Tri th?c b?n ??a có giá tr? gì?

Sohaniim

N?u kh�ng c� ng??i b?n ??a r?ng ch? l� nh?ng ??m xanh hoang t�ng, n?u kh�ng c� ng??i b?n ??a �m thanh c?a r?ng ch? c�n l?i nh?ng ti?ng c?a m�y x� n�t l�ng.

H?c h?i ng??i Raglai l�m nh� s�n t?i B�c �i (khu v?c h? S�ng S?t)

Nh�n v? "600 hecta ??t r?ng s? b? "ph�" chuy?n sang l�m h?" m�nh xin k? v�i th? v? tri th?c b?n ??a. (L?u �: ?? kh?i B� th? B�nh Thu?n b?t b? v? t? "ph�" v� cho l� "nh?y c?m", r?i quy k?t "ti?m ?n g�y m?t an ninh, tr?t t? tr�n ??a b�n v� kh�ng gian m?ng". M�nh xin tr�ch d?n t? "ph�" trong t? ?i?n, hi?u l�: h�nh ??ng l�m cho tan v?, h? h?ng, cho kh�ng c�n t?n t?i nh? c? n?a. V� d? "ph� m�n", ph� nh� c? x�y nh� m?i",… (T? Ho�ng Ph� 2010, tr. 979)). Nh? v?y, vi?c chuy?n di?n t�ch r?ng sang h?, l�m cho n� kh�ng c�n t?n t?i nh? c? n?a th� ch�ng ta ho�n to�n c� th? d�ng t? "ph�".

Tr�n facebook n�y, m�nh vi?t r?t nhi?u b�i v? r?ng g?n v?i ng??i b?n ??a, ??n nay Vi?t Nam ch�ng ta ch?a c� m?t ch�nh s�ch "c? th?" n�o v? r?ng d�nh cho ng??i b?n ??a, t?t c? ??u thu?c quy?n qu?n l� c?a nh� n??c, k? c? ??t ?ai v� quy?n khai th�c. Ch�nh v� th? nh?ng can thi?p v? r?ng v� t�nh g?t ?i quan ?i?m c?a c?ng ??ng v� b? ?i nh?ng gi� tr? c?a tri th?c b?n ??a.

Tri th?c b?n ??a c� gi� tr? g� ??i v?i r?ng h�m nay?

M?t th?i gian d�i, ng??i ta cho r?ng tri th?c b?n ??a l� nh?ng th? l?c h?u v� m� t�n. Ch�nh v� th? gi� tr? c?a tr? th?c b?n ??a kh�ng ???c xem tr?ng v� b? qu�n l�ng ?i. Ng??i ta ch? tin r?ng "khoa h?c" m?i l� th? ?�ng tin.

Trong m?t bu?i n�i chuy?n do vi?n VESS t? ch?c m�nh ?� t?ng chia s? quan ?i?m v? "tri th?c b?n ??a" v� "khoa h?c". C� th? xem, tri th?c b?n ??a c?ng l� m?t d?ng khoa h?c, m� lo?i khoa h?c ?y kh�ng ph?i ki?m ch?ng theo ki?u 1 + 1 = 2, m� n� ???c ki?m ch?ng b?ng x??ng m�u, th?m ch� c? c�i ch?t c?a nh�n lo?i qua tr?i nghi?m. M?t ph�t m�nh khoa h?c c?ng th?, kh�ng ph?i b?p m?t c�i l� ch�ng ta ph�t minh ???c m?t th? g� ?�.

Tri th?c b?n ??a v� khoa h?c th?c ch?t n� c�ng t?n t?i tr�n ???ng th?ng c?a s? ph�t tri?n, c� th? ph�n ra th�nh ba giai ?o?n. Giai ?o?n th? nh?t l� � t??ng; Giai ?o?n th? hai l� th?c nghi?m (tr?i nghi?m); Giai ?o?n th? ba l� k?t qu?. Trong ba giai ?o?n, gi?a tri th?c b?n ??a v� khoa h?c ch? kh�c nhau ? giai ?o?n th? hai, ?� l� trong qu� tr�nh th?c nghi?m (tr?i nghi?m) tri th?c b?n ??a kh�ng ghi ch�p c? th?, ch?ng minh t?ng b??c, m� c?ng ??ng ??a n� v�o b�n trong � ni?m (quan ni?m). Giai ?o?n n�y c� th? do b? th?i gian v�i l?p hay c?ng ??ng c? � l�m cho n� "b� hi?m" h?n ?? gi�o d?c th? h? sau.

