?t. ?i?u ?ó qu? nhiên ?úng, nh?ng tôi ngh? có l? vì nó ???c ph? nh?c, và là câu m? ??u c?a bài hát. N?u Ph?m Duy ch?n câu khác, ví d? câu th? nh?t c?a ??ng hoa vàng "M??i con nh?n tr?ng v? tha", thì bi?t ?âu câu ?y l?i n?i ti?ng h?n?
B?n nói v?y hoá ra câu "r?ng x?a" ?y không có giá tr? gì? C?ng không ph?i th?. ?ó là câu nghe qua c?ng t?m th??ng, nh?ng v?i l?i nói l?ng l?, nhi?u h? t?, c?a ng??i Vi?t, nó l?i g?i ra nhi?u th?. Nó m? ra, mông lung. Bùi Giáng có nhi?u câu nh? v?y. M?t ch? thành công ph?i ?úng th?i ?i?m, m? ?úng cánh c?a. Mà m?t cánh c?a ch? có m?t ng??i m?. Nh?ng tr??c h?t nó ph?i k?t t? ti?ng nói c?a dân t?c, nh? m?t th? "t?ng k?t th?i ??i." ? mi?n Nam ai không th?y c?nh n? sinh áo dài tha th??t ùa ra c?ng gi? tan tr??ng, nh?ng ph?i ??n Ph?m Thiên Th?, th? m?i b?t ra b?n ch?:
Em tan tr??ng v?
C?ng m?t tr??ng h?p khác, ví d?, Nguy?n T?t Nhiên, v?i:
Có còn h?n không
Mà ông th??ng có nh?ng câu nh?ng ch? nh? th?. ?ây là m?t ví d? khác:
Thì thôi mù ph? xe ???ng
Thôi thì thôi nhé ?o?n tr??ng th? thôi
Nhi?u h? t?. Nh?ng trong l?n ??c ??u tiên, tôi nh? li?n. Nh?ng ch? nh? th? x?a nay v?n dùng, nh?ng khi k?t h?p l?i, chúng tr? nên m?i.
Có ng?n ?y thôi
T?t nhiên là t? câu Ki?u;
Ái ân ta có ng?n này mà thôi
Nh?ng tám ch? ?y tuy hay thì hay th?t, Nguy?n Du mà không hay?, l?i rõ ràng, cay ??ng quá. C?t ra b?n ch?: thành m? h?. Cái gì ng?n c?ng m? h?. Ch? có m?t ch? th?n tình ph?i gi? l?i, ch? ng?n. Ch? ?y ???c ông dùng t?i vài l?n n?a. Ph?m Thiên Th? láy ca dao:
Leo lên cành b??i nh? ng??i r?ng r?ng
??ng tác leo trèo là quan tr?ng nh?t, trèo lên cây b??i hái hoa, ch? không ph?i ch?, v?y nên thi s? ??i ph?t ch? trèo trong ca dao thành leo, mi?n nó h?p v?n. M?t câu th? hay không bao gi? ?? chúng ta yên. Nó ?ánh th?c ng??i ta nh? ti?ng chuông. ?ang ng?, nó d?ng b?n d?y. ?a, ti?ng chuông v?ng v?ng ?âu v?y kìa?
Ngày x?a anh ?ón em
N?i gác chuông chùa n?
Có b?n còn t??ng mình ?ang ? Tô Châu, g?n chùa Hàn San.
Thì ra s? n?i k?t c?a loài ng??i l?n h?n n?i cô ??n c?a h?.
Tôi c?n nh?n m?nh r?ng m?c dù t?o ra ch? m?i hay t?p h?p các ch? m?i là m?t ?óng góp c?a Ph?m Thiên Th?, chính khuynh h??ng th?m m? c?a ông, t? duy ngh? thu?t c?a ông, phù h?p v?i th?i ??i c?a mình, m?i là nguyên nhân làm cho th? ông có giá tr? lâu dài. Ngay nh?ng bài th? ??y hoài ni?m c?ng bi?t lay g?i, ??t câu h?i. Nh?ng câu h?i kín ?áo, xa v?i, nh?ng ám ?nh. Bài th? ??u tiên c?a Ph?m Thiên Th? là bài tôi v?a nh?c, V?t chim bay:
Ngày x?a anh ?ón em
N?i gác chuông chùa n?
Con chim nào qua ?ó
Còn ?? d?u chân in
Anh m?t mình g?i nh?
Chim ?i bi?t ?âu tìm
M??i n?m anh qua ?ó
Còn v?n d?u chân chim
Anh m?t mình g?i nh?
Em ?i bi?t ?âu tìm
Ngày x?a anh ?ón em
Trên gác chuông chùa n?
Bây gi? anh qua ?ó
Còn th?y ch? trong chuông
Anh khoác áo nâu s?ng
Em chân tr?i bi?n bi?t
Tên ai còn tha thi?t
Trong ti?ng chuông chi?u ??a
Ngày x?a em qua ?ây
Cho tình anh ch?m n?
Nh? chân chim muôn thu?
In mãi b?c th?m rêu
Cõi ng??i có bao nhiêu
Mà tình s?u vô l??ng
Còn chi trong gi? t??ng
Hay m?t v?t chim bay !
