Jean Piaget: M?t ti?u s? t? thu?t ch? c l?i ch v? m?t khoa h?c n?u n cung c?p nh?ng y?u t? gi?i thch s? nghi?p c?a tc gi? c?a n. ?? ??t ???c m?c ?ch ny, do ? ti s? t? gi?i h?n vo nh?ng kha c?nh thi?t y?u lin quan ??n t? t??ng c?a cu?c ??i ti.
Ch?c c nhi?u ng??i tin r?ng m?t s? gi?i thch nh? th? ch?ng mang l?i m?t gi tr? g, h? cho r?ng s? gi?i thch mang tnh h?i c?, nhu?m mu thin v?, ch?a k? nh?ng k?t qu? c ???c l sau khi ? t? nhn vo chnh mnh, l khng hon ton ?ng tin. ?y v?y m khi ??c l?i m?t vi ghi chp c? t? th?i thi?u nin ti ng?c nhin v hai ?i?u t??ng nh? mu thu?n nhau th? m khi nhn m?t cch t?ng th? th chng l?i cho th?y m?t s? ??m b?o no ? v? tnh khch quan. ?i?u th? nh?t lc ??c l?i ti ? qun ton b? n?i dung nh?ng g mnh ? vi?t c ph?n ngy th? h?i thi?u nin; ?i?u th? hai l m?c d nh?ng trang vi?t ?y t? ra thi?u s? chn ch?n, nh?ng chng bo tr??c m?t cch r r?t nh?ng g ti ? c? g?ng lm trong su?t ba m??i n?m sau ?.
R?t c th? c ?i?u g ? l s? th?t trong pht bi?u c?a Bergson. ng ni r?ng ni chung ng??i c thin t? tri?t h?c bao gi? c?ng b? chi ph?i b?i m?t t??ng c nhn duy nh?t v h? c? g?ng by t? n ra trong su?t c? cu?c ??i mnh m khng bao gi? ??t ???c m?t cch tr?n v?n. D b?n ti?u s? t? k? ny khng th? ni h?t ???c v?i ??c gi? m?t cch r nh?t t??ng ?y ? ring ti l t??ng g, th t nh?t n c?ng gip tc gi? c?a n t? hi?u chnh mnh t?t h?n.
Jean Piaget (?nh: Wikipedia)
Giai ?o?n 1896-1914
Ti sinh ngy 9 thng 8 n?m 1896 t?i Neuchtel, Th?y S?. Cha ti vi?t r?t nhi?u sch v ng ch? y?u vi?t v? v?n h?c trung ??i. ng ch? vi?t r?t t ?i vi?t v? l?ch s? c?a Neuchtal. ng l m?t ng??i c ??u c ph phn v khng bao gi? ch?u b? qua nh?ng chi ti?t d nh? nh?t. ng khng thch nh?ng k?t lu?n khi qut ha m?t cch h?p t?p. ng khng ng?n ng?i tranh lu?n n?u th?y ch? v tn tr?ng cc truy?n th?ng m ng??i ta c th? bp mo s? th?t l?ch s?. ng ? d?y ti r?t nhi?u ?i?u, trong ? c gi tr? c?a lao ??ng m?t cch c h? th?ng, ngay c? trong nh?ng chi ti?t. M? ti l m?t ng??i r?t thng minh, c ngh? l?c, m?t con ng??i c lng t?t th?c s?. Nh?ng b l ng??i c tnh kh d? b? khch ??ng, v th? b th??ng lm cho khng kh gia ?nh kh n?ng n?. H?u qu? c?a tnh tr?ng ny l t? r?t b ti ? thch lm vi?c nghim tc h?n l ch?i ?a. Ch? y?u l v mu?n b?t ch??c cha ti, song c?ng cn l ?? tr?n vo ci th? gi?i t??ng t??ng ring t? c?a b?n thn. Ph?i ni th?t l x?a nay ti lun ght m?i s? tr?n ch?y kh?i th?c t?. Thi ?? tr?n ch?y ny, n ? ?nh h??ng t?i th?i th? ?u c?a ti, c nguyn nhn t? tnh kh b?t ?n ??nh c?a m? ti. Khi ti b?t ??u nghin c?u tm l h?c, m? ti ? ch? ??o ti nn quan tm t?i nh?ng v?n ?? c?a mn tm phn h?c v tm l b?nh h?c. M?c d ti ch?a bao gi? ?i xa theo h??ng ny, ti thch nghin c?u nh?ng tr??ng h?p bnh th??ng, thch nghin c?u s? ho?t ??ng c?a tr n?ng, h?n l s? ho?t ??ng c?a ci v th?c.
