Vì sao ti?ng Vi?t không cùng ngu?n g?c v?i ti?ng Hán?

Nguy?n H?i Ho�nh

M?i quan h? gi?a ti?ng Vi?t v?i ti?ng H�n l� m?t v?n ?? l?n lu�n ???c m?i ng??i quan t�m v� l� ??i t??ng nghi�n c?u c?a gi?i ng�n ng? h?c Vi?t Nam c?ng nh? qu?c t? trong g?n 150 n?m nay. M?t s? k?t qu? nghi�n c?u li�n quan ?� ???c c�ng b?, trong ?� t�c ph?m xu?t b?n g?n ?�y nh?t l� cu?n �L?ch s? ng�n ng? ng??i Vi?t� [1] d�y h?n 600 trang, ghi l?i k?t qu? ng�t 50 n?m nghi�n c?u v?n ?? tr�n c?a nh� ng�n ng? h?c Vi?t Nam n?i ti?ng � gi�o s?, ti?n s? Tr?n Tr� D�i. T�c gi? ??a ra m?t s? quan ?i?m ?�ng ch� � v? ngu?n g?c ti?ng Vi?t v� ngu?n g?c d�n t?c ta, l� nh?ng v?n ?? m?i ng??i ??u r?t quan t�m. V� v?y tuy l� k? ngo?i ??o v?i ng�n ng? h?c nh?ng ng??i vi?t b�i n�y v?n xin ph�t bi?u m?t v�i � ki?n nh?, n?u c� sai s�t, mong ???c qu� v? ch? gi�o.

Th�ng th??ng khi nghi�n c?u ngu?n g?c c?a m?t ng�n ng?, bao gi? ng??i ta c?ng tr??c h?t ??nh v? ng�n ng? ?� thu?c v�o nh�m ng�n ng? n�o, nh�nh ng�n ng? n�o, cu?i c�ng thu?c ng? h? n�o. Hi?u ??n gi?n, ng? h? (h? ng�n ng?, language family) l� t�n g?i chung m?t t?p h?p c�c ng�n ng? c� c�ng ngu?n g?c; nh? v?y c�c ng�n ng? kh�c ng? h? th� kh�ng c� chung ngu?n g?c.

S�ch �L?ch s? ng�n ng? ng??i Vi?t� c� n�u v?n ?? cha c? J. S. Theurel t?ng ??a ra nh?n x�t �ti?ng Vi?t ph?n l?n b?t ngu?n t? ti?ng H�n� � c� ghi trong cu?n Dictionarium Anamitico – Latinum (T? ?i?n Annam-Latin) c?a Theurel, ?n h�nh t?i Ninh Ph� n?m 1877 [2]. Nh?n x�t n�y d?a tr�n ch?ng c? hi?n nhi�n l� trong ti?ng Vi?t c� r?t nhi?u t? g?c H�n v� c� m?t s? hi?n t??ng ng? ph�p r?t gi?ng ti?ng H�n, v� th? ???c m?t s? ng??i t�n ??ng, h�nh th�nh quan ?i?m cho r?ng ng�n ng? c?a ng??i Vi?t c� ngu?n g?c ? ti?ng H�n, ti?ng Vi?t l� m?t ng�n ng? thu?c nh�m ti?ng H�n c?a ng? h? H�n-T?ng (Sino-Tibetan), ngh?a l� ti?ng Vi?t, ti?ng H�n c� chung ng? h?, t?c chung ngu?n g?c. T? ?� suy ra ng??i Vi?t c� ngu?n g?c ? ph??ng B?c, v? sau di c? xu?ng mi?n Nam. R?t cu?c v?n ?? n�y c� li�n quan t?i ngu?n g?c d�n t?c ta.