Nh?p n?m ch?. Bài này ???c Cung Ti?n ph? nh?c, hình nh? tr??c Ph?m Duy v?i Ngày x?a Hoàng Th?, nh?p b?n ch?. N?u là bài th? ??u tiên thì c?ng h?p lý, vì ngôn ng? m?c m?c, không tài hoa nh? bài kia. Tuy v?y ?ã l? ra phong cách riêng trong nh?ng câu nh?:
Cõi ng??i có bao nhiêu
Mà tình s?u vô l??ng
Nh?ng ch? nh? "vô l??ng" hay "gi? t??ng" c?a nhà Ph?t l?n ??u ???c ??a vào th?, mà ??a tài tình. Ngh? thu?t c?a Ph?m Thiên Th? nh?n m?nh ? s? l?p l?i. Âm nh?c là l?p l?i, hay trùng ?i?p. Trong m?t bài th? ng?n, ch? chim xu?t hi?n n?m l?n, ch? chuông b?n l?n. Trùng ?i?p (repetition) là th? d? nh?t mà c?ng khó nh?t trong ngh? thu?t tu t?. Bên c?nh ch? và nh?c ?i?u, th? Ph?m Thiên Th? có hình ?nh ??p, nh?ng mang tính t??ng tr?ng. Ch?ng h?n, hoa trong th? ông, hoa ?ào, hoa lan, hoa vàng, c?ng nhi?u nh? hoa trong Th? m?i, trong th? Ch? Lan Viên sau này, nh?ng chúng hi?n h?u nh? bi?u t??ng: nhà th? không mô t? m?t bông hoa c? th?; không c?m xúc vì m?t cái bông riêng bi?t nào; chúng xu?t hi?n nh? cái phông (background) hay nh? m?t ??i di?n, gây ra các liên k?t. Con ng??i khác nhau, cô ??n, nh?ng ?ó ch? là nh?ng quan sát b? m?t, vì t? trong sâu xa h? ch? là m?t.
L?n l?ng còn m?t h?t ?ào
Quy?t ?em h?t n? ??ng vào v??n kia.
Nguy?n sau cây l?n xum xuê
Bên ???ng cho khách ?i v? ngh? ng?i.
Nguy?n xin trái th?m hoa t??i
L?i riêng nh?ng ?? ng??i ng??i h??ng chung.
B?n câu trên là th?, hai câu d??i là k?. Nh? liên k?t trong không gian mà chúng ta có th? gi?i, nh? liên k?t trong th?i gian mà chúng ta có l?ch s?. M?i quan h? gi?a tính ngh? thu?t và tính thông ?i?p không ph?i d? gi?i quy?t. Tr??c h?t bài th? ph?i ???c b?n yêu m?n, sau ?ó nó m?i có th? làm b?n thay ??i. Th? l?c bát là lo?i th? có h? to? ??, ng??i ??c có th? ?óng vai ng??i vi?t và ng??c l?i: không có s? khác bi?t l?m gi?a sáng t?o và th??ng th?c. Trong nghi l? và phong t?c, con ng??i tr? l?i v?i nh?c ?i?u, vì v?y mà có hai ch? th? ca, làm s?ng l?i tình yêu ??i v?i cu?c s?ng. Th? Ph?m Thiên Th?, c?ng nh? nhi?u nhà th? ? mi?n Nam th?i ?y, s? d?ng nhi?u th? có v?n. Th?c ra, v? hình th?c, nh? th? là c?. Chim chóc, su?i, hoa, r?ng, c?ng là nh?ng hình ?nh không có gì m?i, nhi?u thi nhân ?ã nói, nh?ng ??n Ph?m Thiên Th? chúng tr? thành thiêng liêng.
L?n lên gi?a núi xanh rì
C? hoa nh? th? t? chi c?n k?
Ch? t? chi c?ng là th?n tình. ?n d? là liên k?t hình ?nh có tính linh c?m gi?a hai s? v?t, là ho?t ??ng vô th?c, b?n không bi?t t?i sao, có nh?ng m?ch ng?m bên d??i không hi?u ???c, nh?ng m?ch ng?m ?y ???c chia s? b?i nhi?u ng??i. Phép ?n d? v?a c?n m?i l?, gây ng?c nhiên, nh?ng c?ng ph?i ch?ng m?c, d? hi?u. Không nh?ng "??ng hoa vàng" là câu chuy?n v? "gã" b? quan tr??ng v?, mà còn là hình ?nh c?a con ng??i b? v? ?i tìm ngu?n c?i. ?n d? c?a Ph?m Thiên Th? l?n, ??p, hòa h?p v?i tâm th?c ng??i Vi?t, trong m?t xã h?i lo?n l?c.
Ngày x?a áo nhu?m hoàng hôn
Dáng ai c?p r? lên c?n hái dâu
Ti?ng nàng hát v?ng ?ôi câu
D?ng tay vi?t m??n lòng s?u v?n v?
L?u tranh còn ? ch?n m?
M?i tình là m?t bài th? vô ??
?n Lan ?i! Mái tóc th?
Gió Xuân nay có v? v? su?i h??ng
?êm nao ng?i h?c bên t??ng
N?n leo lét l?i, ch? v??ng v?t chìm
(?o?n tr??ng vô thanh)
Th? tình không t?o ra ni?m hy v?ng gi? d?i nào: chúng ??u bu?n. Vì h?u h?t tình yêu s? th?t b?i. Con ng??i ch?p nh?n th?t b?i tr??c s? ph?n nh?ng không b? cu?c, mà su?t ??i s?n ?u?i ý ngh?a c?a t?n t?i, ý ngh?a c?a tình yêu, c?a ?au kh?. M?t ch? ?? th??ng xuyên c?a Ph?m Thiên Th? là m?i quan h? gi?a tình yêu và cái ch?t, cu?c s?ng và s? l?i tàn. Xoay quanh ch? ?? ?y, phong cách ngh? thu?t c?a ông ngày càng rõ nét.
Hè sang ph??ng n?
R?i ch?ng g?p nhau
Ôi m?i tình ??u
Nh? ?i trên cát
B??c nh? mà sâu
Mà c?ng nhòa mau
T??ng ?ã phai màu
???ng chi?u hoa c?
M??i n?m r?i Ng?
Tình c? qua ?ây
Cây x?a v?n g?y
Ph?i nghiêng ráng ??
Áo em ngày n?
Phai nh?t m?y màu?
