L ??i
Trong l?ch s? v k ?c c?a Si Gn h?n 100 n?m qua, th dn x? Qu?ng ? c kh nhi?u ?m tang ?? l?i tnh c?m su ??m c?a ng??i dn n?i ?y. Nh? sch T?n Th? L?u Ngh? truy?n vi?t: ??i tr??ng phu ci quan s? ph??ng ??nh (t?m d?ch: K? ??i tr??ng phu ??n lc ??y n?p hm s? nghi?p m?i ??nh v? ???c). Ho?c ni gi?n d? nh? dn gian: nhn khng kh ?m tang l bi?t ng??i ch?t ? s?ng cu?c ??i nh? th? no.
Trong r?t nhi?u ?m tang c?a dn Qu?ng ? Si Gn th? k? 20, xin ???c nh?c l?i ?m tang c?a hai ??i tr??ng phu: Phan Chu Trinh v Nh?t Linh. D ch? qua s? li?u ng?n g?n v vi hnh ?nh, v?n c th? hnh dung ???c ph?n no v? kh phch, v? cch th? s?ng c?a hai k? s? ny.
Ng??i m? con ???ng Duy Tn
Ngy 24/3/1926, ch s? Phan Chu Trinh ??t ng?t qua ??i t?i Si Gn, khi m?i 54 tu?i, ?ang ? ?? chn mu?i c?a m?t nh t? t??ng. Sng ? Hu?nh Thc Khng gh th?m, k? l?i: Khi ??n Si Gn, b?nh Ty H? ? tr?m tr?ng, khng ng?i d?y ???c, ch? ng nhau c??i, nh?ng nhn khi ni chuy?n m c l?i v?nh quy?t: Hai ta ???c th?y nhau trn tr?n gian ny m?t kho?n ng?n ng?i c?ng ?? r?i, can tr??ng bnh sinh ? soi d?i nhau, khng c?n bn nhi?u. ?m ? Ty H? qua ??i!.
Linh c?u Phan Chu Trinh ???c qun t?i khch s?n B Hu L?u, s? 54 ???ng Pellerin (nay l ???ng Pasteur). Ban tang l? g?m 15 ng??i, c?a nhi?u ??a ph??ng, do Bi Quang Chiu lm ch? t?ch, ?? t? ch?c qu?c tang, d b? chnh quy?n ng?n tr?. Gi? nhn l?i ban tang l? ny, ?a s? ? l ??i tr??ng phu, nhi?u ng??i c tn ???ng tr??c v sau 1975 nh? Nguy?n V?n Thinh, L Quang Lim, Tr??ng V?n B?n, Tr?n Huy Li?u, Bi Quang Chiu C nh?ng s? li?u khc nhau v? l??ng ng??i ??a ti?n. Theo lnh t? Nguy?n i Qu?c l c t?i 30.000 ng??i; theo nh v?n Nguy?n Th? Minh th h?n 6 v?n ng??i; theo nh v?n Nguyn Ng?c v nhi?u ng??i khc, th kho?ng 100.000 ng??i Ch? c?n l?u l dn s? c? Si Gn v Ch? L?n n?m 1926 l 345.000 ng??i.
??a tang Phan Chu Trinh. ?nh: Khnh K
Hng tr?m k? s? trong c? n??c khng t ng??i khc quan ?i?m, khuynh h??ng chnh tr? ? ??a ti?n tr?c ti?p ho?c gin ti?p. V d? Phan B?i Chu, L??ng V?n Can, Ng ??c K?, Ph?m Li?u, L Hun, D??ng B Tr?c, Ph?m Qu?nh, Nguy?n V?n V?nh, Tr?n Tr?ng Kim, Hong T?ng B, L D?, B?ch Thi B??i, Tr?n Tu?n Kh?i, L Th??c, V Lim S?n, Tr?n ?nh Nam, Nguy?n Th? Truy?n, Phan V?n Tr??ng, Maurice Cognacq (Th?ng ??c Nam k?), Yves Chatel (Gim ??c Cng chnh ?ng D??ng), Maurice Violette (Ton quy?n Algrie)… Ti?n phng ?i?u ln ??n h?n 10.000 ??ng, t??ng ???ng 20 t? ??ng ngy nay.
Ngy 4/4/1926, ?m tang ???c t? ch?c tr?ng th?, do ??ng Thanh nin, ??ng L?p hi?n ?i?u hnh. C b?n bi ?i?u v?n c?a H?i T??ng t? G Cng, c?a Hu?nh Thc Khng, c?a Bi Quang Chiu, c?a ??i di?n cng nhn Ba Son ???c ??c tr??c khi h? huy?t.
