V?n ch??ng Ý Nhi – m?t góc nhìn sâu th?m*

Ph?m Ph� Phong

T�n ??y ?? l� Ho�ng Th? � Nhi. Sinh ng�y 18/9/1944 t?i H?i An, Qu?ng Nam, trong m?t gia ?�nh danh ti?ng (ch�u g?i gi�o s? Hu?nh L� b?ng �ng n?i ch�, con g�i c?a gi�o s? Ho�ng Ch�u K�, v? c?a gi�o s? Nguy?n L?c). T?t nghi?p Khoa Ng? v?n, ??i h?c T?ng h?p H� N?i, 1968. V? c�ng t�c ? Vi?n V?n h?c m?t th?i gian, sau ?� nhi?u n?m l� bi�n t?p vi�n Th? c?a Nh� xu?t b?n T�c ph?m m?i (nay l� Nxb H?i Nh� v?n). Hi?n s?ng t?i th�nh ph? H? Ch� Minh c�ng gia ?�nh.

C�c t�c ph?m ?� xu?t b?n: N?i nh? con ???ng (th?, in chung v?i L�m Th? M? D?, 1974), ??n v?i d�ng s�ng (th?, 1978), C�y trong ph? – Ch? tr?ng (th?, in chung v?i Xu�n Qu?nh, 1981), Ng??i ?�n b� ng?i ?an (th?, 1985), Ng�y th??ng (th?, 1987), M?a tuy?t (th?, 1991), G??ng m?t (th?, 1991), V??n (th?, 1998), Th? tuy?n (th?, 2000), Nh?ng g??ng m?t -nh?ng c�u th? (ch�n dung, 2008), � Nhi tuy?n t?p (2010), C� gi� chu�ng s? reo (truy?n ng?n, 2014), K? ni?m kh�ng c� m?a (ch�n dung v?n h?c, 2018), Ng?n gi� qua v??n (tuy?n t?p th?, truy?n ng?n, 2019)

T�c ph?m ?� ???c d?ch ra c�c ng�n ng? kh�c: Ti?ng Ph�p: th? in tr�n t?p ch� Europe, th�ng 4/2002 (c�ng D??ng T??ng, Ho�ng H?ng, Vi Th�y Linh). Ti?ng Anh: Th? in tr�n t?p ch� Poetry Internationnal (c�ng 9 nh� th? Vi?t Nam kh�c), 6 Vietnamese Poets (Published by Curbstone Press, 2002), Black Dog, Black Night (Contemporary Vietnamese poetry/ Milkweed Editions), Vietnamese Feminist Poems from Antiquity to the Present: a Bilingual Anthology (The Feminist Press at the City University of New York and The Women� Publishing House, Ha Noi, Viet Nam, 2007). Ti?ng Nga: Th? in tr�n t?p ch� Lotus, s? 57, 1986, Th? in trong Tuy?n t?p c�c nh� th? �-Phi, 1983. Ti?ng Nh?t: Th? in trong Tuy?n t?p 175 b�i th? v? ??c l?p v� t? do c?a Vi?t Nam ?? an ?i h??ng h?n nh?ng ng??i m?t v� chi?n tranh (A Collection of Poems for Independence, Freedom and Requiem of Vietnam by 175 Poets /Coal Sack Publishing Company, 2013 � ?�y l� thi tuy?n g?m ba th? ti?ng Vi?t, Nh?t v� Anh). Ti?ng Th?y ?i?n: Till: ig�r : Tolv vietnamesiska poeter (Cho ng�y h�m qua � 12 nh� th? Vi?t Nam, Nxb Tranan). Ti?ng Trung Qu?c: Vi?t thi H�n d?ch (Nxb V?n h�a V?n ngh?, 2017)

- Gi?i khuy?n kh�ch cu?c thi th? b�o V?n ngh? n?m 1969

- T�c ph?m Ng??i ?�n b� ng?i ?an ??t Gi?i th??ng c?a H?i Nh� v?n Vi?t Nam 1985.

- Gi?i th??ng Cikada c?a Th?y ?i?n n?m 2015.

� Nhi l� nh� th? n?i ti?ng, xu?t hi?n v�o nh?ng n?m cu?i c?a cu?c chi?n tranh ch?ng M?, l� t�c gi? c?a 9 t?p th? (trong ?� c� hai t?p in chung), ?� t?ng ???c Gi?i th??ng c?a H?i Nh� v?n Vi?t Nam v?i t?p th? Ng??i ?�n b� ng?i ?an (1985) v� gi?i th??ng Cikada c?a Th?y ?i?n (2015). Th? ch? c?ng ?� ???c d?ch ra nhi?u th? ti?ng nh? Ph�p, Anh, Nga, Th?y ?i?n, Trung Qu?c. G?n ?�y, ch? c�n xu?t hi?n v?i t? c�ch l� ng??i vi?t truy?n ng?n v� ch�n dung v?n h?c, l� t�c gi? c?a hai t?p ch�n dung v?n h?c ??c s?c, m?t t?p truy?n ng?n v� nhi?u truy?n ng?n kh�c in r?i r�c tr�n b�o ch�. M?t ng??i c?m b�t, c� th? s�ng t?o ???c nhi?u th? v?n kh�c nhau, trong ?� ng??i ta th??ng g?i t�n t�c gi? ?� g?n li?n v?i th? v?n th�nh danh xu?t s?c nh?t. Nh?ng c?ng c� kh�ng �t ng??i ?a t�i, th�nh danh b?i nhi?u lo?i h�nh, lo?i th? kh�c nhau. Theo t�i, � Nhi l� m?t trong nh?ng t�i n?ng nh? v?y. B?i, kh�ng ch? c� th?, m� c? truy?n ng?n v� ch�n dung v?n h?c c?a ch?, kh�ng ch? l� nh?ng ??m th? ngh? thu?t, m� ??u l� nh?ng sinh th? ngh? thu?t ??c s?c, ch?a ??ng m?t h�m l??ng n?i dung m? c?m v� phong c�ch di?n ng�n hi?n ??i. ?i?u quan tr?ng h?n, ph?m ch?t l�m n�n di?n m?o v?n ch??ng � Nhi l� d� ? b?t c? th? v?n n�o, ch? c?ng ??u bi?u hi?n c�i nh�n s�u th?m th?m v� ?m �p ??i v?i th�n ph?n con ng??i.

