L?I M? ??U (2010)

on trai t�i ra ??i ? Vienna. M?t ca ?? kh�, v� m?i quan t�m ??u ti�n c?a b�c s? s?n khoa �o v� b� ?? Ba Lan ?� l� ??a tr?. N� th?, m? n� gi? n� m?t l�t, v� r?i c� ???c ch? tr�n xe l?n ??n m?t ph�ng ph?u thu?t. B� ??, Ewa, ??a n� cho t�i. Con trai t�i v� t�i ?� h?i l?c l�ng v? c�i g� x?y ra ti?p theo, nh?ng ch�ng t�i g?n b� v?i nhau. N� tr�ng l�n v?i nh?ng con m?t xanh kh�ng t?p trung khi c�c b�c s? ph?u thu?t ch?y qua ch�ng t�i v?i c�c b??c ch�n ch?y n??c r�t v� ti?ng l�ch c�ch c?a c�c m?t n?, m?t d�ng m?p m? c?a nh?ng �o cho�ng xanh.

Ng�y ti?p theo m?i vi?c c� v? ?n. C�c y t� ?� ch? d?n t�i r?i ph�ng v�o th?i gian b�nh th??ng, n?m gi? chi?u, ?? m? v� con trong s? ch?m s�c c?a h? cho ??n s�ng. B�y gi? t�i ?� c� th?, h?i mu?n m?t ch�t, g?i m?t th�ng b�o sinh con qua email. M?t s? b?n ??c tin vui v�o c�ng l�c m� h? bi?t v? m?t th?m h?a ?� l?y m?ng s?ng c?a nh?ng ng??i kh�c. M?t ng??i b?n, m?t b?n h?c gi? m� t�i ?� g?p ? Vienna trong m?t th? k? kh�c, ?� v?i l�n m?t m�y bay ? Warsaw. Tin nh?n c?a t�i ?� r?i ?i v?i t?c ?? �nh s�ng, nh?ng n� ?� ch?ng bao gi? b?t k?p anh ta.

�

N?m 2010 ?� l� m?t th?i suy ng?m. M?t kh?ng ho?ng t�i ch�nh hai n?m tr??c ?� th? ti�u nhi?u c?a c?i c?a th? gi?i, v� m?t s? ph?c h?i ng?p ng?ng ?� ?ng h? nh?ng ng??i gi�u. M?t ng??i M? g?c Phi ?� l� t?ng th?ng Hoa K?. Cu?c phi�u l?u v? ??i c?a ch�u �u trong nh?ng n?m 2000, s? m? r?ng c?a Li�n �u sang ph�a ?�ng, ?� c� v? ho�n t?t. M?t th?p ni�n v�o th? k? th? hai m??i m?t, hai th?p ni�n c�ch s? ch?m d?t c?a ch? ngh?a c?ng s?n ? ch�u �u, b?y th?p ni�n sau s? b?t ??u c?a Chi?n tranh Th? gi?i l?n th? Hai, 2010 ?� c� v? gi?ng m?t n?m cho nh?ng t�nh to�n.

T�i l�m vi?c tr�n m?t (cu?n s�ch) n?m ?� v?i m?t s? gia trong th?i gian s?p t�n c?a �ng ?y. T�i kh�m ph?c Tony Judt nh?t v� cu?n l?ch s? ch�u �u, Postwar (H?u chi?n), c?a �ng ???c xu?t b?n trong 2005. N� thu?t l?i th�nh c�ng kh� th? tin n?i c?a Li�n �u trong vi?c l?p r�p c�c m?nh v? ?? qu?c th�nh m?t n?n kinh t? l?n nh?t v� v�ng d�n ch? quan tr?ng nh?t c?a th? gi?i. Cu?n s�ch ?� k?t th�c v?i m?t s? suy ng?m v? k� ?c Holocaust c?a nh?ng ng??i Do Th�i �u ch�u. Trong th? k? th? hai m??i m?t, �ng g?i �, c�c th? t?c v� ti?n s? l� kh�ng ??: s? ??ng ??n ch�nh tr? s? ?�i h?i m?t l?ch s? v? c?nh kh?ng khi?p.

Trong n?m 2008, Tony m?c b?nh teo c? th?n kinh m?t b�n (Amyotrophic Lateral Sclerosis -ALS), m?t r?i lo?n th?n kinh tho�i h�a. �ng ch?c ch?n s? ch?t, b? m?c k?t trong m?t c? th? kh�ng ph?c v? t�m tr� c?a �ng. Sau khi Tony kh�ng d�ng ???c tay �ng n?a, ch�ng t�i b?t ??u ghi �m c�c cu?c tr� chuy?n v? c�c ch? ?? t? th? k? th? hai m??i. Khi ch�ng t�i n�i chuy?n trong 2009, c? hai ch�ng t�i b? c�c gi? thi?t M?, r?ng ch? ngh?a t? b?n l� kh�ng th? thay ??i ???c v� d�n ch? l� kh�ng th? tr�nh kh?i, l�m cho lo l?ng. Tony ?� vi?t v? c�c tr� th?c v� tr�ch nhi?m h? tr? ch? ngh?a to�n tr? trong th? k? th? hai m??i. B�y gi? �ng lo v? m?t s? v� tr�ch nhi?m m?i trong th? k? th? hai m??i m?t: m?t s? b�c b? ho�n to�n c�c � t??ng m� ?� san ph?ng s? th?o lu?n, ?� l�m qu� qu?t ch�nh s�ch, v� ?� b�nh th??ng h�a s? b?t b�nh ??ng.

Khi �ng v� t�i n�i chuy?n, t�i ?ang vi?t m?t l?ch s? v? nh?ng v? th?m s�t ch�nh tr? do n??c ??c Nazi v� Li�n X� ti?n h�nh ? ch�u �u trong nh?ng n?m 1930 v� nh?ng n?m 1940. N� b?t ??u v?i nh?ng ng??i d�n v� nh� c?a c?a h?, nh?t l� nh?ng ng??i Do Th�i, Belarusia, Ukrainia, nh?ng ng??i Nga, nh?ng ng??i Baltic, v� nh?ng ng??i Ba Lan m� ?� tr?i nghi?m c? hai ch? ?? trong nh?ng ch? n?i quy?n l?c Nazi v� Soviet ch?ng l?n nhau. M?c d� c�c ch??ng c?a cu?n s�ch l� t�n nh?n�nh?ng s? ch?t ?�i ???c l?p k? ho?ch, c�c h? t? th?n, c�c ph�ng h?i ng?t�ti?n ?? c?a n� l� l?c quan: c�c nguy�n nh�n c?a s? gi?t ng??i h�ng lo?t ?� c� th? ???c x�c minh, l?i n�i c?a nh?ng ng??i ch?t ?� ???c nh?c l?i. S? th?t ?� c� th? ???c k?, v� c�c b�i h?c ?� c� th? ???c h?c.