T? b?y ??n m??i tu?i ti thch l?n l??t nhi?u th?, thch c? kh, chim chc, ha th?ch, v? sinh v?t bi?n. V ngy ?y tr? con ? tu?i ti ch?a ???c php vi?t bt m?c nn ti dng bt ch vi?t m?t bo co v? pht minh l?n c?a mnh: -t ch?y b?ng ??ng c? h?i n??c (autovap). Nh?ng r?i nhanh chng ti qun ci pht minh k? c?c ny, n l s? k?t h?p gi?a m?t chi?c xe ng?a v m?t ??u my xe l?a ch?y b?ng h?i n??c. Ti b? cu?n ht vo vi?c sng tc m?t cu?n sch v? Nh?ng loi chim c?a chng ta. D?a theo nh?n xt m?a mai c?a cha ti th ti bu?c ph?i ?ng ti?c th?a nh?n r?ng cu?n sch ny ch? l m?t s?n ph?m h? c?u thu?n ty.
??n tu?i ln m??i hay m??i m?t g ?, t?c l ngay sau khi vo h?c tr??ng trung h?c Latinh ti quy?t ??nh mnh s? ph?i nghim tc h?n. Sau m?t l?n nhn th?y con chim s? lng tr?ng ? trong cng vin, ti vi?t m?t bi kn m?t trang gi?y r?i g?i cho m?t t?p ch v? l?ch s? t? nhin ? Neuchtal. Ng??i ta ? ??ng bi vi?t c?a ti, ti ???c l?ng-x! Th? r?i ti vi?t th? cho ng gim ??c B?o tng L?ch s? t? nhin ?? ?? ngh? ng cho php ti ???c nghin c?u b? s?u t?p cc loi chim, ha th?ch v v? sinh v?t bi?n ngoi gi? m? c?a c?a b?o tng. ng gim ??c, Paul Godet, m?t con ng??i ?ng yu, v?a hay l?i l m?t chuyn gia l?n v? ??ng v?t thn m?m. ng ? ngay l?p t?c m?i ti hai tu?n m?t l?n ??n gip ng, ng g?i ?a ti l tr? l c?a Ti?n s? Faust. Ti ? gip ng dn nhn vo cc b? s?u t?p ??ng v?t thn m?m, c? ??ng v?t s?ng d??i bi?n l?n trn c?n v s?ng trong h? n??c ng?t. Trong su?t b?n n?m, ti ? lm cng vi?c ny nh? m?t nh t? nhin h?c t?n t?y v uyn bc. ?? th??ng cho ti, sau m?i m?t ??t ng l?i t?ng ti m?t s? ha th?ch cc loi ??ng v?t thn m?m hi?m cho b? s?u t?p ring c?a ti. ng cn ch? cho ti bi?t c? th? tn g?i cc m?u v?t ti ? t? mnh s?u t?p tr??c ?. Nh?ng bu?i g?p g? hng tu?n t?i th? phng c?a ng gim ??c ? kch thch ti, ??n m?c ti ? quy?t ??nh dnh th?i gian r?nh c?a mnh cho vi?c nghin c?u cc loi ??ng v?t thn m?m (? Neuchtal c m?t tr?m ba m??i loi, v hng tr?m gi?ng ??ng v?t ny). C? chi?u th? su hng tu?n, ti ??ng ??i ng th?y c?a mnh tr??c gi? h?n m?t ti?ng r??i!