1. Xu?t hi?n t? nh?ng n?m cu?i c?a cu?c kh�ng chi?n ch?ng M?, t?ng ??t gi?i th??ng th? c?a b�o V?n ngh? (1969), nh?ng � Nhi ch? y?u kh?ng ??nh gi?ng ?i?u t�m h?n m�nh v�o th?i h?u chi?n v� ??i m?i. Con ???ng s�ng t?o ngh? thu?t c?a ch? th? hi?n r?t r� s? v?n ??ng c?a t�m th?c s�ng t?o, th�ng qua c?m quan hi?n th?c v� s? ??i m?i l� t??ng th?m m?. Nh?ng th? b�t ??u ti�n in trong c�c t?p N?i nh? con ???ng (in chung v?i L�m Th? M? D?, 1974), ??n v?i d�ng s�ng (1978), C�y trong ph? ch? tr?ng (in chung v?i Xu�n Qu?nh, 1981), m� sau n�y ch? ch? ch?n c� m??i b�i ??a v�o tuy?n t?p Ng?n gi� qua v??n [1] v?i c�i t?a chung l� N?i nh? con ???ng v� ??n v?i d�ng s�ng. Ch? ??c t?a c�c t?p th? tr�n, r?i t?a c�c b�i th? c?ng c� th? nh?n ra nh?ng c?m x�c ngo?i c?nh, t? c?nh v?t, kh�ng gian, th?i gian t�c ??ng v�o t�m h?n nh?y c?m, trong s�ng, d? x�c ??ng, v?i s? quan s�t tinh t? v� mong mu?n gi�i b�y trong nh?ng l�c ??a con ra ngo?i �, Vi?t cho con tr�n ???ng c�ng t�c, T? ph? bi?n em v? ho?c Th�ng Ba, M?t tr?i th�ng T?, M?a d?o th�ng M??i… H?n th? nh? kh?i nguy�n t? nh?ng d? c?m c?a c�i tinh m?t s�ng trong, ??y ?p nhi�n gi?i v?i c? c�y, hoa l�, nh?ng v?n ?n ch?a nh?ng b?t ch?t, ??i thay, �u lo ?an xen �t nhi?u hy v?ng trong t�m c?m: �M�a thu v?a ?i r?i / ?�ng h�y c�n ch?a t?i / mua tr? l?ng ch?ng ??i / c? may d�y l?i h?n [...] Nh?ng l?i m�n m�u ?? / m?a �m tr�n m?t ???ng / m?a th�ng M??i d?o ?� / l� m�a m?a y�u th??ng� (M?a d?o th�ng M??i, 1972). ?i?u khi?n cho � Nhi kh�c v?i c�c nh� th? c�ng th? h? l�, c?ng ch? l� nh?ng c�u th? t? c?nh, nh?ng chuy?n m?a n?ng b?n m�a, nh?ng ngay t? ??u, ng??i th? kh�ng ho�n to�n ??n ph??ng h??ng ra ngo?i c?nh, gi?a ng??i v� c?nh kh�ng d?ng ? ph�p ngo?i x?, m� t? trong t�m th?c s�ng t?o ?� x�a d?n kho?ng c�ch, kh�ng d?ng l?i ? v?t ng� ??ng nh?t m� ?� ??t ??n v?t ng� t??ng giao:

B?ng m?t ng�y c�nh c?a m? tr??c nhau

em b?t g?p

m?t anh nh�n b?i h?i

nh? c� c? nhi?u m�a thu ch? ??i

m�a thu

n?ng v�ng m�u da cam

D�ng s�ng tr�i v? ?�u d�ng s�ng

l� kh� ch?y tr�n m?t ???ng ??i gi�

m?a ??t ng?t gi?a khu v??n th?m ??

nh?ng ch�n tr?i m�y tr?ng nh?ng m�u hoa

(C�nh c?a)

Nh?ng b?c ph� nh?m ??i m?i v? quan ni?m ngh? thu?t v� thi ph�p s�ng t?o ? Ng??i ?�n b� ng?i ?an (1985) v� ti?p t?c kh?ng ??nh t�i n?ng ? nh?ng t?p th? nh? Ng�y th??ng (1987), M?a tuy?t (1991), G??ng m?t (1991), V??n (1998), ?� ??a th? � Nhi ??t ??n ?? ch�n, kh?ng ??nh m?t gi?ng ?i?u ri�ng, tr? th�nh m?t trong nh?ng ng??i ti�n phong m? ???ng v� g�p ph?n ??i m?i ngh? thu?t. Khi nh�n l?i ti?n tr�nh c?a c�ng cu?c ??i m?i trong v?n h?c, ng??i ta d? nh?n ra nh?ng b??c ?i ti�n phong trong nh?n th?c l� lu?n nh? ?? d?n ? h?i ngh? ??ng vi�n nh� v?n (ng�y 11.12.13 th�ng 6.1979) c?a Nguy�n Ng?c, V? m?t ??c ?i?m c?a n?n v?n h?c ta trong giai ?o?n v?a qua (b�o V?n ngh? s? 23, th�ng 6.1979) c?a Ho�ng Ng?c Hi?n, H�y ??c l?i ai ?i?u cho m?t n?n v?n ngh? minh h?a (b�o V?n ngh? s? 49,50 ng�y 5.12.1987) c?a Nguy?n Minh Ch�u,… ho?c ? nh?ng t�c gi? v?n xu�i, nh? truy?n ng?n c?a Nguy?n Minh Ch�u, Nguy?n Huy Thi?p, truy?n ng?n v� ti?u thuy?t c?a Ph?m Th? Ho�i, ti?u thuy?t c?a B?o Ninh,… nh?ng �t ai nh?n ra nh?ng b??c ti�n phong ??i m?i trong th? c?a L� ??t, D??ng T??ng, Thanh Th?o… trong ?� c� c? � Nhi, th? hi?n r� nh?t ? t?p Ng??i ?�n b� ng?i ?an. �?�m tr??c c?a ??i m?i bao tr�m b?u kh�ng kh� oi ng?t. V�o th?i ?i?m ?�, Ng??i ?�n b� ng?i ?an c� th? xem l� m?t b??c ti?n ?i t�m ti?ng n�i cho �t�m tr?ng c� nh�n� tr??c trang vi?t, thay v� ph?i gi?u k�n bao n?m tr??c ?�, v� th?i cu?c c�, v� quan ni?m v?n ch??ng c�, v� t?m m?c �tr� kh�n� c?a ch�ng ta c�…� [2, tr. 743]. Ch�nh � Nhi c?ng ?� t?ng th?a nh?n r?ng, b�i M?t bu?i chi?u ? Praha (s�ng t�c v�o th�ng 8.1981, in trong t?p Ng??i ?�n b� ng?i ?an) �l� b�i th? m? ??u cho m?t giai ?o?n kh�c c?a th? t�i� [3, tr. 64]. D??ng nh? b?n th�n th? ca ?� l� ??i m?i, lu�n ?�i h?i m?t c�i nh�n v� gi?ng ?i?u m?i m?, h?n n?a, n� t? ra t??ng ??i ?n ??nh, kh� nh?n ra ranh gi?i c?a s? ??i thay. B?i l?, ngay t? ??u � Nhi ?� ?em ??n cho ??i s?ng th? ca m?t c�i nh�n �b?t t??ng v? ??i s?ng v?i nh?ng d? c?m b?t an� [4, tr. 31] th�ng qua m?t gi?ng ?i?u t�m h?n m?i l?, tinh t? v� n?ng n?i suy t?. Nh?ng s? v?n ??ng thay ??i r� nh?t ? th? ch? ch�nh l� ? c?m quan hi?n th?c. C?ng v?n ti?p t?c vi?t v? b?n m�a, c?ng c�i m�a thu ?� th�i, nh?ng kh�ng c�n l� �m�a thu / n?ng v�ng m�u da cam� n?a, m� l� �m�a thu ng? y�n gi?a t?ng l� th?m� (M�a thu ch?a t?i); c?ng ti?p t?c nh?ng tr?n tr? v? th?i gian trong Th? m�a ?�ng, Th? th�ng Ch?p, Ng�y th??ng, Chi?u, Bi?n chi?u, Bay ?�m… v� c?ng ti?p t?c mi�u t? c?nh v?t nh?ng b�n trong d??ng nh? c� s? r?n v?, h?t h?ng kh�ng g� c� th? b� ??p n?i, cu?c s?ng nh?ng Ng�y th??ng nh�m ch�n ??n m?c ?�i khi �l�ng ch?t ??c ao / m?t ti?ng g� b?t th??ng / sau c�nh c?a�. M?t s? ch? ??i mong manh trong v� v?ng:

?� ?�ng k�n r?i c?a s? nh?ng ng�i nh�

?� xao x�c bao v�m ??i th?

�nh s�ng c� ??n ng?n ?�n ngo�i ph?

bao con ???ng v?ng b�ng ng??i qua

thuy?n ?� v? n�p d??i ch�n ?�

l� ?� r?ng trong v??n c�y ngo�i c?a

[...]