Trong l?i ??a ti?n c?a ban tang l?, c ?o?n: Th??ng cng ph?t t?i l quy?n c?a qu?c dn ta, l?i c ci ngh?a v? ph?i thi hnh quy?n ?y. Nh?ng k? bn n??c c?u vinh th chng ta ? ph?t b?ng bt, b?ng l??i, ??i v?i k? c t?i ? nh? v?y, ??i v?i ng??i c cng ta h ch?ng nn bi?u d??ng v sng bi hay sao. C? Phan Chu Trinh m khng ???c h??ng ci l? long tr?ng ny th nh?ng ng??i nh? c? s?ng ?y ai cn thi?t g ??n chng ta n?a. M?t dn t?c no m khng bi?t tn knh ng??i i qu?c l dn t?c ?y khng c lng i qu?c Chnh ph? ch?ng h? ra l?nh c?m dn ta i qu?c, mi?n l chng ta hnh ??ng c tr?t t?.
Trong bi Nguy?n An Ninh Ti ch? lm c?n gi th?i, Nguy?n Th? Minh vi?t: Ngy ?i chn, dn chng s?p hng di ?i d?c ???ng Pellerin, qua Norodom, qu?o Paull Planchy ??n Ph Nhu?n r?i th?ng ln Tn S?n Nh?t. Hng ch?c ngn ng??i nghim trang, tay ?eo b?ng tang x?p hng ?i, c thanh nin c?a ??ng Jeune Annam gi? gn tr?t t? su?t d?c ???ng. M?t ?m tang l?n ch?a t?ng c ? Si Gn, ?m tang th? hi?n s? gic ng? c?a qu?n chng, ?m tang l t?m lng c?a ??ng bo ??i v?i nh i qu?c su?t ??i ch? ngh? ??n dn.
?m tang ?i theo l? trnh t? 54 Pallerin (nay l ???ng Pasteur, qu?n 1), qua ??i l? Norodom (nay l ???ng L Du?n, qu?n 1), ??n ???ng Paul Blanchy (nay l ???ng Hai B Tr?ng, qu?n 3), xu?ng ???ng Phan ?nh Phng (qu?n Ph Nhu?n), an tng t?i ngh?a trang c?a H?i T??ng t? G Cng, g?n sn bay Tn S?n Nh?t, nay thu?c qu?n Tn Bnh, TP.HCM.
Linh c?u Phan Chu Trinh lc ?i qua qu?n Ph Nhu?n. ?nh: Khnh K
GS Ch??ng Thu nh?n ??nh: Ch?a c m?t nhn v?t l?ch s?, nhn v?t v?n ha ? n??c ta t? tr??c cho ??n th?i ?i?m ? ? dnh ???c s? tr?ng v?ng l?n lao v m?t c?m tnh su s?c ??n nh? v?y!. Cn h?c gi? Nguy?n Hi?n L th vi?t: C? Ty H? l ng??i m? ???ng cho phong tro Duy Tn ? n??c ta. L?p Ngh?a Th?c, m?t ph?n cng l?n l c?a c?, gy t? t??ng m?i ? Qu?ng Nam l c?, ?i kh?p n?i di?n thuy?t l c?, khuyn qu?c dn c?t tc l c?, li?ng ci ph b?ng m l?p ra hi?u bun c?ng l c?, b? t?c nhu?m r?ng, v?n u ph?c b?ng n?i ha th ng??i ??u tin c?ng l?i l c?.
Th?m danh li?t s? T??ng Tam
?ng 50 n?m tr??c, ngy 7/7/1963, noi g??ng vi?c t? thiu c?a ha th??ng Thch Qu?ng ??c (ngy 11/6/1963), nh v?n Nh?t Linh ? u?ng ??c d??c quyn sinh t?i Si Gn ?? ph?n ??i nh c?m quy?n Ng ?nh Di?m ?n p ??i l?p chnh tr? v bch h?i Ph?t gio Vi?t Nam. ng c?ng ra ?i ? tu?i 57, khi s? nghi?p ?ang t? r?ng v sung s?c. Thi s? V? Hong Ch??ng vi?ng cu ??i: Ng??i quay t?, ?i b?n, t?i t?m, anh ph?i s?ng ch? sao ?o?n tuy?t/ ??i m?a gi, l?nh lng, b??m tr?ng, bu?i chi?u vng ?u ch? n?ng thu. Tr? b?n ch? ch? sao, ?u ch?, cc c?m t? cn l?i l tn cc tc ph?m c?a Nh?t Linh.