Ch?ng h?n, ng??i Raglai s?ng trong m?t kh�ng gian r?ng n�i r?ng l?n, c� nh?ng v�ng ??t b?ng ph?ng nh?ng t? ti�n ng??i Raglai kh�ng ch?n l�m c�nh ??ng (ru?ng), m� v?n th�ch s?ng tr�n n�i tr?ng ng�, m� tr?ng ng� r?i ph?i tr?ng ch?n khu v?c g?n nh?ng m�p ?� to,… Kinh nghi?m s?ng cho h? bi?t ???c ??t n�o tr?ng c�y g�, v�ng n�o c� th? s?ng ???c m� kh�ng c� b�o cu?n, n??c ng?p,… H? kh�ng ?i ch?ng minh trong l??ng ??t n�y bao nhi�u ph?n tr?m l� ch?t dinh d??ng, hay ??t lo?i g�, v�n v�n ?? gi�o d?c con ch�u, nh?ng h? c� th? xem ??t ?� l� v�ng ??t thi�ng hay v�ng ??t "ma qu?", x?u ch?ng h?n ?? nh?c nh? con ch�u kh�ng ???c ??n v�ng ??t ?�. C?ng nh? ng??i Ch?m, t?i sao ng??i Ch?m ph?i l�m nh� quay v? h??ng ?�ng ho?c h??ng Nam ch? kh�ng quay v? h??ng B?c, v� c� m?t lo?i gi� m� ng??i Ch?m g?i l� "angin barak" (gi� b?c), v� h? c?ng ch? c?n l� gi?i t?i sao l?i ph?i tr�nh nh?ng lo?i gi� n�y, hay ch?ng minh trong lo?i gi� n�y c� ch?t ??c g�,� ?� l� nh?ng th? m� ch�ng ta c� th? g?i "tri th?c b?n ??a", n� ???c ?�c k?t t? kinh nghi?m c?a m?i d�n t?c, nh?ng tri th?c ?y n� ???c truy?n mi?ng t? ??i n�y ??n ??i kh�c.

- V? v?n ?? khai th�c r?ng, c� l? ch�ng ta th??ng h?c tr�n s�ch gi�o khoa v� c? ngh? ng??i d�n t?c thi?u s? l� nh�m "ph� r?ng". Nh?ng th?c t?, r?ng ??i v?i c?ng ??ng d�n t?c b?n ??a lu�n lu�n c� m?i quan h? t??ng h?, ch? kh�ng ki?u "r?ng v�ng", "bi?n b?c" m� ch�ng ta c� th? khai th�c v� t?i v?. (??c th�m: Quan ni?m ng??i Ch?m v? r?ng tr�n facebook n�y)

??i v?i ng??i Ch?m v� ng??i Raglai m?i khi ch?t r?ng h? ph?i tr�nh b�y r� r�ng v?i th?n linh "ch?t c�y" ?? l�m g�? Trong Rija hay ?�m thi�u ng??i Ch?m h�m nay, vi?c l�m ?�m c?n g?, tre v� l�-a, cho n�n t? x?a ??n n�y h? ??u c� khu v?c r?ng ri�ng c?a m�nh. Ch?ng h?n, trong l? t?c Rija ng??i Ch?m c� n�i r?ng, h? ch?t c�y n�y ? n�i c� t�n l� "cek mah" (n�i v�ng), "cek pariak" (n�i b?c), ?�y l� t�n c?a n�i ch? kh�ng ph?i nh? "r?ng v�ng", "bi?n b?c" nh? ng�y nay. V� ch?t c�y ?? l�m g� h? ??a v�o trong quan ni?m qua c�c l? t?c c?a m�nh. Ngo�i r?ng ?? ch?t c�y l�m nh� hay l? t?c ra, ng??i Ch?m con c� r?ng ?? ch?n nu�i (tr�u), ng??i Ch?m g?i l� "cek deng kabaw",… x?a h?n n?a c� lo?i r?ng ?? khai th�c g? l�m t�u thuy?n, v� h? c?ng ch? khai th�c theo m�a v?.

Th?i Ph�p thu?c ng??i Ch?m c�n nh?ng lo?i r?ng nay [? � V?n Vi?t], v� khai th�c r?ng ph?i xin Po Palei (ch? l�ng) ho?c th?i Nh� Nguy?n l� Lik Kleng (L� tr??ng). Sau n?m 1975 c�c lo?i r?ng n�y d??ng nh? bi?n m?t, th?m ch� r?ng "th? tr�u" c?a ng??i Ch?m c?ng kh�ng c�n. C�n ng??i Raglai ch?t c�y ch? y?u ?? l�m nh� v� l? tang, v� c�c lo?i c�y ???c ch?t kh�ng ph?i l� c? th? l?n nh? ng�y nay, m?i l?n ch?t c�y h? c?ng tr�nh b�y v� c�ng xin nh? ng??i Ch?m.