Vi?c s?m lm quen v?i mn ??ng v?t thn m?m ? c ?nh h??ng l?n t?i ti. N?m 1911, khi ng Godet qua ??i, ti ? c v?n ki?n th?c kha kh v? l?nh v?c ny ?? c th? b?t ??u t? mnh cng b? (ngy ?y cc chuyn gia trong l?nh v?c ny cn r?t t ?i) m?t lo?t cc bi bo vi?t v? ??ng v?t thn m?m ? Th?y S?, ? vng Savoie, Bretagne, th?m ch ? Colombia. M?t s? ??ng nghi?p ngo?i qu?c mu?n g?p ti, nh?ng lc ? ti ch? l m?t c?u h?c tr trung h?c, nn ti khng dm t? ch?ng t? mnh v ti ? bu?c ph?i t? ch?i nhi?u l?i m?i lm ti ph?ng m?i. Gim ??c B?o tng L?ch s? t? nhin ? Genve, ng Bedot, ng??i tr??c ? ? xu?t b?n nhi?u bi bo c?a ti trn t?p ch Revue Suisse de Zoologie mu?n nh?n ti vo t?i b?o tng v?i cng vi?c b?o qu?n m?t b? s?u t?p v? cc loi ??ng v?t thn m?m (trong ? c b? s?u t?p Lamarck ? Genve). Ti ? ph?i h?i m l mnh cn hai n?m n?a m?i thi t ti. Sau khi m?t t?p ch t? ch?i ??ng m?t bi vi?t c?a ti v pht hi?n ra s? th?t v? tu?i c?a ti gy lng tng cho h? th ti ? g?i bi vi?t ? cho ng Bedot. ng ? vui v? h?i m, l?i cn ?a n?a: ?y l l?n ??u tin ti nghe th?y t?ng bin t?p m?t t?p ch ?nh gi gi tr? m?t bi vi?t d?a theo tu?i c?a tc gi?. C l? ng ?y ch? c tiu ch no c??. D? nhin cc bi vi?t ti xu?t b?n ? tu?i ny cn xa m?i l hon h?o. Ph?i r?t lu sau ny, ??n n?m 1929, ti m?i ?? kh? n?ng vi?t ?i?u g ? m?t cch nghim tc trong l?nh v?c ny.
Nh?ng nghin c?u ny, d non n?t song r?t c ch cho s? ?o t?o khoa h?c c?a ti. H?n n?a, ti c th? ni l nh?ng nghin c?u ny c tc d?ng gi?ng nh? m?t ci g??ng chi?u yu, n c th? ch?ng l?i con qu? c?a tri?t h?c. Nh? nh?ng nghin c?u ny, ti ? c ??c n hi?m hoi l b?t ??u nh?n ra khoa h?c l?p l ? ?u ?, ? b?t ??u nh?n ra khoa h?c ??i di?n cho ci g, tr??c khi ti tr?i qua nh?ng c?n kh?ng ho?ng c tnh tri?t h?c c?a tu?i thi?u nin. Ti tin l, vi?c s?m tr?i qua hai d?ng nghi v?n trn ? lm hnh thnh trong ti ??ng c? b ?n ?? r?i ??a ti t?i nh?ng ho?t ??ng sau ny trong l?nh v?c tm l h?c. Ti c?ng mu?n nh?c l?i l ti ? v??t qua ???c s? kh?ng ho?ng ? tu?i thi?u nin c?ng l nh? nh?ng thi quen tinh th?n ti h?c ???c trong nh?ng ti?p xc ??u ??i c?a ti v?i mn ??ng v?t h?c.
N?m ti kho?ng m??i l?m tu?i ti ? g?p ph?i v?n ?? lin quan ??n tn gio. M? ti l m?t tn ?? Tin lnh kin trung. B kin quy?t b?t ti ph?i lm theo ci ?i?u m ? Neuchtal ng??i ta g?i l gio d?c tn gio, t?c l ph?i theo h?c m?t l?p su tu?n v? nh?ng gio l c?n b?n c?a ??o Kit. Cha ti, ng??c l?i, khng bao gi? ?i l? nh th?. Ti c?m nh?n ngay ???c l ??i v?i ng ??c tin hi?n hnh v thi ?? trung th?c tr??c th?i cu?c l khng th? ha h?p v?i nhau. Do ? ti ? theo h?c gio d?c tn gio, m?t cch nhi?t tnh song ??ng th?i v?i m?t th?c ph phn t?nh to. C hai ?i?u th?i ?y gy cho ti s? ng?c nhin s?ng s?: m?t m?t l s? gay go khi mu?n dung ha gi?a m?t s? gio ?i?u v l?nh v?c sinh v?t h?c; m?t khc c s? mong manh c?a 5 lu?n c? ch?ng minh s? hi?n h?u c?a Th??ng ??. Ng??i ta ? d?y cho ti 5 lu?n c?, v ti ? v??t qua 1 k? ki?m tra! M?c d ti khng h? ngh? ??n vi?c ph? ??nh s? hi?n h?u c?a Th??ng ??, song vi?c ng??i ta c th? l?p lu?n v? nh?ng lu?n c? v cng mong manh ?y ? khi?n ti th?y v cng k? c?c. L?i cng k? c?c h?n khi ng linh m?c c?a ti l m?t ng??i thng minh, b?n thn ng c?ng quan tm t?i cc mn khoa h?c t? nhin!