Bài th? nói v? s? vô v?ng, s? tr?ng r?ng, cu?c trò chuy?n gi? t??ng gi?a hai ng??i. Th?c ra ch?a ph?i là tình yêu mà là ??c mu?n, theo ?u?i, tìm ki?m, chia ly, s? im v?ng c?a k? ni?m ???c ngôn ng? b?t gi?, tr? thành m?t th? gi?i không th? hi?u ???c, tr? thành l?i thì th?m ??c tho?i. ?ôi khi bài th? t?a nh? cách di?n t? nh?ng c?m xúc khác nhau, th?m dò nh?ng tình hu?ng trái ng??c, nh? v?y t?o ra ?áp ?ng ? ng??i ??c. Ch? ngh?a lãng m?n v?n còn là khuynh h??ng l?n c?a th? mi?n Nam th?i k? Ph?m Thiên Th?, bên c?nh khuynh h??ng hi?n th?c và khuynh h??ng hi?n sinh. Trong khi ? ngoài B?c cùng th?i nó ?ã b? thay th? b?i ch? ngh?a hi?n th?c xã h?i ch? ngh?a, thì trong Nam sau m?t th?i gian lùi b??c, có s? quay tr? l?i c?a phong cách lãng m?n, mà Ph?m Thiên Th? là tiêu bi?u. Nh?ng ?ó là m?t ch? ngh?a lãng m?n m?i, hi?n ??i h?n; và tình yêu trong th? Ph?m Thiên Th? c?ng pha màu siêu th?c, là nh?ng th? nghi?m: tình yêu tu?i h?c trò ? m?t ng??i ?ã qua giai ?o?n ?y, tình yêu tr?n t?c ? m?t thi?n s?, tình yêu c?a c? nhân trong con ng??i hi?n ??i. ?ó là tình tr?ng h?ng c?m kèm v?i lo âu, lo âu v? b?n thân mình và v? ??i t??ng h??ng t?i, b? ngoài g?n g?i v?i thi?n, mà bên trong là s? lo l?ng. Th?c ra:
anh trao v?i vàng
chùm hoa m?i n?
là nh?ng câu phi th?i gian. Không còn c? hay m?i. C?ng nh?:
nh?ng m?i n?m m?i v?ng
ng??i thuê vi?t nay ?âu
(V? ?ình Liên)
Nhi?u nhà th? ???ng ??i tránh xa xúc c?m. K? ra c?ng ph?i, th? gi?i ngày nay ?òi h?i m?t cách bi?u hi?n khác cho nh?ng tình c?m m?i, gi?a nh?ng ng??i s?ng không quá kh?, không lý t??ng, quay ??o trong c?n l?c c?a ch? ngh?a tiêu th?, ngày càng xa ngu?n c?i. Trong hoàn c?nh ?y, Ph?m Thiên Th? là ng??i ??i di?n cu?i cùng c?a m?t không khí ti?n chi?n kéo dài. K? l? thay, ngay trong chi?n tranh, c?n k? cái ch?t, con ng??i có th? s?ng ??p nh? huy?n m?ng. Có m?t c? g?ng ph?i h?p gi?a các ý t??ng luân lý hay tri?t h?c và s? gi?n d? có tính th? ca, nh?ng không ph?i khi nào Ph?m Thiên Th? c?ng thành công và ??t ??n s? hài hòa.
Con ?i con ng? cho lành
Ch?t chiu nguy?n ??c g?i vành tr?ng non
M? nghèo còn t?m lòng son
Gi? gieo câu ??, con tròn m?ng sau
Th?ng gì h?n nh?ng thân cau
M?m gì h?n nh?ng dây tr?u leo quanh
(2009)
Tuy v?y, m??i bài ??o ca c?a ông là m?t thành t?u xu?t s?c, ???c Ph?m Duy ph? nh?c, và nghe nói Thái Thanh thích hát nh?t.
X?a em là ki?p chim
Ch?t m?c trên ???ng nh?
Anh làm c?i b?ng mai
?? tang em, ch? m?y thu?
X?a em là ch? bi?c
N?m gi?a lòng cu?n kinh
Anh là thi?n s? bu?n
Ng?i t?ng d??i ánh tr?ng
Tình c?m tác gi? ch?t phác, mà ngôn ng? thì không.
Cái ch?t không ch? là s? ch?m d?t ??i s?ng mà còn là kh?i ??u c?a m?t lo?i th?i gian khác. Chúng ta ??n ?ó, g?n b? v?c, bi?t r?ng bên kia m?i vi?c ?ã thay ??i, có ng??i than khóc, có ng??i k? chuy?n, hát nh?ng bài hát. Bài Em ?i l? chùa c?a Ph?m Thiên Th? là m?t trong nh?ng bài th? ??c s?c nói v? cái ch?t. Hình nh? ng??i k? là m?t tu s? tr?, và nhân v?t n? là có th?t. Nó nh?c tôi nh? ??n bài c?a Huy?n Kiêu:
H? ?? có chàng t?i h?i
Em th? ch? ??p em ?âu
Ch? tôi hoa tr?ng cài ??u
?i b?t b??m vàng ngoài n?i
T?t c? s?c n?ng c?a tình yêu, chi?u sâu c?a cái ??p, s? ti?c nu?i, lòng th??ng xót, quy?n vào nhau. Bài th? là l?i ai ?i?u cho ng??i ra ?i, nh?ng c?ng là ti?ng c?u kinh, giúp m?t linh h?n s?m v? cõi khác. V? ?âu?
Sao ta bi?n bi?t ch?a v?