C� th? n�o l?i m?t trong ta

?�m l?a ?y c?n m?a r�o bu?i ?y

mi?n c�t n�ng

b? c�y kh� nh? ch�y

hoa qu? v�ng tr�n n?n c? nh� ai

n??c l� sim ??ng ch�t ???ng d�i

c?n l?u nh? m?a l�a qua c?a li?p

(Th? m�a ?�ng)

C?ng c� l�c t�m t??ng quay v? v?i s? ho�i v?ng, nu?i ti?c c�i �thu? ?i h?t con ???ng v? ??n bi?n / g?p m?t con thuy?n / c� c�nh bu?n ?? th?m / r?i th? tr�i v�o ch?n kh�n c�ng� (K� ?c), v?i c?m th?c hi?n sinh, mu?n �?i t�m th?i gian ?� m?t� tr�n ch�nh nh?ng v?n th? x?a:

Ng�y ??ng tr?a, tr?i c� l? xanh r?i

b�i th? c?

b�y gi? em ??c l?i

nh?ng c�u th? d?u d�ng, ??m th?m m�i

t? khi n�o

ai ?� n�i t�nh y�u

[...]

Em m?t m�nh

tr??c nh?ng trang th?

em tr� chuy?n c�ng anh

trong xa c�ch

bao nhi�u gian tru�n, bao nhi�u c?c nh?c

ng�y d?u d�ng ??m th?m c?a t�nh y�u

(Th?)

C?m th?c v? kh�ng gian, c?nh v?t v� m�i tr??ng, nh? nh?ng Qu� h??ng, Ph? n?ng, V??n, Chuy?n ? v??n, Qu�n c?, Th�nh ph? tr�n ??y hoa c�c, ho?c h�ng lo?t c�c ??a danh, t�n s�ng t�n n�i nh? Nha Trang, S�ng Tr�, V? Th�i Nguy�n, Nh? H?i Ph�ng, H?i Ph�ng th�ng 11.1979, M?t H� N?i, H� N?i th�ng 5.1987,… c?ng c� nh?ng ??i thay, nghe nh?ng ph�i pha. C?nh c? ?� kh�ng c�n b?i ng??i x?a c?ng ch?ng nh? kh�ng c�n nh? ng�y x?a n?a:

L?i ca c?a ng�y x?a t�i ?� qu�n r?i

gi?a bao b�i h�t m?i

bao m�u hoa ?� che khu?t m?t m�u hoa d?i

ng?n s�ng tr?ng bu?i n�o v�i l?p gi?a ng�n kh?i

ti?ng c�i t�u vang su?t tu?i th? t�i

?� ch�m l?n gi?a ?n �o n�o ??ng

t�i ?i gi?a cu?c ??i

gi?a mu�n ng�n m?t c�n ch?t s?ng

n�o nh? g� ng�y th�ng ?� xa x�i

(Nh? H?i Ph�ng)

S? b?ng th?c sau gi?c m? d�i c?a thi nh�n ??t v�o ??i t??ng tr? t�nh l� nh?ng con ng??i. ?� l� nh?ng ng??i th�n nh? ng??i m?, ng??i con, ng??i b?n, ho?c nh?ng t�c gi? t�i danh, h?u h?t ??u l� nh?ng b�i th? hay: K�nh g?i m?, Con, G?i ch? Nga, Nguy?n Du 1813, Vi?ng m? H�n M?c T?, Nh� v?n Nguy�n H?ng, D??ng B�ch Li�n m�a ?�ng 1988, T??ng ni?m Nguy?n S�ng, Nh� v?n Nguy?n Minh Ch�u, Chi�m bao g?p Xu�n Qu?nh, B�n th?m nh� Boris Pasternak…. Trong ?� c� s? v?t s�ng l?p l�nh c� t�nh ch?t nh?p vai trong Ng??i ?�n b� ng?i ?an, v?i s? giao thoa m?t c�ch m? h?, l?p l?ng, b?t ??nh gi?a c�c ??i c?c: �nh?n n?i � v?i v�, �?au th??ng � h?nh ph�c�, �ni?m tin � ng? v?c�, �g?p m?t � chia ly�, �h�n hoan � �u lo�, �ch�n ch??ng � hy v?ng�, l� m?t sinh th? ngh? thu?t ??p v� bu?n, m?t s? ch?ng nghi?m v� l?u l?i d?u v?t t�m tr?ng con ng??i v� cu?c s?ng m?t th?i kh� ngu�i qu�n:

Gi?a chi?u l?nh

m?t ng??i ?�n b� ng?i ?an b�n c?a s?

v? v?a nh?n n?i v?a v?i v�

nh?n n?i

nh? th? ?� vi?c ph?i l�m su?t ??i

v?i v�

nh? th? ?� l� l?n sau ch�t

[...]

d??i ch�n ch?

cu?n len

nh? qu? c?u xanh

?ang l?n

nh?ng v�ng ch?m r�i

Nh?m ch? ra ??c ?i?m gi?ng ?i?u tr? t�nh c?a � Nhi, nh� ph� b�nh v?n h?c Hu?nh Nh? Ph??ng ?� so s�nh ch? v?i Xu�n Qu?nh v� tinh t? ph�t hi?n ra r?ng: �N�i theo thu?t ng? c?a B. Eikhenbaum, th? Xu�n Qu?nh l� th? ?i?u ng�m, th? � Nhi l� th? ?i?u n�i. ?i?u ?� gi?i th�ch v� sao th? Xu�n Qu?nh ???c Phan Hu?nh ?i?u ph? nh?c r?t hay (Thuy?n v� bi?n, Th? t�nh cu?i m�a thu); c�n th? � Nhi th� k�n ph? nh?c: b�i Trong �nh ch?p c?a ph?n s? kh�ng thu?c nh?ng ca kh�c hay nh?t c?a Ph� Quang� [5, tr. 34]. Th? gi?i h�nh t??ng trong th? � Nhi ??c s?c nh?t v?n l� h�nh t??ng t�c gi? – c�i t�i tr? t�nh ??y �m ?nh c?a t�c gi?, l� con ng??i s?m nh?n ra l? t?n sinh c?a ph?n ng??i mong manh, lo �u trong cu?c s?ng ??y b?t tr?c, l?m tr�i ngang. ?� l� c�i nh�n t�m c?m s�u th?m th?m, ??p v� bu?n, l�c n�o c?ng nh? ng??i v?a t?nh l?i sau m?t c?n m�. Thanh Th?o c� l� khi cho r?ng: �Th? � Nhi t?nh t�o b�n ngo�i, v� si m�, kh? d?i b�n trong [...]. Th? � Nhi l� th? c?a ng??i ?i ???ng d�i, c?a ng??i ch?y marathon, c?a m?t ch�n d�i ?i bi?n. Nh?ng x?o thu?t, x?o ng�n ho�n to�n v?ng b�ng trong th? ch?. Nh?ng c?n kh�t danh v?ng c?ng ho�n to�n b?t ti?ng trong th? ch?. Ch? c�n n?i bu?n, ni?m nh? ti?c, s? ??ng c?m, v� canh canh c�nh th�m nh?ng n?i g� n?a kh� g?i t�n. Th? � Nhi l� nh? v?y� [6, tr. 736].