M?t ch??ng c?a cu?n s�ch ?� ???c d�nh cho m?t ?i?m ngo?t c?a th? k? th? hai m??i: li�n minh Nazi-Soviet m� ?� b?t ??u Chi?n tranh Th? gi?i l?n th? Hai ? ch�u �u. Trong th�ng Ch�n 1939, n??c ??c Nazi v� Li�n X� c? hai ?� x�m chi?m Ba Lan, m?i n??c v?i m?c ti�u h?y di?t nh� n??c Ba Lan v� giai c?p ch�nh tr? Ba Lan. Trong th�ng T? 1940, c?nh s�t m?t Soviet ?� gi?t 21.892 t� nh�n chi?n tranh Ba Lan, h?u h?t trong s? h? l� c�c s? quan d? b? c� gi�o d?c. Nh?ng ng??i ?�n �ng (v� m?t ph? n?) ?� b? b?n v�o sau g�y t?i n?m ??a ?i?m gi?t ng??i, m?t trong s? ?� l� R?ng Katyn, g?n Smolensk trong c?ng h�a Nga c?a Li�n X�. ??i v?i nh?ng ng??i Ba Lan, v? th?m s�t Katyn ?� c� ngh?a l� s? ?�n �p Soviet n�i chung.

Sau Chi?n tranh Th? gi?i l?n th? Hai, Ba Lan ?� l� m?t ch? ?? c?ng s?n v� m?t tay sai Soviet, nh? th? Katyn ?� kh�ng th? ???c th?o lu?n. Ch? sau khi Li�n X� gi?i th? trong 1991 c�c s? gia m?i c� th? l�m r� c�i g� ?� x?y ra. C�c t�i li?u Soviet kh�ng ?? l?i s? nghi ng? n�o r?ng v? gi?t ng??i h�ng lo?t ?� l� m?t ch�nh s�ch c? �, ???c ?�ch th�n Joseph Stalin chu?n y. K? t? s? ch?m d?t c?a Li�n X�, m?t Li�n bang Nga m?i ?� v?t l?n ?? gi?i quy?t di s?n c?a s? kh?ng b? Stalinist. V�o ng�y 3 th�ng Hai 2010, khi t�i ho�n t?t cu?n s�ch c?a m�nh, th? t??ng Nga ??a ra m?t ?? ngh? b?t ng? cho ng??i ??ng c?p Ba Lan c?a �ng: m?t s? t??ng ni?m chung v? Katyn th�ng T? ?�, v�o ng�y k? ni?m th? b?y m??i c?a t?i �c. V�o n?a ?�m ng�y 1 th�ng T?, ng�y con trai t�i d? t�nh ra ??i, t�i ?� g?i cu?n s�ch c?a t�i cho nh� xu?t b?n. V�o ng�y 7 th�ng T? m?t ?o�n ??i bi?u ch�nh ph? Ba Lan, do th? t??ng Ba Lan ??n ??u, ?� ??n n??c Nga. Ng�y h�m sau v? t�i ??.

Hai ng�y sau ?�, m?t ?o�n ??i bi?u Ba Lan th? hai l�n ???ng ?i Nga. N� ?� g?m t?ng th?ng Ba Lan v� v? �ng, c�c ch? huy c?a c�c l?c l??ng v? trang Ba Lan, c�c d�n bi?u qu?c h?i, c�c nh� ho?t ??ng c�ng d�n, c�c linh m?c, v� c�c th�nh vi�n gia ?�nh c?a m?t s? ng??i ?� b? gi?t t?i Katyn trong 1940. M?t trong c�c th�nh vi�n c?a n� ?� l� b?n t�i Tomek Merta, m?t nh� l� lu?n ch�nh tr? ???c ng??ng m?�v� th? tr??ng b? v?n h�a ch?u tr�ch nhi?m v? l? t??ng ni?m. S�ng s?m th? B?y, 10 th�ng T? 2010, Tomek ?� l�n m?t m�y bay. N� ?� b? r?i v�o 8:41 s�ng, kh�ng xa ???ng b?ng h? c�nh t?i m?t s�n bay qu�n s? Nga t?i Smolensk. Kh�ng ai s?ng s�t. Trong m?t ph�ng h? sinh ? Vienna m?t ?i?n tho?i di ??ng reo chu�ng, v� m?t b� m? m?i ?� g�o l�n b?ng ti?ng Ba Lan ngang c?n ph�ng.

T?i h�m sau, t�i ??c nh?ng ph?n h?i cho c�ng b? sinh c?a t�i. M?t ng??i b?n ?� lo r?ng t�i hi?u th?m h?a gi?a ni?m vui ri�ng c?a t�i: �Nh? th? anh kh�ng th?y m�nh trong m?t t�nh th? kh� kh?n ?, t�i ph?i n�i v?i anh r?ng Tomek Merta ?� b? gi?t.� M?t ng??i b?n kh�c, m� c� t�n tr�n danh s�ch nh?n tin, ?� vi?t ?? n�i r?ng �ng ?� thay ??i � v� ? nh�. V? �ng ??n h?n sinh v�i tu?n mu?n h?n.

�ng ?� k?t th�c email: �T? nay tr? ?i m?i th? s? kh�c.�

�

Trong c�c ph�ng h? sinh Austria, c�c b� m? ? l?i b?n ng�y, ?? cho c�c y t� c� th? d?y v? cho con b�, t?m, v� ch?m s�c con. Vi?c n�y ?? d�i cho c�c gia ?�nh ?? quen nhau, cho c�c cha m? ?? bi?t h? chia s? nh?ng ng�n ng? n�o, cho c�c cu?c tr� chuy?n ?? b?t ??u. Ng�y ti?p theo trong ph�ng h? sinh cu?c tr� chuy?n b?ng ti?ng Ba Lan ?� l� v? �m m?u. Nh?ng l?i ??n ?o�n h�nh th�nh: nh?ng ng??i Nga ?� b?n h? chi?c m�y bay; ch�nh ph? Ba Lan ?� ? trong �m m?u gi?t t?ng th?ng Ba Lan, m� thu?c m?t ??ng kh�c v?i th? t??ng. M?t b� m? Ba Lan m?i h?i t�i � t�i th? n�o. T�i b?o t?t c? ?i?u n�y ??u r?t kh� c� kh? n?ng x?y ra.