N?m 1912, nh� khoa h?c ng??i Ph�p ? Vi?n Vi?n ?�ng B�c c? Henri Masp�ro (1883-1945) nh?n ??nh ti?ng Vi?t c� ngu?n g?c nh�m ti?ng Th�i (Taic). C?n c? v�o nh?ng ch?ng c? m?i r?t chi ti?t v� c� t�nh h? th?ng ch? y?u v? ng? �m, d?a tr�n l?p lu?n ch?t ch?, Masp�ro ??a ra nh?ng k?t lu?n thuy?t ph?c ???c gi?i ng�n ng? h?c su?t n?a th? k? sau ?�, th?m ch� sang th? k? XXI v?n c� ng??i ?ng h?. Hi?n nay ta bi?t, ti?ng Th�i thu?c ng? h? Tai-Kadai, kh�c v?i ng? h? c?a H�n ng?, nh? v?y ngh?a l� Masp�ro cho r?ng ti?ng Vi?t kh�ng c�ng ngu?n g?c v?i ti?ng H�n.

Nh?ng ??n c�c n?m 1953, 1954 v� 1966, m?t nh� ng�n ng? h?c ng??i Ph�p r?t n?i ti?ng l� Andr�-Georges Haudricourt (1911-1996) c�ng b? m?y b�i b�o ph?n b�c quan ?i?m n�i tr�n, cho r?ng ti?ng Vi?t c� ngu?n g?c M�n-Khmer, thu?c ng? h? Nam � (Austroasiatic), ngh?a l� kh�ng c�ng ngu?n g?c v?i ti?ng Th�i ho?c ti?ng H�n. L?p lu?n c?a Haudricourt r?t v?ng ch?c v� c� nhi?u ch?ng minh ??y s?c thuy?t ph?c, ???c nhi?u nh� ng�n ng? h?c Vi?t Nam v� n??c ngo�i t�n th�nh.

Trong nghi�n c?u, c�c h?c gi? ??u xem x�t m?i quan h? ??i ?ng t? v?ng gi?a ti?ng Vi?t v?i c�c ng�n ng? ??i chi?u v� chia t? v?ng l�m hai l?p: t? c? b?n v� t? v?n ho�. �T? c? b?n� l� nh?ng t? v?ng th�ng d?ng nh?t, nh? t? m� t? c�c b? ph?n c? th? con ng??i (ch�n, tay, m?t, m?i), t? nh�n x?ng (b?, m?, con, t�i, tao, m�y), t�n c�c v?t xung quanh (nh�, c?a, tr?i, ??t, tr?ng, sao), s? ??m (m?t, hai, ba), t�n gia s�c (ch�, m�o, tr�u, b�, l?n), nhu c?u s?ng (?n, u?ng, b�, ?a, ?�i), c?m nh?n (?au, gi?n, vui, bu?n), v.v., l� nh?ng t? li�n quan t?i ngu?n g?c con ng??i, ngu?n g?c ng�n ng?, l� nh?ng t? con tr? n�i ???c khi b?t ??u bi?t n�i, ch?a b? ?nh h??ng c?a ng�n ng? kh�c. T? thu?n Vi?t trong ti?ng Vi?t ho?c t? thu?n H�n trong ti?ng H�n ??u thu?c lo?i t? c? b?n.

Nh?ng t? ng? c� ???c sau khi ti?p x�c v?i m?t n?n v?n ho� kh�c th� thu?c lo?i �t? v?n ho��, th??ng l� nh?ng t? c� t�nh ch?t tr?u t??ng, t? t??ng, kh�i ni?m, thu?c l?nh v?c v?n ho�, v� d?: ?�ng, t�y, ??o, l�. T? v?n ho� th??ng xu?t hi?n sau t? c? b?n h�ng ngh�n n?m, v� th? n� kh�ng c� li�n quan ??n ngu?n g?c ng�n ng?. Khi x�c ??nh ngu?n g?c ng�n ng?, nh?t thi?t ph?i d?a v�o c�c t? c? b?n m� kh�ng d?a v�o c�c t? v?n ho�.