L?ng ??i sim tím b?n b? chim ca
Joseph Hu?nh V?n vi?t trong t?p ??ng hoa vàng: "Tìm v? cái muôn thu?- muôn n?i c?ng có ngh?a là không v? ?âu c?, nên trong th?, ng??i thi s? bi?t rõ ?i?u ngh?ch lý ?ó, hi?u r?ng ch? còn có cách v?, ch? còn có nh?ng l?i ??p cho gi?c m?ng không b?n b?. Nh?ng ch? tìm t?i gi?c m?ng không b?n b? không ràng bu?c th??ng có v? ??p h?ng h? ??m b?c." Th? Ph?m Thiên Th? th?c ra có nhi?u ch? và cách nói c?, sáo, ch?a m?t th? tri?t lý ??o Ph?t bình dân; mà ông c?ng không c? t? ra là b?c chân tu bi?t nhi?u hi?u r?ng. S? vi?c m?t thi?n s? làm th? tình và th? hay ?ã gây d? lu?n sôi n?i m?t th?i. Sau Ph?m Thiên Th?, hi?n t??ng ?y không l?p l?i. Th? ông là m?t th? th? thi?n n?i lo?n. Câu m? ??u c?a t?p ??ng hoa vàng trong ?o?n ?ánh s? m?t:
M??i con nh?n tr?ng v? tha
Nh? lai th??ng t? trên tà áo xuân
Vai nghiêng nghiêng su?i t? huy?n
?ôi gò ?ào n? trên mi?n tuy?t th?m
Th? thi?n mà tình t?, không nh?ng tình t? mà nh?c th?, g?i tình, táo b?o. ??c gi? lúc nào c?ng thích ?n trái c?m. Nguy?n Du t?ng d?y: tu là c?i phúc, tình là dây oan, nh?ng v? thi?n s? này làm ng??c l?i, ông k?t h?p hai th?. Ông n?i ti?ng m?t ph?n vì v?y. Nh?ng ta c?n nh? r?ng nh?ng tài n?ng th?c s? cao h?n d? lu?n. Trong khi tác gi? nói v? tình yêu thì c?ng nói v? tính nguyên th?y c?a t?o v?t.
?o?n tr??ng
S? gói tên hoa
X?a là gi?t l? nay là h?t châu
?ây là ?o?n tr??ng vô thanh, ra ??i n?m 1972, ???c t?ng gi?i th??ng v?n ch??ng toàn qu?c 1973. Tác gi? vi?t ti?p ?o?n tr??ng tân thanh, nh? m?t tri âm c?a Nguy?n Du ??n sau m?y tr?m n?m. Mê Ki?u ??n th? là cùng. N?m 1992, Ph?m Thiên Th? vi?t: "M?t ?êm n?m m?, ? ??t Tân Bình – g?p Ng??i ??p t?ng t?m g??ng soi và cây bút. T?nh d?y, m?i bi?t ?p trang Vô Thanh trên ng?c mà ng? quên – T? ngh? m?t mày m?i ngày còn ph?i r?a l?i, hu?ng chi là h? truy?n ?ã vi?t cách nay trên hai m??i n?m – ??c l?i l?m ch? ch?ng ???c nh? lòng… Nên ?êm nay, khêu ?èn d?u hao, t?a m?nh tr?ng tròn h?n ngoài c?a, m??n Ng??i ??p ng?n ý bút, nhu?n s?c l?i Vô Thanh, c?t ?? t? soi mình v?y – Nay thêm ?ôi dòng t? t?i. 21-4-1992".
Non H?ng núi T?n chim ca
Sông Hà sông C?u la ?à dòng xuôi
Núi sông chi?u di?n tinh khôi
Ng?c lên m?t bi?n, vàng trôi m?ch r?ng
M?ng Ng??i Tr?i ??t t?ng b?ng
Ru?ng Lam trâu kéo m?t v?ng long lanh
Nh?ng câu th? cu?i nh?c l?i ni?m m? ??c c?a thi s?: ??t n??c hòa bình, xã h?i thanh bình, thiên h? thái bình. Ph?m Thiên Th? vi?t r?t nhi?u th? trong m?t giai ?o?n ng?n, nh?ng n?m b?y m??i, ?i?u này làm ng??i ??c khó theo dõi. Tôi li?t kê l?i cho nh?ng b?n quan tâm:
– ??ng hoa vàng (1970)
– H?i hoa ?àm (1971)
– ??o ca (1972)
– ?o?n tr??ng vô thanh (1972)
– Su?i ngu?n vi di?u – Kinh th? (1973)
– Ngày x?a ng??i tình (1974), trong ?ó có các bài Ngày x?a Hoàng Th? và Em l? chùa này.
– Tr?i hoa ??nh ??i (1975)
– Nh?ng l?i th??c d??c (2007)
– Hát ru Vi?t s? thi (2009)
Sau n?m 1975 ông ít xu?t hi?n, th? h? sau ch? bi?t ??n ông qua vài ca khúc ???c Ph?m Duy ph? nh?c; nh?c ?y c?ng b? c?m ph? bi?n nhi?u n?m. ??i v?i nhi?u ng??i khác, th? ông quá c?m xúc, trong khi th?i ??i ngày tr? nên khách quan, hài h??c. Th? gi?i c?a ông là m?t th? gi?i ??m v? thi?n, ph?ng ph?t tình yêu th? m?ng, s?u mu?n nh?ng không th?m kh?c. Tôi nh? t?p th? ??ng hoa vàng kh? nh? màu vàng trong sáng, do m?t ng??i b?n gái t?ng, có in l?i c?a Thích Minh Châu và bìa sau v? minh h?a thi?n s? Ph?m Thiên Th? th?t ??p.
Th?i th? thay ??i, chàng thi s? c?a Hoàng th? c?i áo cà sa hoàn t?c; ng??i yêu th? không m?y khi th?y ông n?a. ?i?u ?ó ch?ng t? th? Ph?m Thiên Th? c?ng nh? nh?c Ph?m Duy là s?n ph?m c?a m?t hoàn c?nh xã h?i, m?t th? k? hoa d? th?o ch? n? trong m?t giai ?o?n khi nh?ng gi?c m? ???c phép s?ng l?i, các th? gi?i ???c phép giao thoa. Th?c ra Ph?m Thiên Th? c?ng có c? g?ng vi?t theo yêu c?u m?i, sau 75, nh?ng không ???c chú ý m?y. Tôi th?y tiêu bi?u là m?y bài nh? sau ?ây.