Ng�y sau ?�, gia ?�nh t�i ???c ph�p v? nh�. V?i ??a tr? s? sinh trong m?t c�i gi?, t�i ?� vi?t hai b�i v? Tomek: m?t b�i l� c�o ph� b?ng ti?ng Ba Lan, b�i kh�c l� m?t ?�nh gi� v? th?m h?a b?ng ti?ng Anh m� k?t th�c v?i m?t l?i hy v?ng v? n??c Nga. M?t t?ng th?ng Ba Lan ?� m?t m?ng khi v?i v� ?? t??ng ni?m m?t s? ph?m t?i �c tr�n ??t Nga. T�i b�y t? hy v?ng r?ng th? t??ng Nga, Vladimir Putin, s? l?i d?ng c? h?i ?? xem x�t l?ch s? c?a ch? ngh?a Stalin r?ng h?n. C� l? ?� ?� l� m?t l?i k�u g?i h?p l� gi?a n?i ?au bu?n trong th�ng T? 2010; nh? m?t ti�n ?o�n, n� ?� kh�ng th? sai h?n.

T? nay tr? ?i m?i th? l� kh�c. Putin, m� ?� l� t?ng th?ng hai nhi?m k? r?i tr??c khi tr? th�nh th? t??ng, ?� c�ng b? trong th�ng Ch�n 2011 r?ng �ng mu?n l�m t?ng th?ng l?n n?a. ??ng c?a �ng ?� c� th�nh t�ch t?i trong c�c cu?c b?u c? qu?c h?i th�ng M??i Hai ?�, nh?ng d� sao ?i n?a ???c trao m?t ?a s? trong qu?c h?i. Putin ?� tr? th�nh t?ng th?ng l?n n?a trong th�ng N?m 2012 sau m?t cu?c b?u c? kh�c c� v? b? sai s�t. R?i �ng ?� b?o ??m r?ng nh?ng s? th?o lu?n v? qu� kh? Soviet, nh? s? th?o lu?n m� b?n th�n �ng ?� kh?i x??ng v? Katyn, s? b? coi nh? c�c t?i h�nh s?. T?i Ba Lan, th?m h?a Smolensk ?� th?ng nh?t x� h?i trong m?t ng�y, v� sau ?� ?� ph�n c?c n� trong nhi?u n?m. S? �m ?nh v?i th?m h?a th�ng T? 2010 ?� t?ng l�n theo th?i gian, l?n �t v? th?m s�t Katyn m� c�c n?n nh�n c?a n� ?� c� � ??nh t??ng ni?m, qu? th?c l?n �t m?i t�nh ti?t l?ch s? c?a s? ?au kh? Ba Lan. Ba Lan v� Nga ?� ng?ng suy ng?m v? l?ch s?. Th?i gian ?� thay ??i. Hay c� l? c?m nh?n v? th?i gian c?a ch�ng ta ?� thay ??i.

Li�n �u ?� r?i v�o m?t b�ng t?i. Ph�ng h? sinh Vienna c?a ch�ng t�i, n?i b?o hi?m kh�ng ??t ti?n ph? m?i th?, ?� l� m?t s? nh?c nh? v? th�nh c�ng c?a d? �n �u ch�u. N� minh h?a b?ng v� d? c�c d?ch v? ???c coi l� nghi?m nhi�n trong ph?n l?n ch�u �u nh?ng kh�ng th? t??ng t??ng ???c ? Hoa K?. C� th? n�i c�ng th? v? xe ?i?n ng?m nhanh v� ?�ng tin c?y m� ?� ??a t�i ??n b?nh vi?n: b�nh th??ng ? ch�u �u, kh�ng th? ??t ???c ? n??c M?. Trong 2013, n??c Nga quay sang ch?ng l?i Li�n �u, l�n �n n� nh? suy ??i v� th� ??ch. Th�nh c�ng c?a n� c� th? c? v? nh?ng ng??i Nga ?? ngh? r?ng c�c ?? ch? tr??c kia c� th? tr? th�nh c�c n?n d�n ch? th?nh v??ng, v� nh? th? s? t?n t?i c?a n� ?� ??t nhi�n c� th? g?p r?i ro.

Khi l�ng gi?ng c?a Nga, Ukraine, ??n g?n Li�n �u h?n, Nga ?� x�m chi?m n??c n�y v� th�n t�nh m?t ph?n l�nh th? c?a n� trong 2014. V�o 2015, Nga ?� m? r?ng m?t chi?n d?ch chi?n tranh m?ng (cyberwar) ??c bi?t v??t qu� Ukraine sang ch�u �u v� Hoa K?, v?i s? h? tr? c?a r?t nhi?u ng??i �u ch�u v� ng??i M?. Trong 2016, nh?ng ng??i Anh ?� b? phi?u ra kh?i Li�n �u, nh? Moscow ?� ?ng h? t? l�u, v� nh?ng ng??i M? ?� b�u Donald Trump nh? t?ng th?ng c?a h?, m?t k?t c?c m� nh?ng ng??i Nga ?� l�m vi?c ?? ??t ???c. Gi?a nh?ng thi?u s�t kh�c, t?ng th?ng M? m?i n�y ?� kh�ng th? suy ng?m v? l?ch s?: �ng ?� kh�ng c� kh? n?ng ?? t??ng ni?m Holocaust khi c? h?i n?y sinh, c?ng ch?ng l�n �n b?n Nazi trong ??t n??c c?a ch�nh �ng.

Th? k? th? hai m??i ?� th?c s? qua l�u r?i, c�c b�i h?c c?a n� kh�ng ???c h?c. M?t d?ng ch�nh ki?n m?i ?� n?i l�n ? Nga, ch�u �u, v� M?, m?t s? kh�ng t? do m?i ?? h?p v?i th?i ??i m?i.

�

T�i vi?t hai b�i ?� v? th?m h?a Smolensk sau nhi?u n?m suy ngh? v? ch�nh ki?n v? s?ng v� ch?t, v�o m?t ?�m khi m�ng gi?a ch�ng ?� c� v? m?ng. �H?nh ph�c c?a b?n gi?a s? b?t h?nh,� m?t trong nh?ng ng??i b?n c?a t�i ?� vi?t, v� c�i ??u ti�n ?� c� v? nh? kh�ng x?ng ?�ng nh? c�i th? hai. Nh?ng s? k?t th�c v� nh?ng s? b?t ??u c?ng qu� g?n, hay ?� c� v? trong th? t? sai, c�i ch?t tr??c cu?c s?ng, s? ch?t tr??c s? s?ng; th?i gian ?� tr?t kh?p.