2. V?i � Nhi, �n?i bu?n, ni?m nh? ti?c, s? ??ng c?m� s? chia kh�ng ch? c� trong th?, m� c? trong v?n xu�i – ? c? hai th? v?n truy?n ng?n v� k� s? ch�n dung. N?u th? l� nh?ng b??c th?m d� tr??c v� kh?ng ??nh trong th?i k? ??i m?i th� truy?n ng?n c?a � Nhi ho�n to�n ra ??i trong kh�ng kh� ??i m?i. Cho d�, ??i m?i cho ??n nay, sau h?n m?t ph?n ba th? k? v?n kh�ng tho�t kh?i nh?ng r�o c?n, nh?ng ??nh ki?n kh� ??i thay t? trong b?n ch?t c� t�nh ch?t to�n tr? c?a h? t? t??ng, nh?ng nh?ng thay ??i c?n b?n v? c? s? h? t?ng /??i s?ng kinh t? l� kh�ng th? ??o ng??c, ?� �t nhi?u th?i lu?ng sinh kh� m?i v�o s�ng t?o ngh? thu?t. Kh�ng kh� ?y ph� h?p v?i c?m th?c s�ng t?o v?n c� c?a � Nhi, nh?t l� khi ch? c?m th?y th? gi?i ngh? thu?t th? c� l�c kh�ng truy?n t?i ???c h?t nh?ng ?i?u m�nh mu?n b�y t? v?i cu?c ??i,ch? t�m ??n v?i truy?n ng?n, m?t th? v?n ch? l?c c?a c�c n?n v?n ch??ng hi?n ??i. `

H?u h?t c�c truy?n ng?n c?a � Nhi ??u ???c vi?t sau khi ch? chuy?n v�o c�ng t�c v� sinh s?ng t?i th�nh ph? H? Ch� Minh (1988). T?p truy?n ng?n C� gi� chu�ng s? reo c?a ch? ???c nh� xu?t b?n Tr? ?n h�nh n?m 2013, nh?ng ba m??i truy?n ???c tuy?n v�o Ng?n gi� qua v??n (2019) l?n n�y, truy?n n�o c?ng ???c t�c gi? ghi th?i gian s�ng t�c ? cu?i truy?n, cho th?y m?t v�i truy?n ng?n c?a ch? ???c vi?t v�o nh?ng n?m cu?i c�ng c?a th? k? XX (M?t gi? s�ng, 1996; C� gi� chu�ng s? reo, 1998; Ph�ng ch?, 1999), c�n l?i ??u ???c ra ??i v�o thi�n ni�n k? m?i.

Quan tr?ng b?c nh?t trong ngh? thu?t truy?n ng?n l� h�nh t??ng nh�n v?t / con ng??i. ??c truy?n ng?n c?a � Nhi, c?ng l� c�i nh�n t�m c?m v? con ng??i – nh?ng ng??i ph? n? �?i kh�ng y�n ?n ng?i kh�ng v?ng v�ng� ?y, b�y gi? kh�ng ch? ? ph? n? m� ?� chuy?n sang c? nh?ng ng??i ?�n �ng, v?i cu?c s?ng kh�ng ho�n to�n c� ??n m� l� c� ??c/??n ??c m?t m�nh, ho?c s?ng c�ng/v?i m?i ng??i nh?ng t�m tr?ng v?n qu?nh hiu,kh�ng ai hi?u ???c m�nh; s?ng trong tr?ng th�i ch? ??i m?t c�i g� m? h?, xa x�i kh�ng r� ?�ch ??n, ?�i khi ??n v� ngh?a. S?ng trong m?t th?c t?i b?t to�n, h??ng v? m?t t??ng lai b?t ??nh. H?u h?t, h? kh�ng ph?i l� ng??i v� c?m nh?ng cu?c s?ng chung quanh ??y m?ch ngu?n v� c?m, khi?n h? ?�i khi c?ng tr? th�nh v� c?m. C?ng nh? trong th?, ch? ?em to�n b? t�m tr?ng c?a m�nh ph? v�o ??i s?ng n?i t�m c?a t?ng nh�n v?t. Th? gi?i nh�n v?t c?a ch? h?u h?t ??u l� nh?ng ng??i c� h?c, nh?ng tr� th?c c� nh�n c�ch nh?ng cu?c s?ng b?p b�nh, chao ??o, th?m l?ng, t? thu m�nh nh? l?i, nh? ch�nh ch? ?� t?ng th?a nh?n th�ng qua c?m nh?n c?a m?t nh�n v?t, c?ng nh? s? ??ng c?m kh�ch quan c?a ng??i ??c v? v?n ch??ng c?a ch?: �Ng??i ta g?i nh?ng nh�n v?t c?a �ng l� lo?i nh�n v?t nh? b�, lo?i nh�n v?t kh�ng t�n tu?i, kh�ng ti?ng t?m, kh�ng bi?n c?. H? l� b?t c? ai trong ?�m ?�ng ngo�i kia. Nh?ng m? ??c, nh?ng lo �u, nh?ng ch? ??i c?a h? th?t b�nh th??ng, th?m ch� t?m th??ng. Ng??i ta b?o v?n c?a �ng d?n d? ng??i ??c nh? ti?ng r� r?m c?a nh?ng c?n m?a nh? v? ?�m. Ng??i ta b?o kh�ng th? k? l?i c�u chuy?n c?a �ng nh?ng c?ng kh� r?i b? cu?n s�ch khi ?� c?m n� tr�n tay� (tr. 538). Nh�n v?t c?a ch? th??ng l� phi?m danh (anh, ch?, �ng, h?n) ho?c t�n ch? l� m?t m?u t? (l� nh?ng N, K, V, P…). T�n nh�n v?t ch? l� thi ph�p h�nh th?c, nh?ng l� h�nh th?c mang t�nh quan ni?m. Do v?y, cho d� phi?m danh hay vi?t t?t th�nh m?t m?u t? c?ng th? hi?n r� quan ni?m c?a t�c gi? l�, kh�ng c?n quan t�m ??n t�n tu?i nh�n v?t, ?i?u quan tr?ng l� t�nh c�ch c?a nh�n v?t ?� l� g�, l� ?i?u m� nh� v?n mu?n g?i th�ng ?i?p ??n cho ng??i ??c. Trong nhi?u truy?n ng?n Ph?m Th? Ho�i ?i?u n�y c?ng ?� t?ng di?n ra, nh?ng ch? ?? v� di?n ng�n c?a c�y b�t n? n�y l?nh l�ng v� ??p ch�t, ng??c v?i s? d?u d�ng, n?ng ?m t�nh ng??i v� ??y t�m tr?ng xen l?n nh?ng m�u thu?n kh� gi�i b�y c?a � Nhi. ?� l� quan ni?m ngh? thu?t v? con ng??i c?a nh� v?n. Kh�ng d??i v�i ba l?n, ch? th�c l?i cho nh�n v?t ?ng ng�n cho quan ni?m c?a m�nh v? v?n ch??ng: ��ng ?y c� chung quan ni?m v?n ch??ng v?i �ng. C�i th? ch? ngh?a ?m ? n�y nhi?u khi g�y ra bao nhi�u tai h?a cho con ng??i. �ng ?y v?n b?o v?i �ng nh? v?y. Sau n�y, �ng m?i nghi?m ra ?� l� l?i ti�n tri cho s? ph?n c?a m�nh� (tr. 384). N?i kh�c, nh� v?n nh?n ra s? b?t l?c c?a ng�n t?, c?a ng�nh khoa h?c l?y con ng??i l�m ??i t??ng trung t�m: �T�i kh�ng bi?t c�c nh� ng�n ng?, c�c nh� x� h?i h?c ?ang l�m g�. C�c ng�nh khoa h?c x� h?i c?a ta y?u k�m qu�. N� g?n nh? kh�ng c� vai tr� g�, th?m ch� c� th? n�i, n� im h?i l?ng ti?ng tr??c nh?ng v?n ?? quan tr?ng, nh?ng v?n ?? c?p thi?t trong x� h?i h�m nay� (tr. 388). ??i v?i th? gi?i ngh? thu?t truy?n ng?n, ch? ?u �i quan t�m ??n gi?ng ?i?u v� h�nh t??ng nh�n v?t: �Cu?n s�ch ch? c?m tr�n tay l� tuy?n truy?n ng?n c?a m?t n? t�c gi? ?ang ???c ch� �. Ch? ?� ??c ???c m??i truy?n ? ph?n ??u. Gi?ng v?n t?nh t�o, l?i d?n truy?n kh�o l�o v� nh?ng ??i tho?i th�ng minh c?a c�c nh�n v?t l� ?u th? c?a nh� v?n n�y� (tr. 279). Ho?c m?t truy?n kh�c, �C�u chuy?n ???c k? m?ch l?c, l?i v?n gi?n d?. Kh�ng c�n nh?ng c�u d�i l� th�, nh?ng ch? vi?t hoa gi?a c�u, kh�ng c�n nh?ng li�n t??ng k? qu?c, nh?ng t? ng? h�c hi?m. C�u chuy?n khi?n Duy�n c?m ??ng. Ch? ng?m ng�i nh? ??n gi?ng n�i m?t m?i c?a Tu?n m?i khi v?p v�p, bu?n b?c, nh? ??n n? c??i r?ng r? c?a Tu?n m?i khi tr�ng th?y ch?, nh? ??n v? cam ch?u c?a Tu?n khi ch? ??t ng?t k?t th�c c�u chuy?n h?i ch?p t?i� (tr. 324). Nh�n v?t c?a � Nhi l� nh?ng con ng??i ?� tr??ng th�nh, ?� ??ng tu?i, ?� t?ng tr?i qua nh?ng m?i t�nh kh�ng tr?n v?n, s?ng trong n?i suy t?, gi?n v?t v� s? ch? ??i m� kh�ng bi?t ??i ch? g�, s?ng th?a ra v� ?�i khi th?t th?n nh?n ra: �M�nh b�y gi? nh? k? ?i l?c, ch?ng l�m sao m� hi?u n?i m?i th? ? ?�y, l�m c�i g� c?ng kh�ng ?�ng, ngh? c�i g� c?ng kh�ng ?�ng, n�i nh? b?n tr? l� ch?ng gi?ng ai� (tr. 387); ho?c d� cho c� l�c h? ch? ??ng h?n,c? �?o�n ??nh m?i s? m� kh�ng bi?t r?ng ph?n l?n nh?ng ?o�n ??nh ?� ??u sai l?c� (tr. 266).