M?t khi x� h?i thay ??i, c? ch? v?n h�nh thay ??i, c�ch th?c h�nh v? ni?m tin v� kh�ng gian linh thi�ng c?ng t? ?� tho�i lui nh??ng ch? cho c�c quan ni?m m?i.

V? vi?c ph� r?ng l�m h? thu? l?i, nh?c ??n thu? l?i ?? l�m n�ng nghi?p c� th? n�i ng??i Ch?m ?� ph�t tri?n t? h�ng ng�n n?m tr??c. Trong t�i li?u Ho�ng Gia Ch?m ghi ch�p tr�n v�ng ??t Panduranga Ninh Thu?n v� B�nh Thu?n ?� c� h?n h�ng tr?m c�i ??p. X�y ??p n??c (banak) l� kinh nghi?m v� c�ng qu� b�u c?a ng??i Ch?m ?? ph�t tri?n n�ng nghi?p, ngo�i ??p l?n ng??i Ch?m c�n c� "can", "bra", halep (ti�u n??c),… V� ho�ng gia Champa x?a thu thu? (ikak ji�) n�ng nghi?p d?a tr�n c�c c�nh ??ng "?n n??c" theo ??p.

Ng??i Ch?m x�y d?ng ??p (banak) kh�ng g�y t�c h?i ??n r?ng (t? nhi�n), m� d?a v�o l?u v?c c?a con s�ng mang l?i hi?u qu? kinh t? r?t cao cho c�ng ??ng. ??p Nha Trinh (Banak Caklaing – Ninh Thu?n) l� m?t minh ch?ng ???c ng??i Ch?m l?u l?i trong c�c giai tho?i th?i Po Klaong Giray, t?c l� th?i Ch? M�n th? k? 13.

Th?i Ch? M�n, ng??i Ch?m c� m?t c�u chuy?n v? cu?c thi x�y d?ng m??ng ??c v� m??ng C�i gi?a Po Kloang Giray v?i Po Dam. Po Klaong Giray d?n d?t m?t nh�m ph? n?, c�n Po Dam d?n d?t nh�m ?�n �ng. Cu?i c�ng con m??ng c?a nh�m n? ho�n th�nh xong, nh�m Po Klaong Giray ?� gi�nh chi?n th?ng. C�u chuy?n "ribaong kamei" (m??ng c�i) v� "ribaong likei" (m??ng ??c) v� k?t qu? th?ng thua ch? l� truy?n thuy?t, nh?ng vi?c x�y d?ng ??p Nha Trinh v� d?n n??c v�o c�c ru?ng ??ng l�ng Ch?m l� c� th?t.

Khi ph�n t�ch l?i v?n ??, t?i sao m??ng b�n nh�m ?�n �ng l�m ch?a ho�n th�nh, d?n ??n nh�m con trai thua cu?c, ch�ng t�i m?i ph�t hi?n ra, truy?n thuy?t ng??i Ch?m ?� g?n � ni?m v? ch? ?? m?u h? ???ng th?i ?? t� v? cho chi?n th?ng c?a ng??i ph? n?. Nh?ng th?c ch?t ?�y l� c� c� s? t�nh to�n r?t c?n th?n v� mang t�nh l?ch s? th?i Po Klaong Giray. Nh? ch�ng ta ?� bi?t, giai ?o?n Ch? M�n khi c�n l� ho�ng t?, Champa ?ang ???ng ??u v?i cu?c chi?n ch?ng qu�n Nguy�n M�ng, ?�y l� giai ?o?n m� ng??i con trai ph?i ra chi?n tr?n, ph? n? l� h?u ph??ng v?ng ch?c ?? s?n xu?t v� l�m c�c v?n ?? kh�c v? n�ng nghi?p. Ch�nh v� th?, h�nh ?nh ph? n? tham gia v�o c�c c�ng vi?c ??ng �ng l� m?t ?i?u d? th?y.