V�o hay v�o kho?ng th�ng T? 2010, t�nh c�ch con ng??i ?� thay ??i. Khi t�i vi?t th�ng b�o v? b�o ??a con ??u ti�n c?a t�i ra ??i, t�i ?� ph?i ?i ??n v?n ph�ng c?a t�i v� d�ng m?t m�y t�nh; ?i?n tho?i th�ng minh ?� v?n ch?a ph? bi?n. T�i ?� ??i nh?ng tr? l?i trong h�ng ng�y hay h�ng tu?n, kh�ng ph?i ngay l?p t?c. V�o l�c con g�i t�i ra ??i hai n?m sau, vi?c n�y ?� thay ??i ho�n to�n: ?? s? h?u m?t ?i?n tho?i th�ng minh ?� l� chu?n m?c, v� nh?ng tr? l?i ho?c l� ngay l?p t?c hay kh�ng s?p t?i. Vi?c c� hai ??a con l� kh� kh�c v?i c� m?t ??a; v� th? nh?ng t�i ngh? r?ng, ??i v?i t?t c? ch�ng ta, th?i gian trong ??u c�c n?m 2010 ?� tr? n�n r?i r?c v� m? h? h?n.

C�c m�y, m� ?� c� � ?? t?o ra th?i gian (r?i), thay v�o ?� l?i ti�u d�ng n�. Khi ch�ng ta m?t kh? n?ng c?a m�nh ?? t?p trung v� nh? l?i, m?i th? ??u c� v? m?i. Sau c�i ch?t c?a Tony, trong th�ng T�m 2010, t�i ?i tua ?? th?o lu?n cu?n s�ch ch�ng t�i vi?t c�ng nhau, m� �ng ?� cho c�i t�t Thinking the Twentieth Century (Ngh? v? Th? k? th? Hai m??i). Khi t�i chu du quanh Hoa K? t�i nh?n ra r?ng ch? ?? c?a n� ?� b? qu�n l�ng l�u qu� r?i. Trong c�c ph�ng kh�ch s?n, t�i xem TV Nga ?�a gi?n v?i l?ch s? ch?ng t?c M? g�y ?au bu?n, g?i � r?ng Barack Obama sinh ? ch�u Phi. T�i l?y l�m k? l? r?ng k? l�m tr� mua vui M? Donald Trump ?� ch?n ch? ?? kh�ng l�u sau ?�.

Nh?ng ng??i M? v� nh?ng ng??i �u ch�u ???c h??ng d?n qua th? k? m?i b?i m?t c�u chuy?n v? �s? k?t th�c c?a l?ch s?,� m� t�i s? g?i l� ch�nh ki?n v? t�nh kh�ng th? tr�nh kh?i (politics of inevitability), m?t � th?c r?ng t??ng lai ch? l� nhi?u h?n c?a hi?n t?i, r?ng c�c quy lu?t ti?n b? ???c bi?t k?, r?ng kh�ng c� c�c l?a ch?n thay th? n�o, v� v� th? ch?ng c� g� th?c s? ???c l�m. Trong phi�n b?n t? b?n ch? ngh?a M? c?a l?ch s? n�y, t? nhi�n ?em l?i th? tr??ng, th? tr??ng ?em l?i d�n ch?, d�n ch? mang l?i h?nh ph�c. Trong phi�n b?n �u ch�u, l?ch s? ?em l?i qu?c gia, m� ?� h?c ???c t? chi?n tranh r?ng h�a b�nh l� t?t, v� v� th? ch?n s? h?i nh?p v� s? th?nh v??ng.

Tr??c s? s?p ?? c?a Li�n X� trong 1991, ch? ngh?a c?ng s?n ?� c� ch�nh ki?n v? t�nh kh�ng th? tr�nh kh?i ri�ng c?a n�: t? nhi�n cho ph�p c�ng ngh?; c�ng ngh? d?n ??n s? thay ??i x� h?i; s? thay ??i x� h?i g�y ra c�ch m?ng; c�ch m?ng l?p utopia (x� h?i kh�ng t??ng). Khi ?i?u n�y h�a ra l� kh�ng ?�ng c�c ch�nh tr? gia �u ch�u v� M? c� ch�nh ki?n v? t�nh kh�ng th? tr�nh kh?i ?� ??c th?ng. Nh?ng ng??i �u ch�u ?� b?n r?n v?i vi?c ho�n t?t s? t?o ra Li�n �u trong 1992. Nh?ng ng??i M? suy lu?n r?ng s? th?t b?i c?a c�u chuy?n c?ng s?n x�c nh?n s? th?t c?a c�u chuy?n t? b?n ch? ngh?a. Nh?ng ng??i M? v� nh?ng ng??i �u ch�u ti?p t?c k? cho b?n th�n h? nh?ng c�u chuy?n c?a h? v? t�nh kh�ng th? tr�nh kh?i trong m?t ph?n t? th? k? sau s? k?t th�c c?a ch? ngh?a c?ng s?n, v� nh? th? ?� nu�i d??ng m?t th? h? millennial (sinh 1980-1996) kh�ng c� l?ch s?.

Ch�nh ki?n v? t�nh kh�ng th? tr�nh kh?i M?, gi?ng t?t c? nh?ng c�u chuy?n nh? v?y, ?� ch?ng l?i c�c d? ki?n (fact-s? th?c). S? ph?n c?a c�c n??c Nga, Ukraine, v� Belarus sau 1991 cho th?y ?? r� r?ng s? s?p ?? c?a m?t h? th?ng ?� kh�ng t?o ra m?t t? gi?y tr?ng m� tr�n ?� t? nhi�n t?o ra c�c th? tr??ng v� c�c th? tr??ng t?o ra c�c quy?n. Iraq trong 2003 l? ra c� th? x�c nh?n b�i h?c n�y, gi? nh? nh?ng ng??i kh?i x??ng cu?c chi?n tranh b?t h?p ph�p c?a M? ?� suy ng?m v? c�c h?u qu? th?m kh?c c?a n�. Kh?ng ho?ng t�i ch�nh 2008 v� s? gi?i ?i?u ti?t (deregulation) c�c kho?n ?�ng g�p v?n ??ng ? Hoa K? trong 2010 ?� ph�ng ??i ?nh h??ng c?a nh?ng ng??i gi�u v� ?� l�m gi?m ?nh h??ng c?a c�c c? tri. Khi b?t b�nh ??ng kinh t? t?ng l�n, ch�n tr?i th?i gian co l?i, v� �t ng??i M? h?n tin r?ng t??ng lai l� m?t phi�n b?n t?t h?n c?a hi?n t?i. Vi?c thi?u m?t nh� n??c c� th? l�m vi?c ?? b?o ??m c�c l?i �ch x� h?i c? b?n�gi�o d?c, h?u b?ng, ch?m s�c s?c kh?e, giao th�ng, ngh? ph�p nu�i con, ngh? h�nh?ng ng??i M? c� th? b? m?i ng�y l�m cho�ng ng?p, v� m?t m?t c?m gi�c v? t??ng lai.