H?n nhi�n, truy?n ng?n c?a � Nhi ra ??i trong th?i b�nh. Kh�ng nhi?u nh?ng bi?n c?, nh?ng s? ki?n d? d?i ???c b�y ra, nh?ng t�m th?c hi?n ??i ?�i khi di?n ra trong cu?c s?ng tr? n�n v� ngh?a l�, tr??c nh?ng b?t ?n, lo �u mang � ngh?a hi?n sinh tr�n ng?p trong t�m t??ng con ng??i, n�n c?m th?c v? th?i gian lu�n tr?u n?ng, c� khi ??n quay qu?t trong ??i s?ng tinh th?n con ng??i. Nh�n v?t c?a ch? lu�n b? chi ph?i b?i th?i gian v?t ch?t, th??ng g?n v?i chi?c ??ng h?, hay xem gi?, hay l?ng nghe ti?ng v?ng c?a chu�ng ??ng h?, hay � th?c v? th?i gian,… th?m ch�, c� ng??i ph? n? sau khi ly h�n, th??ng hay m?t ng?, ?�m �nh�n ?�u c?ng th?y ??ng h?, nh�n ?�u c?ng th?y th?i gian v?i nh?ng kim gi?, kim ph�t, kim gi�y. ?�i khi, ch? c?ng b?t c??i m?t m�nh, kh�ng hi?u m�nh t�nh ??m th?i gian ?? l�m g� (tr. 276). Kh�ng d??i v�i ch?c l?n nh� v?n mi�u t? ch�n dung th?i gian qua chi?c ??ng h?. Ngay c? nhi?u t?a ?? c?a truy?n c?ng hi?n h�nh n?i c?m th?c th?i gian r?t r�: M?t gi? s�ng, Ph�ng ch?, ??i t�u ng??c, C� ng??i g� c?a, Ba s?m t?i, N?m cu?c ?i?n tho?i… Kh�ng bi?n c?, kh�ng s? ki?n n�ng h?i, c?ng kh�ng c� nh�n v?t x?u. C� nh�n v?t l�m v�o bi?n c? l?n nh?t trong cu?c ??i do th?i cu?c ??i thay,m?t c? v? con, nh� c?a, ??n m?c �N?u c� th? ch?t ???c ch?c ch?n �ng ?� ch?t. Nh?ng, s?ng kh�ng d? m� ch?t c?ng ch?ng d? h?n. �ng ?y ph?i s?ng cho h?t ph?n s? c?a m�nh� (tr. 384), v� cam ch?u v?i ph?n s?, tr? th�nh ng??i b?m xe ??u ph?, b�n b�o v?a h� m� kh�ng bi?t ph?i o�n tr�ch ai. M?i nh�n v?t l� m?t nh�n c�ch, m?t t�nh c�ch kh�ng thay ??i tr??c th? th�ch c?a nh?ng ho�n c?nh kh?c nghi?t, ch? bi?t ch?p nh?n s? ph?n: �Cu?c ??i anh, anh ngh?, kh�ng c� ch? cho th?, kh�ng c� ch? cho ly c� ph� b�n ???ng, kh�ng c� ch? cho nhi?u th? kh�c n?a. Anh ?� kh�ng th? r? ngang, kh�ng th? d?ng l?i, ngay c? khi tai h?a ?p ??n. V? anh ?� kh�ng ch?u ??ng m�i s? xa c�ch, s? b?t ?n. Cu?c chia tay c?a h? �m th?m ??n n?i nhi?u b?n b� g?p anh v?n h?i tin c�. C� ng??i c�n g?i qu� cho c�� (tr. 294). H�nh nh? trong th? gi?i ngh? thu?t c?a ch?, ch? c� nh?ng ch�ng ch�nh, b?t an, nh?m l?n, sai l?ch… d?n ??n nh?ng ?au kh?, m� ??u l� nh?ng n?i kh? tri?n mi�n, n?i c� ??n kh�ng th? gi�i b�y, kh�ng th? c?u v�n, ch? kh�ng h? c� con ng??i / nh�n v?t x?u. C� l?, trong th?m l?ng, t? t?m l�ng c?a m�nh, nh� v?n ch?a t?ng ngh? x?u v? ai, hay n�i nh? c�c nh� l� thuy?t v?n ch??ng, r?ng ch? kh�ng c� s? tr??ng mi�u t? nh�n v?t ph?n di?n. ?� ch�nh l� ch? kh�c nhau gi?a ch? v� c�c c�y b�t v?n xu�i � tuy c� �t nhi?u so le, nh?ng c� th? coi l� c�ng th?i � n?i ?�nh n?i ?�m, ???c ng??i ??c quan t�m nh? Ph?m Th? Ho�i, Nguy?n Huy Thi?p, Nguy?n Ng?c T?…

Kh�ng gian ngh? thu?t c?a � Nhi l� kh�ng gian v?a t?nh, v?a ??ng. Con ng??i khi th� m?i m�n trong m?t kh�ng gian c? ??nh, m?t ph�ng ch?, m?t ga t�u, m?t qu�n c� ph�; khi th� lu�n chuy?n ??ng, x� d?ch, nh? l� h? qu? c?a m?t b?n n?ng v� th?c nh?m ch?ng l?i s? nh�m ch�n c?a ??i s?ng. H?u h?t nh�n v?t trung t�m c?a m?i truy?n ??u c? ch?ng ch?i, qu?y ??p nh?m tho�t kh?i c�i kh�ng gian t� t�ng, ch?t ch?i b?ng nh?ng chuy?n ?i v?, thay ??i m�i tr??ng, tr?t t?, h�ng l?i nh?ng d??ng nh? cu?c s?ng v?n kh�ng c� g� thay ??i, v?n tu�n th? theo m?t tr?t t? ?� tr? th�nh qui lu?t, m?t qui lu?t c?a ??i s?ng kh�ng d? ??i thay, b?i �n?u kh�ng tr? v?, ng??i ta kh�ng th? thanh th?n ra ?i� (tr. 327).