Trong lòng ??t thâm sâu
Th?t m?t nhành th??c d??c
?óa hoa nh? gi?t n??c
Lóng lánh h?n thiên thâu
T?ng cánh h?ng ?an nhau
Xòe nh?ng l?i b?t t?n
Lòng ??t già l?n ??n
??p th?m nh?ng chùm hoa
Hoa nhi?m m?u trong ta
??t nhi?m m?u trong n?
Cây d??ng c?m v? tr?
??t góp khúc tình ca
Th??c d??c h?ng môi hát
Gió t? tr?i bay ?i
Cây ?àn tình xanh ngát
M??i ngón ??i vân vi
Ai bi?t ??t nói chi
Trong nh?ng l?i th??c d??c
?óa hoa nh? gi?t n??c
Lóng lánh h?n thiên thâu
Trên môi nàng ca s?
Nh?ng cánh tình bay mau
(Nh?ng l?i th??c d??c. 19-12-1988)
Mai em ra tr??ng
?i xa d?y h?c
H?a d?y tr? ??c
Trang s? ??u tranh
C?a dân t?c mình
Mi?ng cô xinh xinh
Gi?ng v? cách m?ng
Và trên v?ng trán
Ng?i ánh quang vinh
Em ?em bình minh
V? t?ng m?t tr?
Anh t??ng t??ng thôi
?ã r?ng ngh?n l?
Yêu em vô k?
Cô giáo ngày mai
Con ???ng t??ng lai
(Ngày mai) (1)
Th? nh? th? thì c?ng ch?a ph?i là cách m?ng l?m. Có l? Ph?m Thiên Th? gi?ng nh?ng trí th?c mi?n Nam tr??c, ngây th?, thánh thi?n, c?. Không khí lãng m?n ?ã ch?t, thi?t ch? xã h?i nâng ?? nó không còn, m?t vài nhà v?n v?n vi?t nh?ng Ph?m Thiên Th? g?n nh? ?ã xong, dù có xu?t b?n vài tuy?n t?p khác, và có l?n xu?t hi?n bên c?nh Ph?m Duy, trong m?t ch??ng trình sân kh?u r?c r?. V?y, th? giúp ng??i ta s?ng cu?c ??i mình nh? th? nào?
M?t ?êm n?m ng? trong mây
Nh? ?âu ti?n ki?p có cây h??ng tr?i
Bài th? t?a nh? ng??i ???c ?ánh th?c, giây phút b?ng sáng chi?u r?i kh?p trang gi?y. B?t ch?p nh?ng ý ni?m c?, nh?ng ch? ?ã ???c dùng nhi?u l?n, tr? nên mòn sáo, s? quy?n r? c?a Ph?m Thiên Th? v?n còn ?ó. Ông nhi?u l?n nh?c ??n hình ?nh t? quan:
này m?ng ?o tr? v? m?ng ?o
kh?n gói lên, treo ?n t? quan
M?t bài th? hay làm ta thao th?c, tr? ?i tr? l?i, t? h?i, ??t ta vào dòng ch?y c?a ??i s?ng. Th? gi?i phóng con ng??i kh?i th? gi?i ??y tin t?c, nh?ng ?ng d?ng h?u ích, ? ?ó con ng??i ??u hàng các ph??ng ti?n, tr? thành m?t ph?n c?a các ph?ong ti?n ?y. Th? ?i ra t? nh?p ?i?u v? tr?, b?n mùa, nh?p ?i?u c? th?. Th? làm cho nh?ng kinh nghi?m riêng t? ch?c lát tr? nên có th? hi?u ???c và tái l?p ???c. Tái l?p là ?i?u quan tr?ng trong các thí nghi?m khoa h?c và c?ng quan tr?ng không kém ??i v?i ngh? thu?t. M?t bài th? hay mang l?i c?m giác t??ng t?, dù b?n ??c ? ?âu, lúc nào. Th? mang chúng ta v??t qua ranh gi?i gi?a h?u th?c và vô th?c, gi?a quá kh? và hi?n t?i, gi?a ng??i nói và ng??i nghe.
??u mùa Xuân cùng em ?i l?
L? chùa này – v??n n?ng tung bay
Và ngàn lau – vàng màu khép nép
Bãi sông bay – m?t con b??m ??p
Cái ch?t là ng??ng c?a, không nh?ng cho ng??i ch?t mà còn cho ng??i s?ng. Ng??i s?ng m?i là n?n nhân c?a cái ch?t. K? th??ng ti?c nh?n ra cái bóng c?a s? ch?t, nh? nhìn th?y v?c th?m, chia lìa, ?oán tr??c ???c nó, và s? tiên ?oán ?y làm h? lo âu, kh?n kh?.
Tr?i cu?i thu r?i em ? ?âu
N?m trong ??t l?nh ch?c em s?u
(?inh Hùng)
Th? Ph?m Thiên Th? khác th?, c?ng d?n ng??i ??c ?i qua m?t mát, ?i qua cái ch?t ?y, nh?ng h?i t??ng mà không s? hãi. ?ó là th? c?a s? ?au bu?n sâu xa nh?ng d?u dàng, s? kháng c? s? ph?n theo ki?u khác. Nhà th? mang l?i hình ?nh luân chuy?n c?a s? s?ng và cái ch?t, c?a h?nh phúc và ??t gãy, nh? nh?p tu?n hoàn v? tr?. S? l?p l?i c?a các ch? trong th? khi nói v? cái ch?t chính là s? l?p l?i c?a mùa.
Tàn mùa ?ông vào chùa b? ng?