S? s?p ?? c?a ch�nh ki?n v? t�nh kh�ng th? tr�nh kh?i d?n ??n m?t tr?i nghi?m kh�c v? th?i gian: ch�nh ki?n v? t�nh v?nh vi?n (politics of eternity). Trong khi t�nh kh�ng th? tr�nh kh?i h?a h?n m?t t??ng lai t?t h?n cho m?i ng??i, t�nh v?nh vi?n ??t m?t qu?c gia v�o trung t�m c?a m?t c�u chuy?n n?n nh�n c� chu k?. Th?i gian kh�ng c�n l� m?t ???ng v�o t??ng lai n?a, m� l� m?t v�ng tr�n quay l?i v� t?n ??n c�ng c�c ?e d?a t? qu� kh?. B�n trong t�nh kh�ng th? tr�nh kh?i, kh�ng ai ch?u tr�ch nhi?m b?i v� t?t c? ch�ng ta ??u bi?t r?ng c�c chi ti?t s? t? s?p x?p cho c�i t?t h?n; b�n trong t�nh v?nh vi?n, kh�ng ai ch?u tr�ch nhi?m b?i v� t?t c? ch�ng ta ??u bi?t r?ng k? th� ?ang ??n b?t lu?n ch�ng ta l�m g�. C�c ch�nh tr? gia c� ch�nh ki?n v? t�nh v?nh vi?n truy?n b� s? tin ch?c r?ng ch�nh ph? kh�ng th? gi�p ?? x� h?i nh? m?t to�n th?, m� c� th? ch? ?? ph�ng c�c m?i ?e d?a. S? ti?n b? nh??ng ???ng cho s? di?t vong.

Khi n?m quy?n, c�c ch�nh tr? gia c� ch�nh ki?n v? t�nh v?nh vi?n b?a ra kh?ng ho?ng v� thao t�ng x�c c?m n?y sinh. ?? l�m sao l�ng kh?i s? b?t l?c hay s? kh�ng s?n l�ng c?a h? ?? c?i c�ch, c�c ch�nh tr? gia c� ch�nh ki?n v? t�nh v?nh vi?n ch? d?n c�c c�ng d�n c?a h? ?? tr?i nghi?m s? ph?n ch?n v� s? o�n gi?n v�o nh?ng kho?ng th?i gian ng?n, d�m ch?t t??ng lai trong hi?n t?i. Trong ch�nh s�ch ??i ngo?i, c�c ch�nh tr? gia c� ch�nh ki?n v? t�nh v?nh vi?n xem th??ng v� x�a b? c�c th�nh t?u c?a c�c n??c m� c� th? c� v? nh? c�c t?m g??ng cho c�c c�ng d�n c?a ri�ng h?. S? d?ng c�ng ngh? ?? truy?n s? h? c?u ch�nh tr?, c? ? trong n??c v� n??c ngo�i, c�c ch�nh tr? gia c� ch�nh ki?n v? t�nh v?nh vi?n ph? nh?n s? th?t v� t�m c�ch ?? quy gi?n cu?c s?ng th�nh s? tr�nh di?n v� c?m gi�c.

�

C� l? trong nh?ng n?m 2010 ?� x?y ra nhi?u h?n ch�ng ta hi?u th?u. C� l? s? k? ti?p l?n x?n c?a c�c th?i kh?c gi?a v? r?t m�y bay Smolensk v� ch?c t?ng th?ng c?a Trump ?� l� m?t th?i ??i bi?n ??i m� ch�ng ta ?� kh�ng tr?i nghi?m nh? th?. C� l? ch�ng ta ?ang tr??t t? m?t c?m gi�c v? th?i gian sang m?t c?m gi�c kh�c b?i v� ch�ng ta kh�ng hi?u l?ch s? t?o n�n ch�ng ta nh? th? n�o, v� ch�ng ta l�m n�n l?ch s? ra sao.

T�nh kh�ng th? tr�nh kh?i v� t�nh v?nh vi?n chuy?n c�c d? ki?n (fact) th�nh c�c chuy?n k?. Nh?ng ng??i b? t�nh kh�ng th? tr�nh kh?i ?nh h??ng nh�n m?i d? ki?n nh? m?t ??m s�ng m� kh�ng l�m thay ??i c�u chuy?n t?ng th? c?a s? ti?n b?; nh?ng ng??i chuy?n sang t�nh v?nh vi?n ph�n lo?i m?i s? ki?n m?i ch? nh? m?t v� d? th�m v? m?t s? ?e d?a mu�n thu?. M?i c�i gi? trang nh? l?ch s?; m?i c�i lo?i b? l?ch s?. C�c ch�nh tr? gia c� ch�nh ki?n v? t�nh kh�ng th? tr�nh kh?i d?y r?ng nh?ng chi ti?t c?a qu� kh? l� kh�ng li�n quan, v� m?i th? x?y ra ch? l� h?t th�c cho c?i xay ti?n b?. C�c ch�nh tr? gia c� ch�nh ki?n v? t�nh v?nh vi?n nh?y c�c t? m?t th?i kh?c sang m?t th?i kh?c kh�c, qua h�ng th?p ni�n hay h�ng th? k?, ?? x�y d?ng m?t huy?n tho?i v? s? v� t?i v� s? nguy hi?m. H? t??ng t??ng ra c�c chu k? ?e d?a trong qu� kh?, t?o ra m?t h�nh m?u t??ng t??ng m� h? th?y r� trong hi?n t?i b?ng vi?c t?o ra c�c kh?ng ho?ng nh�n t?o v� bi k?ch h�ng ng�y.