L?i vi?t gi?n ??n theo d�ng t? s?, ng�n t? gi�u h�nh t??ng, l?i k?, l?i t?, l?i tho?i theo d�ng ch?y c?a m?t chu?i d�i mi�n man, h?t s? ki?n n�y ??n s? ki?n kh�c, nh?ng chuy?n kh�ng c� truy?n, b? c?c ???c th? l?ng, ?�i khi kh�ng k? l?i ???c, nh?ng n?ng ??y ch?t li?u ??i s?ng, v?i kh�ng �t nh?ng va v?p v� bao ph? trong v�ng sinh quy?n c?a t�m tr?ng. Con ng??i s?ng trong th? gi?i th?c nh?ng t�m tr?ng c? l?p l?ng, l?ng kh?ng: �Anh b?c v?i em, ra v? s?m, ?i loanh quanh ngo�i ph? t?i khuya, l?i th?y m�nh v� l�. Anh g?i ?i?n tho?i cho Linh. Linh v?n bu?n. Anh ??nh n�i l?i xin l?i, r?i l?i th�i. Anh kh�ng mu?n Linh c� c? h?i tr? l?i c�u chuy?n c?� (tr. 288). Trong nh?ng truy?n ng?n ch? vi?t g?n ?�y, c� s? thay ??i �t nhi?u v? thi ph�p, v?n l� s? ?an xen gi?a cu?c s?ng ??i th??ng v� t�m tr?ng, nh?ng t? nh?ng ch?ng ng? b?ng tr?c gi�c/c?m, ?� d?n ??n nh?ng ?o gi�c m? h?,hoang t??ng (Ng??i ??ng b�n kia ???ng, C� ng??i g� c?a, Con ng?a tr�n b�i bi?n) ho?c s? d?ng nhi?u ??n nh?ng gi?c m? (Kh�ng d?u v?t, N??c, M?t s�ng…), t?t nhi�n, ch? nh? m?t th? ph�p ngh? thu?t ch? kh�ng bi?n gi?c m? tr? th�nh y?u t? trung t�m c?a ch?nh th? ngh? thu?t nh? ch? ngh?a hi?n th?c ?o m?ng trong v?n ch??ng ph??ng T�y. ??c s?c c?a truy?n ng?n � Nhi kh�ng ch? ? ngh? thu?t d?ng truy?n ?i�u luy?n, s? ph�n t�ch t�m l� nh�n v?t s�u s?c m� c�n l� s? tinh t? trong vi?c ph�t hi?n c�c chi ti?t ??m ??c ch?t li?u ??i s?ng ???ng ??i, s? �m th?m chua x�t v� n?i bu?n s�u th?m th?m trong t�m t??ng con ng??i. H?u nh? k?t th�c truy?n n�o c?a ch? c?ng l� n?i bu?n, khi th� th?m l?ng, man m�c, c?ng c� l�c cay ??ng tr�o d�ng, kh� ngu�i qu�n.

3. � Nhi sinh tr??ng trong m?t gia ?�nh c� truy?n th?ng v?n h�a, ngh? thu?t, l?i c� nhi?u n?m l�m c�ng vi?c bi�n t?p ? nh� xu?t b?n, n�n ch? c� ?i?u ki?n giao ti?p v?i nhi?u t�c gi? t�i danh, nh?ng ng??i ?� tr? th�nh nh�n v?t trung t�m trong nh?ng trang k� ch�n dung gi�u c?m x�c v� nhi?u s? ki?n th� v? c?a ch?. Nh?ng nh� v?n, nh� th?, h?a s? nh? Kh??ng H?u D?ng, Nguy�n H?ng, Xu�n Di?u, T? Hanh, Ch? Lan Vi�n, B�i Gi�ng, B�i Xu�n Ph�i, D??ng B�ch Li�n, Th�i Tu?n, Nguy?n Minh Ch�u, Trang Th? Hy, Ho�ng Trung Th�ng, T� Th�y Y�n, v� c? nh?ng ng??i tr? h?n nh? Xu�n Qu?nh, Tr?n V? Mai, ?? H?ng Ng?c, T�n N? Thu Th?y, L� Minh Khu�, Ng� Th? Kim C�c… s?ng s?ng ?i v�o trang v?n c?a ch? v?i n?i ??ng c?m s�u s?c v? s? ph?n cu?c ??i, s? s? chia v? ??i s?ng tinh th?n v� t�c ph?m c?a h?. Kh�ng ph?i ai n?i ti?ng c?ng ?i v�o trang v?n c?a ch?. Ch? ch? vi?t v? nh?ng ng??i m�nh quen bi?t l�u n?m, m� ch? c� th? c?m th�ng v� th?u hi?u ???c con ng??i v� t�c ph?m c?a h?.