Ti?n ??a em trong áo quan này
T?ng c?i hoa – tr?m l?ng th??ng nh?
Tóc em x?a – t? óng nh? mây
Bài th? c?a Ph?m Thiên Th? có ?? b?n mùa xuân h? thu ?ông.
Cho ??n khi nào chúng ta ch?p nh?n nó, cái ch?t, ch?p nh?n thua cu?c, chúng ta ch?u lìa b? h?nh phúc t?m b? tr?n gian, lúc ?y m?i có th? có th?c t?nh. Tuy là m?t thi?n s?, Ph?m Thiên Th? không nh?c nhi?u ??n các lý thuy?t Ph?t giáo, và v? m?t này, ông h?n nhiên. N?u có ý th?c làm m?t tu s?, ông s? có nh?ng câu th? n?ng rao gi?ng, khuyên nh?, c?ng nh? tr??ng h?p các thi?n s? khác, nh? th? Nh?t H?nh. Nh?ng th? không ph?i là ti?ng nói c?a tri?t h?c. Khác v?i m?t s? nhà th? ?i tr??c, ông không ??y tình c?m c?a mình, yêu ghét, h?nh phúc, ?au kh?, lên ??n c?c ?i?m. Không có nh?ng câu ca ng?i di?m ?o:
Anh nh? em ng?i ?ây tóc ng?n
Mà mùa thu dài l?m ? chung quanh
(Nguyên Sa)
Th? tình Ph?m Thiên Th? c?ng không n?ng v? nh?c th? nh? Bích Khê, không th?n bí nh? ?inh Hùng, không ?au ??n nh? Du T? Lê, không b?t c?n nh? Nguy?n T?t Nhiên. ?ó là s? cân b?ng gi?a th?c và ?o, gi?a hi?n th?c và siêu th?c, m?t th? ch? ngh?a lãng m?n hi?n ??i. Trong m?t vài n?m ng?n ng?i, Ph?m Thiên Th? trung thành v?i câu chuy?n tình yêu c?a mình. Nh?ng có khi ông càng vi?t, ng??i ??p c?a ông càng tr? nên m?t thánh n?:
Khép m?t ta nhìn em
Th?y hình hài di?m l?
??ng trên ngàn sóng b?
Tr?n át ngàn phong ba
Hình ?nh ?y không thuy?t ph?c. Tôi e r?ng nàng th? (Muse) c?a các thi nhân không thích cái gì quá siêu phàm, mà ch? thích bay la ?à m?t ??t? B?n ch? ??: tình yêu, ??o pháp, cái ch?t và th?i gian, thiên nhiên và gi?c m? thái bình. Ngôn ng? Vi?t trong th? ông tr? l?i v?i s? trong sáng c?a th? có v?n, ?ôi khi nh? l?i hát ru, ?ôi khi m?ch l?c nh? s? th?c t?nh. M?t th? ch? ngh?a sinh thái nguyên s?, g?n v?i tôn giáo nguyên th?y.
n?n ch? x?a gi? h?p lách lau
h?i cô hàng xén gi?t v? ?âu
?êm ?êm b?y ?óm xanh t?ng chi?c
t? gi?a n?n hoang nhóm l?a s?u
(?om ?óm)
Tình yêu d??i mái hiên chùa là s? táo b?o v?a ph?i, c?ng thách th?c xã h?i nh?ng ???c d? lu?n ch?p nh?n, vì hình nh? ?ó ch? là tình h? ?o. Vi?c dùng nhi?u ?i?n tích ho?c giai tho?i c?ng là m?t ??c ?i?m thú v?.
Ván c? bày tr?ng bông ?ào
Sao lên núi th?m tr?ng vào chén không.
Thiên nhiên có m?t th??ng tr?c. Dù vi?t v? ?? tài gì, th? ông c?ng ???c ??t vào phong c?nh, cây c?i, chim chóc, ??t tr?i, b?ng m?t ngôn ng? có ph?n t??ng tr?ng. Không th?y rõ trong th? các ý th?c v? xã h?i chính tr?, th?m chí chi?n tranh c?ng ch? hi?n ra th?p thoáng. Th? nh?ng ni?m m? ??c ??i v?i hòa bình ? ông th?t l?n. Có ba khái ni?m khác nhau: hòa bình là ?? phân bi?t v?i chi?n tranh, không có chi?n tranh t?c là hòa bình, không có hòa bình t?c là chi?n tranh. Thanh bình t?t nhiên ph?i có hòa bình nh?ng là m?t tình tr?ng t?t ??p h?n, không có xáo tr?n, chính s? phi?n hà. Nh?ng thái bình m?i là tình tr?ng lý t??ng, ngày x?a ???c hi?u nh? th?i th?nh tr?, chính quy?n liêm chính, trí th?c trong s?ch, ng??i dân s?ng t? do, vui v?, lành m?nh. Th? ông là ni?m ao ??c v? m?t xã h?i thái bình nh? v?y, l?i kêu g?i tr? v? ngu?n c?i, ?i tìm cái v?nh vi?n trong s? chuy?n d?i, là l?i c?u nguy?n dành cho quê h??ng. ?ó là m?t trong vài ch? ?? l?n nh?t c?a Ph?m Thiên Th?. K?t thúc tr??ng thi ??ng hoa vàng, tác gi? nói l?i gi?c m? c?a mình l?n n?a, v? non n??c c?.