Sau khi ph�n lo?i t? v?ng, Haudricourt nh?n th?y s? l??ng t? thu?n Vi?t t??ng ?ng v?i t? trong ng�n ng? M�n-Khmer th� nhi?u h?n s? l??ng t? thu?n Vi?t t??ng ?ng v?i t? trong ti?ng Th�i, t? ?� �ng k?t lu?n ti?ng Vi?t c� ngu?n g?c M�n-Khmer ch? kh�ng ph?i c� ngu?n g?c Th�i. Khi nghi�n c?u v?n ?? thanh ?i?u c?a ti?ng Vi?t, �ng c?ng ?i t?i k?t lu?n nh? v?y.

T? v?ng ti?ng Vi?t hi?n ??i g?m t? thu?n Vi?t, t? Vi?t g?c H�n (t?c t? H�n-Vi?t), v� t? ngo?i lai. T? thu?n Vi?t ra ??i c�ng v?i ti?ng Vi?t, g?n v?i ngu?n g?c d�n t?c, th? hi?n t�nh c?i ngu?n c?a ng�n ng?, thu?c v�o l?p t? c? b?n. T? Vi?t g?c H�n ra ??i sau khi n??c ta ti?p x�c n?n v?n ho� Trung Hoa, cho n�n thu?c l?p t? v?n ho�. T? ngo?i lai ra ??i sau khi Vi?t Nam ti?p x�c v?n ho� �u M?, v� d? c�c t? pho m�t, � t�, s� (show), �y-ai (AI).

T? H�n-Vi?t l� lo?i t? v?ng do t? ti�n ta s�ng t?o ra trong qu� tr�nh ti?p nh?n ch? H�n. Th�ng th??ng ng??i h?c ch? H�n ??u ph?i ??c ch? theo �m ti?ng H�n. Nh?ng ch? H�n l?i kh�ng c� ph�t �m th?ng nh?t trong to�n Trung Qu?c, m� m?i v�ng ph�t �m theo c�ch ri�ng g?i l� ph??ng ng? (ti?ng ??a ph??ng). Ng??i Trung Qu?c sang ta n�i nhi?u ph??ng ng? kh�c nhau, ng??i Vi?t kh�ng bi?t n�n ??c ch? H�n theo c�ch ph�t �m n�o, ?�y l� kh� kh?n l?n nh?t khi h? h?c ch? H�n.

?? v??t qua kh� kh?n tr�n, t? ti�n ta ?� s�ng t?o ra c�ch ??c ch? H�n theo �m ti?ng Vi?t m� kh�ng ??c theo �m H�n, t?c C�ch phi�n �m ch? H�n th�nh t? H�n-Vi?t. M?i ch? H�n ??n �m ???c phi�n �m th�nh m?t t? H�n-Vi?t, t? n�y c� �m ??c th?ng nh?t trong to�n d�n Vi?t, g?i l� �m H�n-Vi?t. �m ??c ?y ???c ch?n g?n gi?ng �m ??c t? v?ng ti?ng H�n, v� th? h?u h?t t? H�n-Vi?t ??c l�n nghe g?n gi?ng t? ti?ng H�n. V� d? ch? ?ti?ng H�n ??c �u?n�, ta ??c ti?ng Vi?t l� �v?n�. Qua ?� ?� th?c hi?n phi�n �m to�n b? ch? H�n sang ti?ng Vi?t, m??n ???c to�n b? kho ch? H�n v? d�ng, nh?ng ch? m??n ch? H�n m� kh�ng m??n ti?ng H�n. Do ti?ng H�n v� ti?ng Vi?t ??u l� ng�n ng? ??n �m ti?t (??n l?p, monosyllabic) n�n vi?c phi�n �m m?t ??i m?t t??ng ??i thu?n ti?n. T? H�n-Vi?t l� k?t qu? phi�n �m ch? H�n, v� ch? H�n tr? th�nh k� t? ghi t? H�n-Vi?t, nh?ng kh�ng ghi ???c t? thu?n Vi?t. V� d? ch? H�n ?? ghi t? H�n-Vi?t �v?n ho�.