Hai t?p ch�n dung v?n h?c ra ??i c�ch nhau m??i n?m, Nh?ng g??ng m?t � nh?ng c�u th? (2008) v� K? ni?m kh�ng c� m?a (2018), c?ng c� th? ??u ???c vi?t t? nh?ng n?m ??u thi�n ni�n k? m?i, nh?ng c?ng c� th? ?� ???c t�c gi? ?p ?, nung n?u t? khi m?i b??c ch�n v�o con ???ng v?n ch??ng ch? ngh?a. B?i v�, c�ng vi?c ??u ti�n khi v?a m?i t?t nghi?p ??i h?c l� � Nhi v? c�ng t�c ? Vi?n V?n h?c. D?u v?t ngh? nghi?p ?� hi?n ra tr�n trang vi?t r?t r�: ch�n dung v?n h?c c?a ch? l� ph� b�nh ch�n dung, kh�ng ch? nh?m kh?c h?a ch�n dung con ng??i, m� c�n bao h�m s? nh?n ??nh, ?�nh gi� t�c ph?m, nh?m kh?c h?a ch�n dung tinh th?n t�c gi?. Nhi?u b�i vi?t, b�n c?nh v�i n�t ch?m ph� v? ch�n dung, l� nh?ng lu?n b�n, ph� b�nh ?n t??ng v? t�c gi? ??c s?c: Ng�i sao xa x�i. V�, bi k?ch nh? (vi?t v? L� Minh Khu�), ??i t�i th?c hay m?ng ??i t�i bu?n hay vui (v? T? Hanh), Th?c cho xong b�i th? (v? T� Th�y Y�n), M?t v? ng?t kh�ng th??ng (v? Ng� Th? Kim C�c), Th??ng ta t? b� nh? ma �m / M�u me si l?y nghi?p t? ch??ng (v? Trinh ???ng) Th? l�m ch?t ng??i nh? b?n / Th? l�m s?ng ng??i ???c ch?ng (v? Vi?t Ph??ng)… Nh?ng nh?n x�t chu?n x�c v? v?n phong L� Minh Khu� c?a ch? kh�ng thua k�m, th?m ch� c�n c� th? v??t xa h?n, nhi?u nh� ph� b�nh chuy�n nghi?p: �Ngay t? ??u, ch? ?� c� cho m�nh m?t gi?ng v?n ri�ng bi?t. M?t c�ch vi?t kh�c bi?t. ?� l� m?t may m?n. B?i v�, ai c?ng bi?t, vi?t nh? th? n�o m?i th?c s? l� ?i?u quan tr?ng [...]. Nh?ng c�u v?n ng?n, c� c�u ch? g?m hai, ba t?, th?m ch� c� c�u ch? m?t t?, s?c g?n, r?n r?i nh? m?t nh�t c?t, m?t ti?ng n?, t?o n�n b?u kh�ng kh� c?ng th?ng, quy?t li?t, g?p g�p ??y �m ?nh c?a cu?c chi?n� (tr. 44). ?� ?�y, d? b?t g?p l?i di?n ng�n nh?m ch? ra nh?ng n�t ??c tr?ng c� t�nh ch?t t??ng ph?n trong t�nh c�ch con ng??i v� phong c�ch ngh? thu?t c?a c�c t�c gi? nh?, Phan Th? Thanh Nh�n �v?a duy�n d�ng v?a v?ng v?, v?a k�n ?�o v?a b?c tr?c, v?a s�u s?c v?a n�ng n?i, v?a chi ch�t v?a h�o ph�ng. T?t c? nh?ng ??c t�nh t??ng nh? tr�i ng??c ?y ??u c� n?i Nh�n, t?o n�n s?c h?p d?n c?a Nh�n, m?t s?c h?p b?n ??y n? t�nh� (tr. 143); ho?c tranh c?a D??ng B�ch Li�n l� �m?t th? gi?i gi?n d? m� sang tr?ng, �m ? m� h?ng s�ng, d?u nh? m� huy ho�ng. �ng ?� l?u l?i v? ??p trong ng?n t? m?t ??i s?ng ??y c? c?c, d?n h?t, ?au ??n� (tr. 136)… g?i nh? ??n c�ch g?i t�n phong c�ch c�c nh� th? m?i trong Thi nh�n Vi?t Nam c?a hai c�y b�t ph� b�nh ?n t??ng t�i hoa Ho�i Thanh – Ho�i Ch�n.

K� ch�n dung l� th? v?n xu�i phi h? c?u, h??ng ??n nh?ng ??i t??ng s?ng c�ng th?i v?i t�c gi?. B?i v?y, d� mu?n hay kh�ng, t? th�n n� ?� in d?u m?t b?i c?nh l?ch s? c?a th?i ??i c? th?, ghi d?u g??ng m?t ??t n??c m?t th?i, th�ng qua s? ph?n c?a t?ng nh�n v?t, c� � ngh?a l?ch s?. ??c nh?ng trang mi�u t? ch�n dung gi�o s? L� ?�nh K? m?c chi?c qu?n ta m�u n�u, c?m c�i que nh? l�a m?y con v?t v�o chu?ng; Nguy�n H?ng l�c n�o c?ng v?i v�, t?t b?t v?i chi?c l�n c�i bu?c tr�n chi?c xe ??p c?; Xu�n Di?u �m th?m ??m ti?n sau m?t bu?i n�i chuy?n th?,… m� bu?n ??n nao l�ng. C� l?, ng??i ta th??ng kh? v� ch�nh nh?ng ?i?u m�nh ngh? h?n l� s? th?t! S�u s?c h?n, l� c�i nh�n c?a t�c gi? c?m s�u v�o t�m t??ng c?a nh�n v?t, l?t t? ??i s?ng n?i t�m, t�m ra b?n ch?t, nh?n ra b�n trong m?t con ng??i tr?i qua nhi?u c??ng v? l�nh ??o v?n ngh? quan tr?ng nh? Ho�ng Trung Th�ng, nh?ng �ng ch? th?t s? l� �ng khi m?t m�nh ?i d??i m?a: �?� kh�ng ch? l� d�ng v�c, kh�ng ch? l� t�m t�nh, n� l� t?t c? Ho�ng Trung Th�ng, theo c�ch nh�n nh?n c?a t�i. Cho ??n gi? ?�y, khi vi?t nh?ng d�ng n�y, t�i v?n nh? th?y �ng ??u tr?n, �o x?ng phong phanh, m?t nh�n ??n t?n n?i n�o, b??c ?i nghi�ng ng� d??i m?a xu�n� (tr. 92). C�n ?�y l� b??c ch�n ??n ??c, t�m tr?ng bu?n b� ??y ??ng ng?nh c?a m?t nh�n c�ch: �?� l� m?t chi?u ?�ng gi� l?nh, gi� th?i �o �o qua c�c r?ng c�y x� c?, c�y s?u n?i g�c ph? B� Tri?u – H�m Long. �ng m?c m?t chi?c �o nhung m�u v�ng nh?t, ?� c? v� kh� m?ng, ?? ??u tr?n, tay c?m chi?c can nh?a l?n. �ng b?o v?i t�i �ng ?i mua r??u. Th?y t�i nh�n chi?c can, �ng m?m c??i b?o, mua ?? u?ng trong nhi?u ng�y. ?� l� l?n ??u ti�n t�i ???c nh�n r� D??ng B�ch Li�n, nh�n r� �nh m?t bu?n b� m� ??y uy l?c tr�n g??ng m?t xanh xao c?a �ng. M?i l?n nh? ??n D??ng B�ch Li�n, t�i l?i nh? ??n bu?i chi?u ?�… bu?i chi?u ch? c� m?t m�nh �ng gi?a ph? ph??ng H� N?i gi� bu?t. C� ??c. Th�ch th?c� (tr. 132). V?i ng??i l�m khoa h?c, t? th?m th?u t�c ph?m ?? nh?n ra con ng??i, c�n v?i � Nhi, t? hi?u bi?t con ng??i v?i t?t c? nh?ng nh?ng n?ng ?m v? k? ni?m th�n quen, ?? nh?n ch�n gi� tr? c?a t�c ph?m. Ch? d??ng nh? l�c n�o c?ng ??c ???c, c?ng th?u c?m ???c n?i c� ??c b�n trong t�m tr?ng t?ng nh�n v?t c?a m�nh. C?ng nh? nhi?u nh�n v?t ??y ?n t??ng trong truy?n ng?n c?a ch?, nh?ng con ng??i ? ?�y d??ng nh? c?ng ?i l?c trong th?i ??i c?a m�nh. Khi quay l?i v?i ch�nh t�m tr?ng c?a m�nh, bu?n b� bi?t bao nhi�u. Nh?ng con ng??i t�i hoa, nh?ng nh�n c�ch l?n, nh?ng ?�i khi b? ph? k�n trong c?n b�o d? d?i, hoang t�n kh�ng ch?n n??ng th�n c?a th?i ??i l?ch s?. B�i Xu�n Ph�i, D??ng B�ch Li�n, Xu�n Di?u, Ch? Lan Vi�n, Ho�ng Trung Th�ng, B�i Gi�ng, Nguy?n Minh Ch�u, Trang Th? Hy, Xu�n S�ch, Vi?t Ph??ng, Chim Tr?ng, T� Th�y Y�n… ??u l� nh?ng con ng??i nh? v?y. Vi?t v? h?, kh�ng ch? l� m?t ch?n l?a c� � th?c, m� c�n l� n?i ??ng c?m s�u s?c c?a t�c gi?. Ch? kh�ng ph?i l� ng??i xu th?i, n�n ph?n l?n c�c nh�n v?t m� ch? quan t�m kh?c h?a ??u l� nh?ng s? ph?n kh�ng may, ho?c c� ch�t may m?n hanh th�ng trong ???ng ??i, th� ??u l� nh?ng con ng??i �c� v?n ??� c?n ph?i n�i v? h?. ?i?u n�y ?�i h?i ph?i c� m?t b?n l?nh v?n h�a tr??c kh�ng �t nh?ng th�ch th?c nh?ng l?i ph� h?p v?i c� t�nh c?a � Nhi. Nh� th? Nguy?n Th? H?ng Ng�t t?ng cho r?ng: �R?t �t nh� th? �d�m� th?ng th?n kh?c h?a t�nh c�ch m�nh nh? nh� th? � Nhi. C� th? h? c?ng c� nh?ng � ngh? gi?ng ch? nh?ng l?i ???c che ph? b?i nh?ng c�u n�i kh�o h?n. Nh?ng ch? l� v?y, th?ng th?n ??n m?c c?c ?oan, kh�ng c?n bi?t ng??i ta th�ch hay kh�ng th�ch ch? bi?t r?ng T�I l� nh? th?!� [7, tr. 89].