?m tang Nh?t Linh. ?nh: M?nh ?an
Theo d? ki?n th ngy 8/7/1963, Nh?t Linh ph?i ra h?u phin ta xt x? nh?ng nh b?t ??ng chnh ki?n. T?i phin ta ny, g?n 30 b? co tr? Phan Quang ?n ? chia nhau m?nh v?i ?en x t? m?t chi?c o, h? ?eo ln cnh tay tri ?? tang Nh?t Linh. K?t thc phin ta, m?i ng??i b? k?t n n?m n?m t, ?y ra Cn ??o. Chnh v v?y m ?m tang Nh?t Linh di?n ra th?t ??n gi?n, trang nghim, c?nh st v m?t v? cn ?ng h?n dn th??ng.
Quang c?nh l? c?u siu cho Nh?t Linh t?i cha X L?i Si Gn. ?nh: M?nh ?an
Nh?ng sau khi tang l? kh?i hnh t? B?nh vi?n Grall (nay l B?nh vi?n Nhi ??ng 2, qu?n 1), ng??i ??a tang m?i lc m?t ?ng, ch? y?u l v?n ngh? s?, tr th?c, sinh vin, h?c sinh… Hng tr?m bo ?i trong n??c v qu?c t? ??a tin, t?t c? cc ??i tr??ng ??u ???c ch?p hnh, ghi chp, bin d?ch. Khi ??n cha X L?i (qu?n 3), th dn chng ?ng p ??o c?nh st v m?t v?, g?n 200 t?ng ni tham d? l? c?u siu. Sau ? ??a ?i an tng t?i ngh?a trang Gic Minh (qu?n G V?p); ??n n?m 1975 th h?t c?t h?a thiu, g?i bnh tro vo cha Kim C??ng (qu?n 3). ??n n?m 2001, gia ?nh di d?i hi c?t Ph?m Th? Nguyn (v? Nh?t Linh) t? Php v Nh?t Linh t? Si Gn v? an tng t?i ngh?a trang qu nh ? H?i An.
Bia m? Nh?t Linh ? H?i An, tr??c khi trng tu. ?nh: Phanxip?ng
Theo gi?i th?o tin t?i Si Gn, d ng??i ??a tang b? b? rp tr?c ti?p, nh?ng k?t qu? th ?m ?ng v d? lu?n ? chi?n th?ng. Xt v? m?c ??, th ph?i ??n n?m 2001, ?m tang c?a Tr?nh Cng S?n m?i c th? ?ng t??ng ???ng nh? v?y.
Sau khi t?ng th?ng Ng ?nh Di?m b? m st ngy 2/11/1963, Si Gn ? t? ch?c l? truy ?i?u Nh?t Linh r?t tr?ng th? t?i sn Tao ?n. Trong v?n t? Nh?t Linh ?? ngy 5/1/1964, thi s? V? Hong Ch??ng k?t: H?i ?i!/ T? ?o?n tuy?t thnh h? ?o?n t?ch, m?ng d?u ch?i v?i n?a cu?c, s? cn th?m danh li?t s? T??ng Tam/ Ph??ng Nh?t Linh h? thin nh?t ph??ng, lu tuy ng? ngc bn sng, gi v?n n?i ti?ng v?n ho h? Nguy?n.
T? l? truy ?i?u Nh?t Linh, ??ng h??ng Qu?ng – ? ? ngh? ??n vi?c l?p ngh?a trang ring t?i Si Gn cho ch? ??ng cc vi?c ngh?a. N?m 1966, H?i Trung Vi?t i h?u, ch? y?u l ??ng h??ng Qu?ng – ?, ? mua ??t l?p nn ngh?a trang G D?a (17 ha) ? x Tam Bnh, qu?n Th? ??c. Sau ? cc ??ng h??ng Qu?ng – ? khc c?ng gp s?c ?ng k? trong vi?c hnh thnh t? pht ngh?a trang Bnh H?ng Ha t? ??u th?p nin 1970, v? sau c g?n 100.000 ngi m?.
Trong nh?ng ng??i con x? Qu?ng chn ? G D?a th c ?i b?n Bi Ging v T? K, h? n?m cch nhau ch?ng 10 mt. Cch ? ch? m?t ?o?n ng?n, ch?ng 100 mt ???ng chim bay, l m? Tr?nh Cng S?n, ng??i ? cng ?on xe tang ??a Bi Ging ??n chn ? ?y.