T�nh kh�ng th? tr�nh kh?i v� t�nh v?nh vi?n c� nh?ng ki?u tuy�n truy?n ??c th�. C�c ch�nh tr? gia c� ch�nh ki?n v? t�nh kh�ng th? tr�nh kh?i xe (spin) c�c d? ki?n th�nh m?t m?ng l??i an l?c (web of well-being). C�c ch�nh tr? gia c� ch�nh ki?n v? t�nh v?nh vi?n ch?n c�c d? ki?n ?? g?t b? th?c t? r?ng c� nh?ng ng??i t? do h?n v� gi�u h?n ? c�c n??c kh�c, v� g?t b? � t??ng r?ng c�c c?i c�ch c� th? ???c h�nh th�nh tr�n c? s? c?a s? hi?u bi?t. Trong nh?ng n?m 2010, ph?n nhi?u c?a c�i ?� x?y ra l� s? c? � t?o ra s? h?u c?u ch�nh tr?, c�c c�u chuy?n ngo?i c? m� ?� g�y s? ch� � v� chi?m kh�ng gian c?n thi?t cho s? suy ng?m. Th? nh?ng d� tuy�n truy?n c� t?o ra ?n t??ng g� v�o l�c ?�, n� kh�ng ph?i l� l?i ph�n x? cu?i c�ng c?a l?ch s?. C� m?t s? kh�c bi?t gi?a k� ?c, nh?ng ?n t??ng ch�ng ta nh?n ???c; v� l?ch s?, c�c m?i quan h? m� ch�ng ta l�m vi?c ?? t?o ra�n?u ch�ng ta mu?n.

Cu?n s�ch n�y l� m?t c? g?ng ?? l?y l?i hi?n t?i cho th?i gian l?ch s?, v� nh? th? ?? l?y l?i th?i gian l?ch s? cho ch�nh tr?. ?i?u n�y c� ngh?a l� th? hi?u m?t t?p h?p c?a c�c s? ki?n li�n k?t v?i nhau trong l?ch s? th? gi?i ???ng ??i c?a ri�ng ch�ng ta, t? Nga ??n Hoa K?, v�o l�c khi b?n th�n t�nh th?c (factuality) b? nghi ng?. Vi?c Nga x�m chi?m Ukraine trong 2014 l� m?t s? ki?m nghi?m th?c t? cho Li�n �u v� Hoa K?. Nhi?u ng??i �u ch�u v� ng??i M? ?� th?y d? ?? theo c�c con ma tuy�n truy?n c?a Nga h?n l� ?? b?o v? tr?t t? ph�p l�. Nh?ng ng??i �u ch�u v� M? ?� ph� th?i gian ?? h?i li?u m?t s? x�m chi?m ?� c� x?y ra, li?u Ukraine ?� c� l� m?t n??c, v� li?u b?ng c�ch n�o ?� n� ?� ?�ng ?? b? x�m chi?m. Vi?c n�y ti?t l? m?t t�nh d? b? t?n th??ng to l?n m� Nga ?� mau ch�ng khai th�c b�n trong Li�n �u v� Hoa K?.

S? h?c v?i t? c�ch m?t m�n h?c ?� b?t ??u nh? m?t s? ???ng ??u v?i s? tuy�n truy?n chi?n tranh. Trong cu?n s�ch l?ch s? ??u ti�n, The Peloponnesian Wars (Chi?n tranh Peloponnesia), Thucydides ?� c?n th?n ?? ??a ra m?t s? ph�n bi?t gi?a nh?ng s? gi?i th�ch c?a c�c nh� l�nh ??o v? c�c h�nh ??ng c?a h? v� c�c l� do th?c cho c�c quy?t ??nh c?a h?. Trong th?i ??i ch�ng ta, khi s? b?t b�nh ??ng t?ng n�ng cao s? h? c?u ch�nh tr?, ngh? b�o ?i?u tra tr? n�n qu� gi� h?n. S? ph?c h?ng c?a n� ?� b?t ??u trong th?i gian Nga x�m chi?m Ukraine, khi c�c ph�ng vi�n d?ng c?m ??a ra nh?ng c�u chuy?n t? nh?ng ??a ?i?m nguy hi?m. Trong c�c n??c Nga v� Ukraine, c�c s�ng ki?n b�o ch� ?� t?m l?i quanh c�c v?n ?? c?a ch? ?? ??o t?c (kleptocracy) v� tham nh?ng, v� r?i c�c ph�ng vi�n ???c hu?n luy?n v? c�c ch? ?? n�y ?� theo d�i l?y v� ??a tin chi?n tranh.

�

Nh?ng g� ?� x?y ra r?i ? n??c Nga l� c�i c� th? x?y ra ? n??c M? v� ch�u �u: s? ?n ??nh h�a b?t b�nh ??ng nghi�m tr?ng, s? thay th? ch�nh s�ch b?ng tuy�n truy?n, s? chuy?n t? ch�nh ki?n v? t�nh kh�ng th? tr�nh kh?i sang ch�nh ki?n v? t�nh v?nh vi?n. C�c nh� l�nh ??o Nga c� th? l�i cu?n nh?ng ng??i �u ch�u v� M? sang t�nh v?nh vi?n b?i v� Nga ?� ??n ?� ??u ti�n. H? hi?u c�c ?i?m y?u c?a M? v� ch�u �u, m� h? ??u ti�n ?� th?y v� khai th�c ? trong n??c.

??i v?i nhi?u ng??i �u ch�u v� M?, c�c s? ki?n trong nh?ng n?m 2010�s? l�n c?a ch�nh ki?n ch?ng d�n ch?, n??c Nga quay sang ch?ng ch�u �u v� x�m chi?m Ukraine, tr?ng c?u d�n � Brexit, vi?c b?u Trump�?� ??n nh? m?t s? ng?c nhi�n. Nh?ng ng??i M? th??ng ph?n ?ng v?i s? ng?c nhi�n theo hai c�ch: ho?c b?ng vi?c t??ng t??ng r?ng s? ki?n b?t ng? kh�ng th?c s? x?y ra, hay b?ng vi?c cho r?ng n� l� ho�n to�n m?i v� v� th? kh�ng tu�n theo hi?u bi?t l?ch s?. Ho?c t?t c? b?ng c�ch n�o ?� s? ?n c?, hay t?t c? l� t?i ??n m?c ch?ng c� th? l�m g�. Ph?n ?ng ??u ti�n l� m?t c? ch? ph�ng v? c?a ch�nh ki?n v? t�nh kh�ng th? tr�nh kh?i. Ph?n ?ng th? hai l� ti?ng c?t k?t m� t�nh kh�ng th? tr�nh kh?i g�y ra ngay tr??c khi n� v? v� nh??ng ???ng cho t�nh v?nh vi?n. Ch�nh ki?n v? t�nh kh�ng th? tr�nh kh?i l�m x�i m�n tr�ch nhi?m c�ng d�n ??u ti�n, v� r?i s?p ?? th�nh ch�nh ki?n v? t�nh v?nh vi?n khi n� v?p ph?i m?t th�ch th?c nghi�m tr?ng. Nh?ng ng??i M? ?� ph?n ?ng theo nh?ng c�ch n�y khi ?ng vi�n c?a Nga ?� tr? th�nh t?ng th?ng Hoa K?.

