Th??ng ngàn & Th??ng ng??i

Nguy?n Ho�i Nam

V?nh Quy?n l� m?t nh� b�o k? c?u, m?t c�y ph�ng s?, b�t k� xu?t s?c c?a b�o Lao ??ng, t? b�o v?n n?i danh trong l�ng b�o Vi?t Nam v? th? lo?i n�y. �ng ??ng th?i l� m?t nh� v?n lu�n n? l?c t? ??i m?i ngh? thu?t trong v� qua c�c s�ng t�c v?n ch??ng ?a d?ng c?a m�nh. T�nh cho ??n nay, nh� v?n V?nh Quy?n ?� l� t�c gi? c?a tr�n hai m??i t?p t?n v?n, b�t k�, truy?n ng?n v� ti?u thuy?t g�y ???c nhi?u quan t�m c?a ??c gi?. �ng v?a cho ra m?t t�c ph?m m?i nh?t, ti?u thuy?t c� t�n �Th??ng ng�n� (NXB Tr?, 2023).

1. R�t g?n

�Th??ng ng�n� ???c k? b?t ??u t? ng�i th? nh?t s? �t, v?i nh�n v?t ng??i k? chuy?n x?ng T�i, m?t ng??i ?�n �ng Hu? ham ??c, ham ch?i, m?t k? nghi?n r?ng, �?� c� h?n m??i n?m lang b?t n?i c�c c�nh r?ng th�m nghi�m t? T�y Nguy�n ??n mi?n Trung�. V� ? th?i ?i?m c?a truy?n k?, T�i ?ang trong r?ng, tham gia m?t d? �n ph?c h?i r?ng nguy�n sinh mi?n t�y t?nh Qu?ng Nam. ? ?�y, T�i c?ng t�c v� tr? th�nh b?n th�n v?i m?t gi� l�ng Katu, ng??i s? k? cho anh nghe, b�n b?p l?a nh� s�n, m?t c�u chuy?n bi th??ng kh?i ngu?n t? t?p t?c s?n m�u c�ng Gi�ng r?t c? x?a c?a ng??i Katu. ? ?�y, m?t c�ch ng?u nhi�n, T�i b?t g?p m?t b?n ch�c th? vi?t b?ng ch? N�m c?a m?t di th?n tri?u T�y S?n, v� tr?n tri?u Nguy?n t?m n� n�n ?� ch?y ??n n??ng th�n d??i ch�n ??nh Zi�lieng th?n th�nh c?a ng??i Katu, v� l?p th? ??i ??i b?t h?p t�c v?i nh� Nguy?n. ? ?�y, sau v�i d� d?t ban ??u, T�i ???c m?t c?ng s? trong d? �n ph?c h?i r?ng k? chuy?n ??i c?a anh ta, m?t k? c?ng nghi?n r?ng v� t?ng d?n m�nh v�o s? ki?n ch�y r?ng kh?c h?i nh?t trong l?ch s? n??c �c, �Black Summer�, t? th�ng 9 n?m 2019 ??n th�ng 3 n?m 2020.

Ngo�i ra, c�n c� c�u chuy?n c?a ch�nh T�i, ???c k? l?i t? nh?ng h?i ?c v? gia ?�nh, v� k? l?i d??i d?ng m?t b?c th? g?i cho v?, m?t cu?c t? ph?u t�m h?n ch�n th�nh v� ?au ??n m� T�i g?i l� m?t �??i tho?i ??c tho?i�. V� kh�ng th? kh�ng n�i ??n c�u chuy?n ???c �k?� t? ch�nh nh?ng ghi nh?n t?c th?i c?a T�i v? m?t v? l? n�i trong th?m h?a R�o Tr?ng kinh thi�n ??ng ??a ? mi?n Trung Vi?t Nam v�o m�a ?�ng n?m 2020. Ngh?a l�, trong ti?u thuy?t �Th??ng ng�n� c?a V?nh Quy?n c� r?t nhi?u c�u chuy?n, ???c k? l?i d??i nhi?u h�nh th?c. C� nh?ng c�u chuy?n ???c ??t c?nh nh?ng c�u chuy?n. C� nh?ng c�u chuy?n n?i ti?p nh?ng c�u chuy?n. C� nh?ng c�u chuy?n cu?n k�n trong l�ng nh?ng c�u chuy?n. N�i m?t c�ch kh�c, ? t�c ph?m n�y, nh? n?i ti?p c�i m?ch ti?u thuy?t ?� kh?i ?i t? c�c t�c ph?m tr??c ?�: �M?nh v? c?a m?nh v?�, v� nh?t l� �Trong v� t?n�, nh� v?n V?nh Quy?n ?� th? hi?n m?t n? l?c l�m m?i ngh? thu?t t? s? c?a m�nh, cho ch�nh m�nh, b?ng nh?ng h�nh th?c r?t g?n v?i ?i?u m� c�c nh� t? s? h?c th??ng g?i l� �si�u h? c?u�, ho?c �si�u ti?u thuy?t�.