C� t�nh m?i ng??i m?i kh�c, nh?ng v?i � Nhi, nh�n c�ch l� m?u s? chung kh�ng thay ??i. C�i t�i c?a t�c gi? l� ?�i khi ch? m?t c�u, m?t v�i c�u ng?n g?n, c� th? kh�i qu�t ???c c? m?t cu?c ??i, m?t s? ph?n, m?t nh�n c�ch v� s? nghi?p c?a ng??i ?�: �Theo t�i, Nguy?n Minh Ch�u l� khu�n m?t ??p nh?t c?a n?n v?n h?c Vi?t Nam hi?n ??i� (tr. 9); � S?ng, v?i Trinh ???ng l� ?i v� vi?t� (tr. 259); �Vi?t Ph??ng v?n ?ang ?i t�m v� ch? ??i, kh�ng ng?ng ?i t�m, kh�ng ng?ng ch? ??i� (tr. 301); B�i Gi�ng m?t �nhi?u ng�i ch�a trong th�nh ph? gi�ng chu�ng ti?n bi?t v? Ph?t t? kh�c th??ng� (tr. 234); �Ch?ng ph?i ch�ng ta ?� nh�n th?y Xu�n S�ch qua nh?ng trang vi?t ?� sao. M?i nh� v?n ??u ?� t? h?a ch�n dung c?a m�nh qua t�c ph?m� (tr. 222); �Xu�n Di?u l� ng??i kh�ng c� �m m?u, kh�ng c� th? ?o?n. C� l? v� v?y m� �ng kh�ng gi? b?t c? tr?ng tr�ch n�o ? H?i Nh� v?n, ngo�i c�i ch�n ?y vi�n Ban Ch?p h�nh h?t kh�a n�y ??n kh�a kh�c� (tr. 281)… Ch�n dung l� m?t ti?u lo?i k� s? nh�n v?t �t nhi?u mang t�nh ch?t ho�i c?m, k? l?i nh?ng s? ki?n ?� qua g?n li?n v?i c?m x�c, t�m tr?ng c?a nh�n v?t th�ng qua c?m th?c hi?n t?i c?a t�c gi?, n�n c� s? x�m nh?p c?a ti?u lo?i h?i k�. Nhi?u ph�c th?o ch�n dung c?a � Nhi tr?u n?ng n?i ho�i c?m, t?o n�n nh?ng sinh th? ngh? thu?t nh? nh?ng h?i k�: Nh? Qu?nh, B�c D?ng, �ng Th�ng ??u tr?n ?i d??i m?a, Tim ??p m?nh h?n ng�y kh�ng sao hi?u (v? Nguy�n H?ng)…

? n??c ta, ng??i vi?t ch�n dung t�c gi? kh�ng nhi?u. C� ch?ng, ch? y?u l� c?a c�c nh� ph� b�nh kh?c h?a ch�n dung b?ng v?n phong khoa h?c, ho?c ph?c d?ng r?i r�c trong c�c h?i k� v?n h?c c?a c�c nh� v?n, nh� th?. Trong s? hi?m hoi ?y, nh?ng t?p ch�n dung t�c gi? c?a � Nhi, tr�n ng?p c?m x�c ch�n th?t v� ??y ?p c�c s? ki?n, g?n li?n v?i th?i ??i l?ch s? c?a ??t n??c, l� nh?ng ?�ng g�p r?t ?�ng qu�, kh�ng ch? v? t? li?u m� c? v? ph??ng di?n ngh? thu?t.

Ng?m l?i, ch? v?i th? v� hai th? v?n th�nh c�ng ??y ?n t??ng,� Nhi ?� c� th? vi?t t�n m�nh v�o b�n c?nh nh?ng ngh? s? ?a t�i. H�nh dung v? nh?ng ?�ng g�p c?a � Nhi, Hu?nh Nh? Ph??ng g?i ?� l� nh?ng b?n b? c?a s? s�ng t?o [8], ho?c h�nh t??ng h?n, Ng� Th? Kim C�c g?i l� m?t h�nh nhi?u b�ng [9, tr. 787], ??u l� c�ch h�nh dung chu?n x�c. C�n v?i t�i, d?u bi?t r?ng b?t k? l?nh v?c n�o trong ??i s?ng c?ng ??u l� �nh�n h?c�, nh?ng t�i v?n mu?n nh?n m?nh r?ng v?n ch??ng c?a ch? ??u v� con ng??i, l?y con ng??i l�m ??i t??ng trung t�m v� lu�n ?au ?�u m?t n?i mi?m �v� n?i ?au kh? v� ni?m hy v?ng c?a con ng??i� [10, tr. 814], n�n c? trong th?, truy?n ng?n v� ch�n dung v?n h?c c?a ch?, ??u h??ng ??n con ng??i, d??i g�c nh�n t�m c?m, s�u th?m th?m, ??p v� bu?n.

[1] � Nhi (2019), Ng?n gi� qua v??n, Nxb Ph? n?. Nh?ng tr�ch d?n th? v� truy?n ng?n (ch? ghi s? trang) c?a � Nhi, l� tr�ch t? s�ch n�y.

[2] L� Th�nh Ngh? (2018), B�ng c�c nh? n?i v??n khuya l?ng l?, in trong Ng?n gi� qua v??n, s?d.

[3] � Nhi (2018), K? ni?m kh�ng c� m?a, Nxb ?� N?ng. Nh?ng tr�ch d?n ph?n ch�n dung v?n h?c, ch? ghi s? trang, l� tr�ch t? s�ch n�y.

[4,5,8] Hu?nh Nh? Ph??ng (2020), �� Nhi v� nh?ng b?n b? c?a s�ng t?o� t?p ch� Nghi�n c?u v?n h?c, s? th�ng 1.2020.

[7] Nguy?n Th? H?ng Ng�t (2018), Ng??i ?� bi?t t? ch�n m�nh, in trong C� t�nh Qu?ng, Nxb ?� N?ng.

[6] Thanh Th?o (2018), Th? � Nhi, in trong Ng?n gi� qua v??n, S?d.

[8] Ng� Th? Kim C�c (2019), Nh� v?n-m?t h�nh nhi?u b�ng, in trong Ng?n gi� qua v??n, s?d.

[9] � Nhi (2019), L?i ph�t bi?u trong l? nh?n gi?i th??ng Cikada n?m 2015, in trong Ng?n gi� qua v??n, s?d.

*Ph?m Ph� Phong, ??t Qu?ng � 25 nh� v?n th? k? 20, NXB ?� N?ng, 2022.