Trong nh?ng n?m 1990 v� trong nh?ng n?m 2000, ?nh h??ng ?� ch?y t? t�y sang ?�ng, trong s? c?y gh�p c�c m� h�nh kinh t? v� ch�nh tr?, s? truy?n b� c?a ti?ng Anh, v� s? m? r?ng c?a Li�n �u v� NATO. Trong khi ?�, c�c kh�ng gian kh�ng ???c ?i?u ti?t c?a ch? ngh?a t? b?n M? v� �u ch�u ?� m?i nh?ng ng??i Nga gi�u c� v�o m?t v??ng qu?c m� kh�ng c� m?t ??a l� ?�ng-t�y, v??ng qu?c c?a c�c t�i kho?n ng�n h�ng h?i ngo?i, c�c c�ng ty b�nh phong, v� c�c th??ng v? n?c danh, n?i ti?n b?c ?�nh c?p t? nh�n d�n Nga ???c r?a th�nh ti?n s?ch. M?t ph?n v� l� do n�y, trong nh?ng n?m 2010 ?nh h??ng ?� ch?y t? ?�ng sang t�y, khi s? ngo?i l? h?i ngo?i tr? th�nh quy t?c, khi s? h? c?u ch�nh tr? Nga th�m nh?p v??t qu� n??c Nga. Trong The Peloponnesian Wars, Thucydides ??nh ngh?a �oligarchy (ch? ?? ??u s?)� nh? s? cai tr? c?a �t ng??i, v� ??i l?p n� v?i �democracy (d�n ch?).� ??i v?i Aristotle �oligarchy (ch? ?? t�i phi?t)� ?� c� ngh?a l� s? cai tr? c?a �t ng??i gi�u c� (c�c nh� t�i phi?t); t? theo ngh?a n�y ?� s?ng l?i trong ng�n ng? Nga trong c�c n?m 1990, v� r?i, v?i l� do ch�nh ?�ng, trong ti?ng Anh nh?ng n?m 2010.

C�c kh�i ni?m v� c�c th?c h�nh ?� chuy?n t? ?�ng sang t�y. M?t v� d? l� t? �fake (gi?),� nh? trong �fake news (tin gi?).� T? n�y nghe c� v? nh? m?t s�ng ch? M?, v� Donald Trump ?� cho n� nh? c?a ri�ng �ng ta; nh?ng t? n�y ?� ???c d�ng ? Nga v� Ukraine l�u tr??c khi n� b?t ??u s? nghi?p c?a n� ? Hoa K?. N� c� ngh?a l� vi?c t?o ra m?t v?n b?n h?u c?u m� gi? danh nh? m?t t�c ph?m b�o ch�, c? ?? truy?n b� s? l?n l?n v? m?t s? ki?n c� bi?t v� ?? l�m m?t uy t�n ngh? b�o v?i t? c�ch nh? v?y. B?n th�n c�c ch�nh tr? gia c� ch�nh ki?n v? t�nh v?nh vi?n ??u ti�n lan truy?n tin gi?, r?i cho r?ng t?t c? tin t?c ??u gi?, v� cu?i c�ng r?ng ch? c�c s? bi?u di?n c?a h? l� th?c. Chi?n d?ch Nga ?? l?p ??y kh�ng gian c�ng c?ng qu?c t? b?ng s? h? c?u ?� b?t ??u ? Ukraine trong 2014, v� sau ?� lan sang Hoa K? trong 2015, n?i n� ?� gi�p ?? b�u m?t t?ng th?ng trong 2016. C�c k? thu?t ? m?i n?i ?� l� nh? nhau, m?c d� ch�ng tr? n�n tinh vi h?n theo th?i gian.

Nga trong nh?ng n?m 2010 ?� l� m?t ch? ?? ??o t?c t�m c�ch xu?t kh?u ch�nh ki?n v? t�nh v?nh vi?n: ?? ph� h?y t�nh th?c, ?? duy tr� s? b?t b�nh ??ng, v� ?? t?ng t?c c�c xu h??ng t??ng t? ? ch�u �u v� Hoa K?. ?i?u n�y ???c th?y r� t? Ukraine, n?i Nga ?� ti?n h�nh m?t cu?c chi?n tranh ch�nh quy trong khi n� khu?ch ??i c�c chi?n d?ch ?? ph� h?y Li�n �u v� Hoa K?. C? v?n c?a t?ng th?ng M? th�n Nga ??u ti�n ?� l� c? v?n c?a t?ng th?ng Ukrainia th�n-Nga cu?i c�ng. C�c chi?n thu?t Nga, m� ?� th?t b?i ? Ukraine, ?� th�nh c�ng ? Hoa K?. C�c nh� t�i phi?t (oligarch) Nga v� Ukrainia ?� che gi?u ti?n c?a h? theo m?t c�ch m� ?� duy tr� s? nghi?p c?a m?t ?ng vi�n t?ng th?ng M?. ?�y l� m?t l?ch s? tr?n v?n, l?ch s? c?a th?i kh?c c?a ch�ng ta v� c�c l?a ch?n c?a ch�ng ta.

�

L?ch s? c� th? l� r?t ???ng ??i? Ch�ng ta ngh? v? c�c cu?c Chi?n tranh Peloponnesia nh? l?ch s? c? x?a, v� nh?ng ng??i Athenia ?� ?�nh nh?ng ng??i Spartan h?n hai ng�n n?m tr??c. Th? nh?ng s? gia c?a h?, Thucydides, ?� m� t? c�c s? ki?n m� �ng tr?i nghi?m. �ng ?� g?m c? nh?ng th?o lu?n v? qu� kh? trong ch?ng m?c vi?c n�y l� c?n thi?t ?? l�m r� nh?ng nguy hi?m trong hi?n t?i. C�ng tr�nh n�y khi�m nh??ng theo c�ch ti?p c?n ?�.