�Th??ng ng�n�, nhan ?? t�c ph?m c?a V?nh Quy?n, ngh?a l� th??ng r?ng. � ngh?a c?t t?y c?a cu?n ti?u thuy?t ?� n?m ? ch�nh nhan ?? c?a n�. Th??ng ng�n, th??ng cho r?ng b? t�n ph�, th??ng cho t? nhi�n b? h?y di?t b?i l�ng tham v� s? ngu d?t c?a con ng??i, th??ng cho con ng??i v� l�ng tham v� s? ngu d?t n�n ?� ph?i h?ng ch?u nh?ng h?u qu? kh?c li?t c?a s? m?t c�n b?ng sinh th�i v� bi?n ??i kh� h?u. ?�o s�u n?a, th??ng ng�n c�n l� th??ng cho c�i thi�n t�nh, �t�nh t? nhi�n�, trong b?n ch?t t�m h?n c?a con ng??i ?� tr? n�n kh� c?n, chai s?n, l?ch l?c, m�o m�, v� b? ?? th? ??nh ki?n nh�n vi ng?y t?o ch?ng l?p, ?n m�n. Theo � ngh?a n�y, ti?u thuy?t �Th??ng ng�n� c?a V?nh Quy?n x?ng ?�ng ???c xem nh? l� m?t trong nh?ng ti?ng k�u tha thi?t v� th?ng thi?t nh?t c?a v?n ch??ng sinh th�i ? Vi?t Nam, t? tr??c ??n nay.

2. M? r?ng

R�t g?n t�c ph?m th� l� nh? v?y. Nh?ng l�m v?y, �Th??ng ng�n� s? ch? c�n ??ng l?i th�nh ?�ng m?t ti?ng k�u th??ng, m?t k� hi?u bi?u ??t cho n?i ?au t? nhi�n v� n?i ?au con ng??i trong c?nh th? gi?i t? nhi�n b? t�n ph�, b? h?y di?t ??n ki?t c�ng. Trong khi v?n b?n c?a t�c ph?m ti?u thuy?t n�y v?n dung ch?a nhi?u h?n th?, nh?ng ?a d?ng ?a t?p c?a ??i s?ng x� h?i v� ??i s?ng trong l�ng ng??i, nh?ng suy ngh? g?i m? v? con ???ng v?n ch??ng c?a m?t nh� v?n, v� c� th?, c?a nhi?u nh� v?n kh�c.