T? H�n-Vi?t l� t? vay m??n c?a ch? H�n. Nh? m??n th�m t? ngo?i n�n kho t? v?ng ti?ng Vi?t t?ng l�n nhi?u v� ng�y c�ng t?ng. N?m 1912 Masp�ro n�i t? H�n-Vi?t chi?m 60% t?ng s? t? ti?ng Vi?t. N?m 2001 Cao Xu�n H?o n�i t? l? n�y l� 70%. Ngh?a l� ch? H�n v�o Vi?t Nam ?� l�m s? l??ng t? ti?ng Vi?t t?ng 2,5-3 l?n. Trong th?c t?, ng??i Vi?t d�ng t? r?t linh ho?t, nh? gh�p v?i t? thu?n Vi?t (t�i ?�n, c?n ngh�o) ho?c gh�p t? H�n-Vi?t v?i nhau kh�ng theo quy t?c gi? g?c H�n (b�n d?n, gi?i ng�n), cho n�n kho t? v?ng ti?ng Vi?t c� kh? n?ng t?ng v� h?n.

T? H�n-Vi?t c�n gi�p ng??i Vi?t thu?n l?i chuy?n ng? c�c t? v?ng ngo?i v?n: khi ?y ch? c?n ??c �m H�n-Vi?t c?a t? H�n ho?c t? Kanji m� ng??i Trung Qu?c ho?c ng??i Nh?t chuy?n ng? t? ngo?i v?n ?�, l� ???c k?t qu?. V� d? t? ti?ng Anh �pragmatism�, ng??i Nh?t chuy?n sang ch? Kanji l� ????, ta ??c H�n-Vi?t l� �th?c d?ng ch? ngh?a�, ???c ngay k?t qu? c?n t�m.

T�m l?i s�ng ki?n phi�n �m ch? H�n th�nh t? H�n-Vi?t ?� gi�p ng??i Vi?t thu?n l?i ti?p nh?n ch? H�n m� ho�n to�n kh�ng n�i ti?ng H�n, ??ng th?i l�m cho kho t? v?ng ti?ng Vi?t c� kh? n?ng ph�t tri?n h?u nh? v� h?n. ?�y l� m?t th�nh t?u ki?t xu?t v? ng�n ng? h?c c?a t? ti�n ta.

Th? nh?ng kh�ng th? v� ti?ng Vi?t c� nhi?u t? g?c H�n m� cho r?ng ti?ng Vi?t c� ngu?n g?c ? ti?ng H�n, b?i l? t? H�n-Vi?t kh�ng ph?i l� t? c? b?n, m� thu?c l?p t? v?n ho�, ch? xu?t hi?n sau khi ng??i Vi?t ti?p x�c v?n ho� Trung Hoa, t?c khi n??c ta b? Tri?u ?� th�n t�nh v� ng??i Vi?t b?t ??u h?c H�n ng?, ngh?a l� sau t? thu?n Vi?t nhi?u ngh�n n?m, do ?� t? H�n-Vi?t d� nhi?u ??n ?�u c?ng kh�ng ?nh h??ng g� ??n ngu?n g?c ti?ng Vi?t.

Khi so s�nh c�c t? thu?n Vi?t v?i c�c t? thu?n H�n, c?ng kh�ng th?y t? thu?n Vi?t n�o c� �m ??c gi?ng v?i t? thu?n H�n t??ng ?ng. S? kh�c nhau v? t? c? b?n ch?ng t? ti?ng Vi?t kh�ng c�ng ngu?n g?c v?i ti?ng H�n. ?i?u ?� c�n ???c ch?ng t? ? ch? ti?ng Vi?t c� ng? �m phong ph� (g?p 14 l?n ti?ng H�n) v� ng? ph�p kh�c ti?ng H�n. T? H�n-Vi?t ???c d�ng theo ng? ph�p ti?ng Vi?t, do ?� ng??i Trung Qu?c kh�ng th? nghe hi?u c�u ti?ng Vi?t c� nhi?u t? H�n-Vi?t, tuy r?ng nh�n ch? th� hi?u. Ngh?a l� ti?ng Vi?t tuy?t ??i kh�ng ph?i l� m?t ph??ng ng? c?a ti?ng H�n.