Ngo�i ra, khi l�m m?t c�ng tr�nh thu? l?i h�ng ng�n n?m tr??c ng??i Ch?m ?� ph�n t�ch v? l?i �ch v� n?ng su?t c�ng tr�nh mang l?i v? m?t kinh t? v?i kinh ph� v� ngu?n l?c m� v??ng qu?c b? ra. Vi?c x�y d?ng m??ng ??c v� m??ng c�i l� m?t tr??ng h?p. Theo d?u t�ch x�y d?ng k�nh m??ng tr�n ??p Nha Trinh, th� m??ng c�i l� con m??ng d�ng ?? d?n n??c cho c�c v�ng Praong (Ph??c H?u v� Ph??c Thu?n ng�y nay), m??ng ??c s? ch?y theo h??ng v? v�ng Biuh ph�a t�y (l� c�ng tr�nh m??ng Nh?t – Ho�i Trung ng�y nay). Th? k? th? 13, ng??i Ch?m ?� ngh? ra m?t c�ng tr�nh ??p ?? ??a n??c t? con s�ng l�n ?? t??i ti�u cho c�nh ??ng r?ng l?n, kh�ng ch? v�ng ??ng b?ng (th?p) m� c�n v�ng cao, v� h? ?� t�nh to�n n?u d?n n??c l�n khu v?c v�ng cao th� n?ng su?t v�ng ??t ?� ?? tr?ng l�a n??c ??t hay kh�ng, ngo�i ra khu v?c m� con m??ng ??c ?i qua c� ?? r?ng ?? canh t�c v� x?ng t?m v?i kinh ph� v� c�ng l?c x�y d?ng n� kh�ng? Ch�nh v� ho�n c?nh l?ch s? v� vi?c ?�nh gi� n?ng su?t c?ng nh? l?i �ch kinh t? mang l?i tr�n m� ng??i Ch?m x?a quy?t ??nh d?ng x�y d?ng k�nh m??ng ??c v� t?p trung v�o m??ng c�i.

Ng??i Ch?m x�y d?ng ??p d?n n??c d?a v�o ?i?u ki?n t? nhi�n v� ??n nay n� ch?a bao gi? l?i th?i, n?u ch�ng ta bi?t �p d?ng n� kh�ng ch? ? v�ng ??ng b?ng m� v�ng n�i c?ng c� th?, b?ng ch?ng l� truy?n thuy?t "Po Kei Maw" c?ng n�i v? vi?c l�m ??p ?? d?n n??c ? c�c v�ng ph�a t�y ng??i Raglai.

Vi?c x�y d?ng h? thu? l?i, b? h�ng tr?m hecta r?ng hi?n n�y, ch�ng ta ch? nghe th?y c�c b�o c�o "s? mang l?i m?y ch?c tri?u m�t kh?i n??c, ph?c v? cho m?y ng�n h? d�n" nh?ng tr�n th?c t? c�c h? l�m xong t?n r?t nhi?u ng�n s�ch, th?m ch� m�i tr??ng t? nhi�n b? ph� v? nh?ng h? kh� v?n kh�. N�n c?n xem x�t l?i, ?�nh gi� m?t m�t v� l?i �ch n� mang l?i nh? th? n�o.

Tr�n th?c t?, kh�ng ph?i c� h? l� c� n??c, c� n??c th� d�n (b?n ??a) m?i gi�u m� ch�ng ta c?n ph?i xem x�t v? ?i?m m?nh kinh t? c?a v�ng hay d�n t?c ?� l� g�? Ch?ng h?n, ng??i Raglai ?i?m m?nh c?a h? l� vi?c ch?n nu�i, trong l?ch s? Champa – Panduranga c?ng ?� nh?c ??n ng??i Raglai ch?n nu�i tr�u r?t gi?i, v� l� ng??i tr�ng coi tr�u cho ho�ng gia, ?i?m m?nh th? hai c?a h? l� ng??i bi?t ch?m s�c r?ng v� khai th�c r?ng. Hi?n nay vi?c khai th�c r?ng to�n ??u th?u, ?a ph?n l� ng??i Kinh (v�ng kh�c ??n), t?i sao ch�ng ta kh�ng c� m?t ch�nh s�ch giao r?ng ?? ng??i Raglai t? qu?n l� v� khai th�c ?? l�m kinh t?, ??ng th?i c� nh?ng ch�nh s�ch quy ??nh v? khai th�c r� r�ng d�nh cho h??

Th?i Minh M?nh, ng??i Ch?m th� b? ??y ra xa bi?n, th?i nay c�c d�n t?c b?n ??a b? ??y ra kh?i r?ng. Trong t?t c? c�c ch�nh s�ch, ch�nh s�ch kh?c li?t nh?t l� ??y con ng??i ra kh?i m�i tr??ng s?ng quen thu?c c?a h?, vi?c ??y h? ra kh?i khu v?c n�y l�m m?t ?i sinh k?, m?t ?i gi� tr? v?n ho�,… h? gi?ng k? b? v? l?c lo�i, v� ?? kh�i ph?c l?i l� m?t th?i gian kh� l�u v� m?t ?i nhi?u di s?n kh�c.

Ngu?n: FB Sohaniim