Tr??c h?t, n�i v? v?n ch??ng sinh th�i. Th?t ra v?n ch??ng Vi?t Nam, t? th?i c? trung ??i ??n c?n, hi?n ??i v� ???ng ??i ?� h�nh th�nh m?t truy?n th?ng y�u thi�n nhi�n, khao kh�t t�m ??n v� h�a m�nh v�o thi�n nhi�n, tr� chuy?n v?i thi�n nhi�n, v� c� khi h�a th�n v�o thi�n nhi�n ?? t? ?� c?t l�n ti?ng n�i c?a tr?i cao, bi?n r?ng, r?ng n�i, ru?ng ??ng, chim mu�ng, c? c�y, hoa l�, v?t n?ng, c?n m?a… ?i?u ?� xu?t hi?n nhi?u trong th? c?a Nguy?n Tr�i, Nguy?n B?nh Khi�m, Nguy?n Du, H? Xu�n H??ng th?i trung ??i; c?a Nguy?n B�nh, Xu�n Di?u, Huy C?n, H�n M?c T? th?i hi?n ??i; r?i trong b�i k� �Tr� chuy?n v?i c�y xanh� c?a Nguy?n Minh Ch�u, trong ti?u thuy?t �R?ng ??ng� c?a M?c Phi, trong truy?n ng?n �Mu?i c?a r?ng� c?a Nguy?n Huy Thi?p, hay trong truy?n v?a �C�nh ??ng b?t t?n� c?a Nguy?n Ng?c T?, v.v. Nh?ng ?� kh�ng/ ch?a ph?i l� v?n ch??ng sinh th�i ?�ch th?c. (V� v� th?, g?n nh? m?i di?n gi?i v? v?n ch??ng sinh th�i qua/ b?ng nh?ng t�c ph?m n�y, r?t cu?c ch? l� nh?ng n? l?c �p l� thuy?t ph� b�nh sinh th�i t? ph??ng T�y v�o v?n ch??ng Vi?t Nam theo c�c c�ch �t nhi?u g??ng g?o, d?u c� th?a nhi?t t�nh th�nh th?t. H? qu? l�, s? th?c h�nh ph� b�nh sinh th�i tr�n nh?ng ??i t??ng v?n ch??ng ?y hi?n ra c? nh? m?t s?… ?�nh tr�o c�i t�n, v� d?, t? �Thi�n nhi�n trong th? Nguy?n Tr�i� th�nh �Th? Nguy?n Tr�i t? g�c nh�n sinh th�i�, v?i v�i thu?t ng? chuy�n m�n th�m v�o, l� xong). Kh�ng kh� ?? nh?n th?y ? c�c t�c gi? t�c ph?m k? tr�n, d� c� n�i nhi?u bao nhi�u v� b?c l? ni?m y�u thi�n nhi�n tha thi?t ??n nh??ng n�o, th� thi�n nhi�n v?n ch? l� thi�n nhi�n c?a m?t c?m quan �con ng??i trung t�m lu?n� m� th�i. Con ng??i l� c�i r?n c?a v? tr? v� l� ch? t? c?a mu�n v?t mu�n s? trong t? nhi�n. Con ng??i c� quy?n n?ng tr�n t?t c?, t? quy?n n?ng h??ng d?ng t�y th�ch ??n quy?n n?ng l?y m�nh ra l�m ki?u m?u c?a mu�n lo�i, �b�p� h�nh ?nh c?a th? gi?i t? nhi�n theo c?m x�c, c?m gi�c nh?t th?i c?a m�nh (Ng??i bu?n c?nh c� vui ?�u bao gi? � Nguy?n Du). Trong khi ?�, ?? c� th? kh?ng ??nh l� v?n ch??ng sinh th�i, m?i quan h?, t??ng t�c gi?a con ng??i v?i t? nhi�n trong v?n ch??ng ?y ph?i ???c thay ??i tri?t ??. N� ph?i ???c ??t trong c?m quan �t? nhi�n trung t�m lu?n�, nh? m?t nh?n ??nh c?a Sylvia A. Earle: �Ph?n c�n l?i c?a th? gi?i t? nhi�n c� th? t?n t?i m� kh�ng c� ch�ng ta, nh?ng ch�ng ta kh�ng th? t?n t?i m� thi?u ph?n c�n l?i c?a th? gi?i t? nhi�n�, m� V?nh Quy?n ?� l?y l�m ?? t? cho ti?u thuy?t �Th??ng ng�n�.

D? nhi�n, ch? m?t ?? t? n�y kh�ng ?? ?? l�m n�n �Th??ng ng�n� nh? m?t t�c ph?m v?n ch??ng sinh th�i ?�ch th?c (nh� v?n v?n c� th? tuy�n ng�n m?t ??ng nh?ng vi?t l?i th�nh ra m?t n?o kh�c). M� b?i, to�n b? cu?n ti?u thuy?t, t? c�i c?m h?ng l?n nh?t, m?nh nh?t, ??n nh?ng s? ki?n v� chi ti?t t? vi c?a n�, ??u h??ng t?i v� l� hi?n th? cho m?t th? gi?i ch? c� th? t?n t?i b?n v?ng khi con ng??i x�c t�n v� th?c hi?n ???c m?i quan h? c?ng sinh h�i h�a b�nh ??ng v?i t? nhi�n. T? nhi�n c� nh?ng quy lu?t v� nh?ng tr?t t? c?a t? nhi�n � �v?n h�a c?a t? nhi�n�, c� th? n�i nh? v?y � v� con ng??i c?n ph?i h?c ?? bi?t t�n tr?ng nh?ng quy lu?t, nh?ng tr?t t? ?y. Kh�ng gian ngh? thu?t ch? y?u trong �Th??ng ng�n� l� r?ng, r?ng Tr??ng S?n – T�y Nguy�n, v?n h�ng v? nguy�n sinh nh?ng b? h?y di?t t�n b?o, n?i nh� v?n c� l? ?� t�ch l?y ???c kh?i kinh nghi?m th?c ??a ?? l?n v� s? suy ng?m ?? s�u ?? h�nh th�nh c?m quan �t? nhi�n trung t�m lu?n� c?a m�nh. Trong kh�ng gian ?y, v� trong c�u chuy?n c?a nh�n v?t ng??i k? chuy?n x?ng T�i, �t nh?t ?� c� hai v? l? n�i � khi T�i ?ang tr�n ???ng v? huy?n c�ng gi� Koong, v� khi T�i ?ang trong chuy?n kh?o s�t c�ng Ki�n � c? hai ??u c� nguy�n nh�n ch�nh l� t? l�ng tham v� s? ngu d?t c?a con ng??i. Nh?ng c?ng trong kh�ng gian ?y, c� khi ch? c?n m?t v�i chi ti?t nh? c?ng ?? t?o s? th?m th�a v? m?i quan h? v� ?ng x? c?n thi?t gi?a con ng??i v?i t? nhi�n. V� nh? l?i nh?c c?a gi� Koong khi th?y T�i �u y?m b? ch� kh? hoang Kiki: �N?u m�y c�n � ??nh tr? n� cho r?ng th� ??ng ti?p t?c coi n� nh? b� con. Th�n thi?n v?i con ng??i kh�ng gi�p n� sinh t?n trong hoang d� ?�u�. Hay nh? c�u chuy?n Ki�n k? l?i cho T�i nghe v? chuy?n kh?o s�t lo�i s�i ??, �s�i ho�ng h�n� T�y Nguy�n, m� anh th?c hi?n c�ng Katy, nh� ??ng v?t h?c ng??i �c: khi nghe ti?ng tru d�i h�o s?ng c?a s�i ??, con ch� c�i c?a h? �run b?n, r�t nh?ng r?i ph�ng v?t theo m�i ??c�, Ki�n ??nh lao theo, th� Katy n�u l?i, kh?n thi?t: �?? ch�ng t? do�.