T? H�n-Vi?t ch? l� t? vay m??n (loan words) H�n ng?. C�c ng�n ng? tr�n th? gi?i ??u c� vay m??n t? v?ng c?a c�c ng�n ng? kh�c. Ti?ng Trung Qu?c hi?n ??i c� kho?ng 70% t? thu?c l?nh v?c khoa h?c x� h?i-nh�n v?n l� t? vay m??n ti?ng Nh?t. ?� l� nh?ng t? v?ng ng??i Nh?t chuy?n ng? t? ti?ng Anh, Ph�p, T�y Ban Nha� sang ch? Kanji (ch? H�n-Nh?t), v� d? c�c t? government, people, economy chuy?n ng? th�nh ch�nh ph?, nh�n d�n, kinh t?. Ng�n ng? h?c cho bi?t: t? v?n ho� th??ng d? vay m??n, c�n t? c? b?n th� hi?m khi c� vay m??n. V� d? t�n ti?ng Vi?t g?i c�c b? ph?n c? th? con ng??i kh�c xa t�n g?i t??ng ?ng trong c�c th? ti?ng kh�c. Thi?n ngh? c� th? suy ra ban ??u d�n ta ch? n�i c�c t? thu?n Vi?t, sau khi ti?p nh?n ch? H�n th� b?t ??u n�i c�c t? H�n-Vi?t, v� ng�y c�ng n�i nhi?u, nh?t l� khi n�i ?? t�i x� h?i, th?i s?, ngh? lu?n, ??c bi?t trong v?n b?n, s�ch b�o. Nh? trong Hi?n ph�p Vi?t Nam, t? l? t? H�n-Vi?t l�n t?i kho?ng 90%.

Hi?n nay gi?i ng�n ng? h?c ch�nh th?ng Vi?t Nam v� th? gi?i x?p ti?ng Vi?t thu?c ng? h? Nam �, nh�nh M�n-Khmer, nh�m ti?ng Vi?t (Vietic, Vi?t-M??ng); H�n ng? thu?c ng? h? H�n-T?ng. Vi?c ti?ng Vi?t, ti?ng H�n thu?c hai ng? h? kh�c nhau ch?ng t? ng�n ng? Vi?t kh�ng c�ng ngu?n g?c v?i ng�n ng? H�n. ?�y l� m?t k?t lu?n quan tr?ng thu ???c sau 150 n?m nghi�n c?u v?n ?? ngu?n g?c ti?ng Vi?t. Tr�n c? s? ?y GS Tr?n Tr� D�i nh?n ??nh: Nh? v?y th� c?i ngu?n v?n ho� Vi?t Nam c?ng kh�ng th? chung ngu?n g?c v?i v?n ho� H�n.

Thi?n ngh? v� ti?ng Vi?t kh�c ng? h? v?i c�c ng�n ng? B�ch Vi?t, suy ra ti?ng Vi?t c?ng kh�ng c�ng ngu?n g?c v?i c�c ng�n ng? B�ch Vi?t, v� d? nghi�n c?u c?a L??ng ?�nh V?ng cho r?ng Tr�ng ng? l� h?u du? c?a ng�n ng? L?c Vi?t [3] thu?c ng? h? Tai-Kadai, c�c ng�n ng? kh�c c?a B�ch Vi?t ??u thu?c ng? h? H�n-T?ng.