Mai sau tr?i ??t thái bình
V? l?ng núi ph??ng m?t mình cu?ng ca
Gây dàn thiên lý vàng hoa
Lên non c?t c? l?p nhà t? mây
Ph?m Thiên Th? là m?t tr??ng h?p ??c bi?t, v? xu?t thân và thi pháp. Th? ông giàu nh?c tính, di chuy?n gi?a nh?ng tr?m t?, gi?c m?ng, ??c tho?i và ??i tho?i, ngôn ng? th? ?y gi?n d? nh?ng không ch?t phác, v?n ?i?u c? nh?ng ph?i h?p ch? r?t m?i, và ý t? thoáng ?ãng, tác ??ng ??n ng??i ??c trong mênh mông các liên k?t v?n hóa. Ng??i ??c v? sau còn nh? ??n th? ông vì ?ó là su?i ngu?n trong lành t?m mát cái tôi c?a h?. Cái tôi trong ch? ngh?a lãng m?n ti?n chi?n là cái tôi cô ??c l? loi, v?i tr?c t?a ?? m?t chi?u, th?i gian qua ?i không tr? l?i. Lòng yêu ??i là s? khao khát v?i vã, ti?c nu?i vì th?i gian v?t m?t, chóng m?t:
H?i xuân h?ng ta mu?n c?n vào ng??i
(Xuân Di?u)
Cái tôi trong ch? ngh?a lãng m?n m?i nh? tr??ng h?p Ph?m Thiên Th? là cái tôi tr? l?i v?i th?i gian nh? nh?ng chu k?, có sinh có di?t, có ???c có m?t, trong l? tu?n hoàn. Th?y ???c nh? th? nên thi nhân ti?c nu?i mà không ?au ??n, yêu ???ng mà không v?i vã. ??i v?i cái ch?t, cái m?t mát, nh?ng bi k?ch con ng??i, câu tr? l?i c?a ??o, c?a th? là tr? v? v?i uyên nguyên. Nhà th? có l?n tâm s?: “Tr??c khi vi?t, tôi ?n chay, nh?p thi?n, c?u nguy?n và vi?t. Tôi không ngh? ?ó là th? ngôn ng? c?a mình mà c?m giác có m?t phép mê d?, ?nh t??ng vô hình nào ?ó d? d?n. Khi t?nh tâm ??c l?i t?ng trang th?, tôi không ngh? là mình có th? vi?t ???c nh? v?y”. Nh? nh?ng ?i?u ki?n xã h?i th?i ?y, ??u nh?ng n?m b?y m??i th? k? tr??c ? mi?n Nam, Ph?m Thiên Th? ?ã vi?t ???c m?t lo?i th? phi chính tr?, phi l?ch s?, "nh? có m?t phép mê d?". Cõi th? bát ngát c?a ông ??t trong b?i c?nh lo?n l?c ?y v?n ?ã là m?t th? gì siêu th?c.
T??ng thành c? phi?n bia x?a
H?n dâu bi?n g?i trong c? lau bay
Chi?u xanh vòng ng?c trao tay
T?ng nhau kh?n l?a cu?i ngày ráng pha
Nhà th? tìm ra ti?ng nói c?a mình trong t? do, tìm th?y c?n nhà c?a mình trong chính ngôn ng? th? ca mà ông sáng t?o. M?t ngôn ng? ?y, m?t c?n nhà ?y, ông không còn là ông n?a.
Ông chuy?n qua làm ngh? h?t thu?c ch?a b?nh.
Ngày x?a có t?c con c?u
Kh?n xin Tr?i Ph?t cho ??u thai nhi
Lòng thành nh? ng?c l?u ly
Làm lành lánh d? su?t k? mang thai
Ph?m Thiên Th? ch?a bao gi? t? ra có ý ??nh làm m?i ngh? thu?t. M?c dù trong m?t cu?c ph?ng v?n ?âu ?ó, thi s? ng? ý r?ng ông vào chùa là ?? tr?n quân d?ch, và qu? th?t sau 75 c?ng ?ã hoàn t?c, nh?ng th? ông th?m ??m sâu s?c v? ??o, h??ng thi?n. Dòng th? ?y m? r?ng cánh c?a cho m?i ng??i b?ng ngôn ng? nhi?u giao ti?p, chính xác, ??p. Ng??i ??c không c?n phân vân suy ngh?. ?ó là lo?i th? gi? t??ng r?ng ng??i ??c và k? sáng t?o cùng trong m?t truy?n th?ng v?n hóa. C?ng do ?ó s?c h?p d?n do tác ??ng liên v?n b?n là sâu xa. Nhân v?t và tác gi? ??i ch? cho nhau. ??ng quên r?ng th? vi?t trong th?i k? l?a ??n, vì v?y còn c?m giác thanh bình t?m b?, gi?a s? ??t gãy c?a ch? ngh?a hi?n ??i, s? phân rã xã h?i, v?t th??ng tình t? dân t?c. Còn lâu Ph?m Thiên Th? m?i t?i g?n ch? ngh?a h?u hi?n ??i, nh?ng hoàn c?nh c?a m?t xã h?i d?ch chuy?n mang l?i cho th? ông tính ch?t vô trung tâm, tính r?i r?c, không c? ??nh, g?n nh? vô m?c ?ích.