Nh? v?y, hi?u bi?t �v?n h�a c?a t? nhi�n� ?? kh�ng can thi?p th� b?o v�o c�c qu� tr�nh t? nhi�n, ch�nh l� m?t kh�a c?nh th? hi?n c?m quan �t? nhi�n trung t�m lu?n� c?a V?nh Quy?n trong ti?u thuy?t �Th??ng ng�n�. V� ?i?u ?� kh�ng ch? x?y ra trong t? nhi�n, trong kh�ng gian r?ng Tr??ng S?n – T�y Nguy�n, m� n� c�n x?y ra trong nh?ng kh�ng gian ??m m�i ng??i, kh�ng gian c?a ?� th? Hu?, S�i G�n, v� c? n??c M? xa x�i. Theo d�ng h?i ?c c?a nh�n v?t ng??i k? chuy?n x?ng T�i, ??c gi? ???c d?ch chuy?n t? r?ng xanh c?a cao nguy�n trung ph?n Vi?t Nam sang n??c M?, n?i T�i t�i ng? v? m�nh sau m??i n?m xa c�ch. T�i ng? c?ng ch? ?? nh?n ra r?ng m?i vi?c ?� kh�c, �N?ng ?m ?y kh�ng nu�i ???c l�u, ngu?i d?n theo ng�y�, v� x�t cho c�ng th� T�i l� lo�i th?o m?c kh�ng th�ch h?p ?? b�m r? v�o th? nh??ng ??i s?ng n??c M?. V� th? T�i nhanh ch�ng tr? v? n??c, sau khi ?� ?? l?i cho ng??i v? m?t b?c th? m� T�i g?i l� �??c tho?i qua ??i tho?i�. T? c�i �??c tho?i qua ??i tho?i� ?y c?a T�i, hi?n l�n h�nh ?nh m?t gia t?c, c� th? l� c? t?c, ? Hu?, v?i nh?ng ng??i ?�n �ng v� nh?ng ng??i ph? n? Hu? ??c bi?t: v?a sang tr?ng, l? gi�o ch?n chu, v?a ng?m ?n m?t tinh th?n ph�ng t�ng, ki�u h�nh, ki�u h�nh ngay trong c�i v? cam ch?u b� ?n n�o ?�. ? d�ng h?i ?c v? gia ?�nh xu?t hi?n chi ti?t hai c�y hoa ?? quy�n: t? r?ng B?ch M� ch�ng ???c cha T�i b?ng v? tr?ng trong v??n nh�, r?i t? v??n nh� ch�ng l?i ???c �ng mang tr? v? r?ng B?ch M�, b�n con th�c ??m s??ng, b?i m?t s? th?c nh?n m� �ng n?i T�i gi�n ti?p chia s?: �C�i g� thu?c n?i n�o h�y tr? v? n?i ?�. C� th? n�i, ?� l� �tr?t t? t? nhi�n c?a t? nhi�n�, v� ?� c?ng l� �tr?t t? t? nhi�n c?a v?n h�a� m� con ng??i c?n h?c, v� bi?t ?? tu�n th? cho ?�ng. ?i?u n�y s? g�p soi s�ng ph?n n�o c�i kho?ng t?i, l?ng trong m?i t�nh l? d? c?a �ng n?i T�i, trong ??i s?ng v? ch?ng nhi?u b� ?n c?a cha m? T�i, v� trong c? c�i quy?t ??nh c?a T�i: v? n??c, ch?m d?t ??i di tr� b�n M? d??i m�i nh� v?. ?y l� b?i T�i ??ng thu?n v?i c�i d? c?m m� Vy, v? T�i, m?t nh� thi�n v?n h?c, ?� vi?t trong b�i b�o khoa h?c v? �m?t v? tr? n? r?ng theo th?i gian, ng�y c�ng t?i h?n, l?nh l?o c� ??n h?n, m?i h�nh tinh tr? n�n xa v?ng h?n v?i nh?ng h�nh tinh kh�c t?ng cu?n h�t nhau, ?? cu?i c�ng l� vi?n c?nh b?ng gi� to�n tr?�. ?y l� tr?t t? c?a t? nhi�n m� con ng??i, ch? th? c?a v?n h�a, ph?i ch?p nh?n, kh�ng n�n v� c?ng kh�ng th? c??ng l?i ???c.