T�c gi? s�ch L?ch s? ng�n ng? ng??i Vi?t c�n ??a ra m?t nh?n ??nh quan tr?ng: V? m?t ng�n ng?, ?� c� ?? c? s? ?? cho r?ng c?ng ??ng ng??i n�i ti?ng Vi?t th?c s? l� m?t trong nh?ng c?ng ??ng c? d�n b?n ??a ch�nh t? th?i ti?n s? c?a v�ng ?�ng Nam � v?n ho�, ch? ho�n to�n kh�ng ph?i l� nh?ng c? d�n di c? t? ph??ng B?c t?i. ?�y l� m?t quan ?i?m ?�ng ??n v? l?ch s? d�n t?c Vi?t, l� k?t qu? nghi�n c?u d?a tr�n s? t�m hi?u ngu?n g?c ng�n ng? c?a d�n t?c trong s? so s�nh v?i ng�n ng? c�c d�n t?c ? g?n, t?c d?a tr�n c�c nguy�n t?c c� c?n c? khoa h?c tin c?y c?a ng�n ng? h?c l?ch s? v� so s�nh (Historical-Comparative Linguistics).

K?t lu?n n�i tr�n cho th?y d�n t?c Vi?t ???c h�nh th�nh tr�n m?nh ??t n�y t? th?i ti?n s?, t?c kho?ng h?n 20 ngh�n n?m tr??c. Theo thuy?t �?i kh?i ch�u Phi� (Out of Africa), c� th? tr??c ?� t? ti�n ta t? ch�u Phi di c? t?i ?�y. N?m 1923, nh� kh?o c? Madeleine Coloni ph�t hi?n di c?t ng??i Vi?t c�ng n?n v?n ho� c?a h? trong hang ?� ? t?nh Ho� B�nh, c�c di v?t n�y c� ni�n ??i 18.000 n?m tr??c C�ng nguy�n. Hi?n nay Trung t�m Nghi�n c?u Ti?n s? ?�ng Nam � c?a Ti?n s? Nguy?n Vi?t v?n ti?p t?c khai qu?t di v?t c?a n?n V?n ho� Ho� B�nh.[4].

L?ch s? l�u ??i gi�p cho ng??i Vi?t c� ?? th?i gian t?o ???c m?t ng�n ng? ch�n mu?i, c?c gi�u �m ti?t (syllable). So v?i H�n ng?, ti?ng Vi?t c� s? �m ti?t c? b?n nhi?u g?p 10 l?n, s? �m ti?t chi ti?t g?p 14 l?n. [5], [6], [7]. ?u th? ?� l�m cho ti?ng Vi?t tr? n�n v?ng b?n kh�ng d? b? ??ng ho� b?i c�c ng�n ng? ngh�o ng? �m nh? H�n ng?.

Thi?n ngh?, k?t lu?n ng??i Vi?t �ho�n to�n kh�ng ph?i l� c? d�n di c? t? ph??ng B?c t?i� cho th?y d�n t?c ta th?i c? kh�ng c� quan h? g?n g?i v?i c�c d�n t?c ? ph�a B?c bi�n gi?i Trung-Vi?t, v?i nh�m b? t?c g?i l� �B�ch Vi?t�, ch?ng nh?ng v? ??a l� ? xa c�ch h? m� v? ng�n ng? ho�n to�n kh�ng chung ngu?n g?c: ng�n ng? c�c t?c ?� ??u thu?c ng? h? kh�c ng? h? c?a ti?ng Vi?t. C� th? suy ra ng??i Vi?t nguy�n thu? s?ng ? v�ng n�i S?n La-Ho� B�nh-Thanh Ho�, v? sau c�c b? t?c ng??i Kinh di chuy?n d?n xu?ng v�ng trung du Y�n B�i, Ph� Th?, trong kho?ng 2000 n?m g?n ?�y di chuy?n d?n xu?ng v�ng ch�u th? s�ng H?ng sau khi con s�ng n�y ho�n th�nh vi?c b?i ??p v�ng cu?i s�ng. [8]. Ri�ng c�c b? t?c ng??i M??ng anh em g?n nh?t c?a ng??i Kinh th� v?n ? l?i v�ng n�i cho ??n nay.