Th? hôm nay ?ã ?i xa h?n th?i c?a Ph?m Thiên Th?, t?t nhiên, vì th?i ??i thay ??i, ?a d?ng h?n, m?c dù th? ng??i ??c s? còn nh? ??n ông, nghe nh?c ph? th?, ??c l?i, vì h? tìm th?y ? ?ó d?u v?t c?a m?t ??i s?ng khác, ngôi nhà c?a m?t tâm thái khác, không ph?i ch? nh? ti?c mà còn là tham chi?u cho nh?ng giá tr? hi?n t?i. Chúng ta ch?ng ki?n s? tr? l?i trong th? Vi?t ngày càng rõ cái tôi tr? tình sau m?t th?i k? dài v?ng m?t tr??c các h?i ký, ti?u thuy?t, tr??ng ca, th? ph?n ?nh hi?n th?c nông c?n, l?i kêu g?i; cái tôi này s? làm nên gi?ng ?i?u chính c?a th? hôm nay, và không ph?i là không có m?t m?i liên h? ng?m ng?m nh?ng sâu s?c gi?a nó và th? th?i k? nh?ng n?m sáu m??i b?y m??i ? mi?n Nam. Sau m?i khúc quanh, th? hình thành m?t dòng ch?y m?i, mang theo nó nh?ng y?u t? nh?n ???c t? gia tài quá kh?. Vi?c nh? l?i Ph?m Thiên Th? ch? b?ng m?t vài ca khúc là ?i?u ?áng ti?c, ng??i ??c th? c?n ??c ông nhi?u h?n, m?t trong nh?ng nhà th? quan tr?ng c?a n?n v?n h?c chi?n tranh mà ? ngoài chi?n tranh. Th? Ph?m Thiên Th? không m?i l?m, mà có l? ông c?ng không có ý ??nh làm m?i, nh?ng tr??c ông và sau ông, ch?ng ai vi?t th?. So v?i nhi?u nhà th? cùng th?i, nh?ng thành t?u c?a ông khó n?m b?t h?n, khi mi?n Nam ph?i ??i di?n v?i nh?ng v?n ?? l?n nh? chi?n tranh, h?n lo?n. ?ó là ti?ng hót c?a loài chim quý, ti?ng hót ng?n ng?i, cu?i cùng, ngân lên trong nh?ng ngày cu?i, vì v?y mà bu?n ?au, ng?t ngào, th??ng xót. Cùng th?i v?i Ph?m Thiên Th? là Du T? Lê; c? hai ??u vi?t th? tình. C?n nh? r?ng trong su?t m?t th?i gian dài th? mi?n Nam chính y?u không ph?i là th? tình, mà là th? v? thân ph?n, quê h??ng, chi?n tranh. Sau nh?ng n?m thanh bình ??u tiên th?i ?? nh?t C?ng hoà, c?a Mùa thu Paris, Áo l?a Hà ?ông, th? ch? còn là d?n v?t khôn nguôi v? s? ph?n, ??t n??c, n?i chi?n. Không ph?i tình c? mà ông và Du T? Lê cùng ???c trao gi?i th??ng v?n ch??ng toàn qu?c VNCH n?m 1973, v? b? môn th? (chính xác là Du T? Lê v? th?, Ph?m Thiên Th? v? tr??ng thi). N?u tôi không l?m, ?ây là gi?i th??ng toàn qu?c cu?i cùng. Nh? ?i?m báo hi?u:
Cu?i xuân ta l?i tìm qua
Ti?u th? chi m? th?m hoa d?i tàn
S?m thu ta ?ánh ?ò sang
Bên ???ng c? m? l?i vàng cúc hoa
Thân xác c?a ng??i n? hay c?a gi?c m? t? do?
Th? Ph?m Thiên Th? còn là l?i tri ân ??i v?i ??i s?ng. Nh? l?i t?c là s?ng, quên ?i t?c là k?t thúc. Khi m?t ng??i ch?t ?i, không ???c ai nh? l?i, ?ó là bi?n m?t v?nh vi?n. Khi m?t ng??i ch?t ?i, ???c ng??i khác nh?c l?i, ?ó là lúc ng??i ?y tr? v?. Không cách nh? nào ??p b?ng cách nh? c?a th? ca. Vì ký ?c ?y là ký ?c b?n v?ng, ch?ng c?t, th?ng hoa. Chúng ta nh? l?i m?t ng??i tình, m?t quãng ??i, m?t xã h?i, m?t bài th?, h?u h?t là vì ân hu? mà ng??i ?y, quãng ??i ?y, ngu?n th? ?y, b?u khí quy?n ?y, trong ?ó ta hít th? nh? khí tr?i, ?ã t?ng ban t?ng cho ta.
Ngu?n tham kh?o:
(1) Toàn bài Ngày Mai. Ph?m Thiên Th?, Ngày x?a ng??i tình, NXB V?n ngh?, 2006.
(2)Ti?u s?:
"Ph?m Thiên Th? tên th?t là Ph?m Kim Long, sinh ngày 1-1-1940 xu?t thân trong m?t gia ?ình ?ông y. Quê cha: xã ?ình Phùng, Ki?n X??ng, Thái Bình. Quê m?: xã Trung M?u, T? S?n, B?c Ninh. Sinh quán: L?c Viên, H?i Phòng. Trú quán: Trang tr?i ?á Tr?ng, Chi Ngãi, H?i D??ng (1943-1951), Sài Gòn – Tp.H? Chí Minh (1954 ??n nay).
T? 1964-1973: Tu s? Ph?t giáo, làm th?. N?m 1973, ?o?t gi?i nh?t v?n ch??ng toàn qu?c v?i tác ph?m H?u Ki?u – ?o?n tr??ng vô thanh. N?m 1973-2000: Nghiên c?u, sáng l?p và truy?n bá môn D??ng sinh ?i?n công Phathata (vi?t t?t ch? Pháp-Thân-Tâm).
Tác ph?m ?ã in: Th? Ph?m Thiên Th? (1968); Kinh Ng?c (thi hoá Kinh Kim C??ng); ??ng Hoa Vàng (th?, 1971); ??o ca (Nh?c Ph?m Duy); H?u Ki?u – ?o?n tr??ng vô thanh (1972); Kinh Th?…
(https://www.thivien.net/Ph%E1%BA%A1m-Thi%C3%AAn-Th%C6%B0/author-zUJYhrTgVIBip1y-0rpXeA)
(3) ??ng Ti?n: Ngày xuân tìm ??ng hoa vàng (http://tapchisonghuong.com.vn/tap-chi/c300/n14236/Ngay-xuan-tim-Dong-hoa-vang.html)
(4) V?nh H?o: ??c th? Ph?m Thiên Th? (https://thuvienhoasen.org/a18370/doc-tho-pham-thien-thu)
Ngu?n: https://www.vanchuongviet.org/index.php?comp=tacpham&action=detail&id=26068