Cu?n The Road to Unfreedom (???ng t?i Kh�ng-t? do) n�y ?�o s�u v�o l?ch s? Nga, Ukrainia, �u ch�u, v� M? trong ch?ng m?c c?n thi?t ?? x�c ??nh c�c v?n ?? ch�nh tr? hi?n t?i, v� ?? xua tan m?t s? huy?n tho?i ?� che l?p ch�ng. N� d?a v�o c�c ngu?n s? c?p t? c�c n??c li�n quan, v� t�m c�c h�nh m?u v� c�c kh�i ni?m c� th? gi�p ch�ng ta hi?u ???c th?i ??i c?a ch�nh ch�ng ta. C�c ng�n ng? ngu?n�ti?ng Nga, ti?ng Ukrainia, ti?ng Ba Lan, ti?ng ??c, ti?ng Ph�p, v� ti?ng Anh�l� c�c c�ng c? h?c thu?t nh?ng c?ng l� ngu?n g?c c?a kinh nghi?m. T�i ??c v� theo d�i media t? n??c Nga, Ukraine, ch�u �u, v� Hoa K? trong nh?ng n?m n�y, chu du ??n nhi?u n?i li�n quan, v� ?�i khi c� th? so s�nh c�c gi?i th�ch v? c�c s? ki?n v?i nh?ng kinh nghi?m c?a ri�ng t�i hay c?a nh?ng ng??i t�i bi?t. M?i ch??ng t?p trung v�o m?t s? ki?n c� bi?t v� m?t n?m c� bi?t�s? quay l?i c?a t? duy to�n tr? (2011); s? s?p ?? c?a ch�nh tr? d�n ch? ? Nga (2012); Nga t?n c�ng Li�n �u (2013); c�ch m?ng ? Ukraine v� cu?c x�m chi?m c?a Nga theo sau (2014); s? truy?n b� h? c?u ch�nh tr? ? Nga, ch�u �u, v� M? (2015); v� s? b?u Donald Trump (2016).

B?ng vi?c g?i � r?ng c�c n?n t?ng ch�nh tr? kh�ng th? th?c s? thay ??i, ch�nh ki?n v? t�nh kh�ng th? tr�nh kh?i truy?n b� s? kh�ng ch?c ch?n v? c�c n?n t?ng ?� th?c s? l� g�. N?u ch�ng ta ngh? t??ng lai l� m?t s? m? r?ng t? ??ng c?a tr?t t? ch�nh tr? t?t, ch�ng ta kh�ng c?n h?i tr?t t? ?� l� g�, v� sao n� l� t?t, n� ???c duy tr� th? n�o, v� n� c� th? ???c c?i thi?n ra sao. L?ch s? l� v� ph?i l� t? duy ch�nh tr?, theo ngh?a r?ng n� m? ra m?t k? h? gi?a t�nh kh�ng th? tr�nh kh?i v� t�nh v?nh vi?n, c?n ch�ng ta kh?i tr�i t? m?t ch�nh ki?n sang ch�nh ki?n kia, gi�p ch�ng ta hi?u th?i kh?c khi ch�ng ta c� th? t?o ra m?t s? kh�c bi?t.

Khi ch�ng ta n?i l�n t? t�nh kh�ng th? tr�nh kh?i v� ??u tranh v?i t�nh v?nh vi?n, m?t l?ch s? c?a s? tan r� c� th? l� m?t h??ng d?n ?? s?a. S? x�i m�n ti?t l? c�i g� kh�ng c?, c�i g� c� th? ???c t?ng c??ng, c�i g� c� th? ???c x�y d?ng l?i, v� c�i g� ph?i ???c nh?n th?c l?i. B?i v� s? hi?u bi?t l� s? trao quy?n, c�c t�t ch??ng c?a cu?n s�ch n�y ???c ??nh khung nh? c�c l?a ch?n thay th?: Ch? ngh?a c� nh�n hay Ch? ngh?a to�n tr?; S? K? ti?p hay s? Th?t b?i; S? H?i nh?p hay ?? ch?; T�nh m?i hay T�nh v?nh vi?n; S? Th?t hay L?i n�i d?i; B�nh ??ng hay Ch? ?? T�i phi?t. Nh? th? t�nh c� nh�n, t�nh nh?n n?i, s? h?p t�c, t�nh m?i, t�nh trung th?c, v� c�ng l� xu?t hi?n nh? c�c ??c h?nh ch�nh tr?. C�c ph?m ch?t n�y kh�ng ch? l� nh?ng t�nh t?m th??ng hay c�c s? th�ch, m� l� c�c d? ki?n (fact) c?a l?ch s?, ch?ng �t h?n c�c l?c l??ng v?t ch?t c� th? l�. C�c ??c h?nh l� kh�ng th? t�ch kh?i c�c ??nh ch? ch�ng g�y c?m h?ng v� nu�i d??ng.

M?t ??nh ch? c� th? nu�i d??ng c�c � t??ng n�o ?� v? c�i t?t, v� n� c?ng ph? thu?c v�o ch�ng. N?u c�c ??nh ch? h?ng th?nh, ch�ng c?n c�c ??c h?nh; n?u c�c ??c h?nh ph?i ???c nu�i d??ng, ch�ng c?n c�c ??nh ch?. C�u h?i ??o ??c v? c�i g� l� t?t v� x?u trong ??i s?ng c�ng ch?ng bao gi? c� th? ???c t�ch kh?i s? ?i?u tra nghi�n c?u l?ch s? c?a c?u tr�c. Ch�nh ch�nh ki?n v? t�nh kh�ng th? tr�nh kh?i v� t�nh v?nh vi?n l� c�i l�m cho c�c ??c h?nh c� v? kh�ng li�n quan hay th?m ch� t?c c??i: t�nh kh�ng th? tr�nh kh?i b?ng vi?c h?a h?n c�i t?t l� c�i t?n t?i r?i v� ph?i m? r?ng m?t c�ch c� th? ti�n ?o�n ???c, t�nh v?nh vi?n b?ng vi?c ??m b?o r?ng c�i x?u lu�n lu�n l� b�n ngo�i v� r?ng ch�ng ta m�i m�i l� c�c n?n nh�n v� t?i c?a n�.

N?u ch�ng ta mu?n c� m?t s? gi?i th�ch t?t h?n v? c�i t?t v� c�i x?u, ch�ng ta s? ph?i l�m t?nh l?i l?ch s?.