C?n nh?n m?nh, vi?c ng??i Vi?t d�ng ch? H�n nh?ng ho�n to�n kh�ng n�i ti?ng H�n ?� mang l?i k?t qu? t?t nhi�n l� tuy v?n ho� Vi?t trong h?n 1000 n?m B?c thu?c t?ng b? H�n ho� m?nh m?, nh?ng ti?ng H�n kh�ng th? ??ng ho� ???c ng�n ng? c?a ng??i Vi?t. Nh? gi? ???c nguy�n v?n ti?ng m? ?? m� d�n t?c c�ng qu?c gia n�y t?n t?i ??n ng�y nay � ?�y l� th?ng l?i v? ??i nh?t trong l?ch s? d�n t?c Vi?t Nam. Ai c?ng bi?t v?n ho� H�n c� s?c ??ng ho� r?t m?nh. V� d? d�n t?c M�n t?ng chi?m ?�ng cai tr? Trung Qu?c 276 n?m, th?i k? ??u h? ra s?c M�n ho� ng�n ng? v� v?n ho� c?a ng??i H�n, nh?ng ch? sau m?t th? k?, ch�nh h? l?i b? H�n ho�, to�n b? d�n t?c M�n ch? n�i ti?ng H�n, d�ng ch? H�n.

Th?i B?c thu?c c� nhi?u ng??i B�ch Vi?t (ch? y?u l� binh l�nh) sang Vi?t Nam ??nh c?, ng�n ng? c?a h? c� t�c ??ng ??n k?t qu? phi�n �m ch? H�n, t?c t? H�n-Vi?t. V� d? ch? H�n ??ti?ng Qu?ng ?�ng l� �ho?c ch?p�, t? H�n-Vi?t l� �h?c t?p�, tuy r?ng ti?ng B?c Kinh l� �xu? x�. Nh?ng v� h? nhanh ch�ng b? Vi?t Nam ho� (l?y v? Vi?t, con ch�u n�i ti?ng Vi?t) cho n�n ?nh h??ng c?a ng�n ng? B�ch Vi?t ??i v?i ti?ng Vi?t h?u nh? kh�ng c� g� ?�ng k?.

T�m l?i, ti?ng Vi?t l� ng�n ng? g?n g?i nh?t v?i H�n ng? v� ch?u ?nh h??ng l?n c?a H�n ng? nh?ng l?i kh�ng c�ng ngu?n g?c v?i H�n ng? v� kh�ng b? H�n ho� cho d� Vi?t Nam t?ng l� qu?n huy?n c?a Trung Qu?c trong h?n 1000 n?m. Ch?ng r� c�n c� d�n t?c n�o kh�c t?ng l�m ???c ?i?u k? di?u t??ng t??

Ghi ch�:

[1] Tr?n Tr� D�i: �L?ch s? ng�n ng? ng??i Vi?t � G�p ph?n t�m hi?u v?n ho� Vi?t Nam�, Nxb ?HQGHN, 2022.

[2] Joseph Simon Theurel, 1829-1868, ng??i Ph�p, Gi�m m?c Gi�o ph?n H� N?i 1859-1868. Nh� th? K? S? (Ninh Ph�) ? th? tr?n Ki?n Kh�, H� Nam thu?c Gi�o ph?n H� N?i l� m?t trong b?n nh� th? ? Vi?t Nam ???c phong l� V??ng cung Th�nh ???ng.

[3] ???: ?????????????, 2017?.

[4] �V?n ho� Ho� B�nh: N?n v?n ho� ti?n s? ??c ?�o�. B�o ?i?n t? Ch�nh ph?, 30/8/2023.

[5] Nguy?n Quang H?ng: ��m ti?t v� lo?i h�nh ng�n ng?�, Nxb ?HQG H� N?i, 1995.

[6] ???: �???????????�, ?????, 2001?.

[7] Nguy?n H?i Ho�nh: �M?t v�i t�m t�i v? ng�n ng?�, t?p ch� Tia S�ng s? 11/2020.

[8] Li Tana: �A Historical Sketch of the Landscape of the Red River Delta� Cambridge University Press, 2016.