T? t??ng v? �tr?t t? t? nhi�n c?a t? nhi�n� v� �tr?t t? t? nhi�n c?a v?n h�a� c�n lan th?m c�c c�u chuy?n kh�c trong ti?u thuy?t �Th??ng ng�n�: c�u chuy?n v? t?p t?c s?n m�u c�ng Gi�ng c?a ng??i Katu m� gi� Koong k? cho T�i nghe, v� c�u chuy?n t? b?c ch�c th? c?a m?t c� trung tri?u T�y S?n ?� ?n th�n h�ng ch?c n?m d??i ch�n n�i thi�ng Zi�lieng. Trong c�u chuy?n s?n m�u, c� g�i ng??i Katu x� r�o tabou c?a t?c ng??i ?? c?u m?ng k? th�, ch�ng trai ng??i Kinh ?� h? s�t ng??i c� y�u, nh?ng sau c�ng c� kh�ng theo ch�ng v? xu�i, m� v?n ? l?i r?ng, tr?n s? truy ?u?i ? trong r?ng, b?i v� ?� l� tr?t t? t? nhi�n: r?ng m?i ch�nh l� n?i c� c� cu?c s?ng v� c�i ch?t th?c s?. C�n c�u chuy?n v? b?c ch�c th?: r?t cu?c n� c�n c� m?t ph?n ph? l?c do ch�u n?i c?a c� trung tri?u T�y S?n vi?t, n�i v? vi?c anh ta b??c qua l?i nguy?n gia t?c ?? ?ng chi?u C?n v??ng c?a vua H�m Nghi. Kh�ng g� kh�c, ?� l� tr?t t? t? nhi�n c?a v?n h�a, khi ch? ngh?a d�n t?c tr?i d?y, chi?m th? ?u th?ng, ??y nh?ng nguy�n t?c gia t?c xu?ng h�ng th? y?u.

Trong ti?u thuy?t �Th??ng ng�n�, ? nh?ng c�u chuy?n ngo�i c�u chuy?n do T�i k?, ng??i ??c nh?n th?y h?i quang c?a ?? t�i l?ch s? v� truy?n ???ng r?ng m� nh� v?n V?nh Quy?n t?ng vi?t tr??c ?�, r?t s?m, khi �ng kh?i nghi?p v?n. Nh?ng t?t c? ??u tr? n�n m?i m? h?n b?i ???c nh�ng trong c?m quan �t? nhi�n trung t�m lu?n�, trong s? lo l?ng v? sinh th�i, m?t trong nh?ng m?i b?n t�m mang t�nh to�n c?u c?a con ng??i ???ng ??i. V?n c� ? ?�y m?t ki?u nh�n v?t ?�n �ng Hu? v?a nghi�m c?n gia phong, l?i v?a l�ng t? ph�ng kho�ng. Nh?ng ?�n �ng Hu? ?y c�n th�m ph?n th�m tr?m m?i m? khi d?n th�n v�o t? nhi�n ?? suy t? v? �k� ?c t??ng lai� qua h�nh ?nh c�y lim xanh gi� c?i ??c tr?i tr�n tri?n n�i, m?t d?u ch? m� Tr??ng S?n nguy�n sinh ?? l?i gi?a ??i. Ch�nh nh?ng ?i?u ?�, ? b? r?ng, ?� l�m n�n c�i ?n c? v� c�i l?u chuy?n trong v?n ch??ng h? c?u c?a Nguy?n Ph�c V?nh Quy?n.