? giai ?o?n ny ti ? may m?n tm th?y trong th? vi?n c?a cha ti m?t tc ph?m c?a Auguste Sabatier v? tri?t h?c tn gio ?i t? n?n t?ng tm l h?c v l?ch s?. Ti ? ??c ng?u nghi?n cu?n sch ny v?i m?t ni?m thch th v cng. Nh?ng gio ?i?u ? ???c qui v? thnh ch?c n?ng c?a nh?ng bi?u tr?ng, chng t?t y?u khng tr?n v?n, v trn h?t l ni?m v? s? ti?n ha c?a nh?ng gio ?i?u. Ngn ng? c?a Sabatier r?t d? hi?u v ?em l?i s? th?a mn tinh th?n cho ti. M?t ?am m m?i m? xm chi?m tinh th?n ti: tri?t h?c.
Sau ? ti ? tr?i qua m?t kh?ng ho?ng th? hai, g?n nh? cng giai ?o?n ny. Cha ?? ??u c?a ti, Samuel Cornut, r? ti ?i ngh? cng ng t?i h? Annecy. Ti v?n cn nh? k? ni?m tuy?t v?i v? chuy?n ?i ny: chng ti ?i d?o, ?i cu c, ti th ?i tm nh?ng ??ng v?t thn m?m v vi?t m?t bi sau ? ??ng trn t?p ch khoa h?c c?a vng Savoie. Nh?ng cha ?? ??u c?a ti r? ti ?i cng l c m?c ?ch. ng nh?n th?y ti s?m ?i vo con ???ng c?a m?t chuyn gia nn ng mu?n d?y ti tri?t h?c. Trong nh?ng l?n ?i s?u t?p ??ng v?t thn m?m, ng ni v?i ti v? khi ni?m ti?n ha sng t?o c?a Bergson. L?n ??u tin ti ???c nghe ni v? tri?t h?c b?i m?t ng??i khng ph?i l m?t nh th?n h?c. Ph?i th?a nh?n ?y l m?t c s?c r?t l?n ??i v?i ti.
L?n th? nh?t l c s?c v? tnh c?m. Ti v?n cn nh? ? l vo m?t bu?i chi?u trong tm h?n ti ch?t nh? c m?t s? gi?ng nh? m?c kh?i: s? ??ng nh?t gi?a Th??ng ?? v S? s?ng. t??ng ny ? lm ti xc ??ng, n gi?ng nh? m?t c?n xu?t th?n, v ngay lc ?y ti nh?n ra r?ng c th? tm th?y trong sinh v?t h?c s? gi?i thch v? m?i ?i?u, ngay c? s? gi?i thch v? chnh tinh th?n con ng??i.
L?n th? hai l c s?c v? t? t??ng. V?n ?? v? s? nh?n th?c, ?ng ra l v?n ?? khoa h?c v? nh?n th?c (pistmologie) b?ng xu?t hi?n ra trong m?t vi?n ki?n hon ton m?i m?, v ti th?y ?y l m?t ch? ?? nghin c?u h?p d?n. Ti ? quy?t ??nh dnh c? ??i mnh cho nghin c?u v? nh?n th?c ?i t? s? l gi?i sinh v?t h?c.
Vi thng sau ti m?i ??c tc ph?m Ti?n ha sng t?o c?a Bergson (ti c thi quen suy ngh? m?t v?n ?? tr??c khi ??c sch v? ch? ?? c v?n ?? ?y) ? lm v?ng thm quy?t ??nh c?a ti. Th? nh?ng ti ? h?i th?t v?ng. Thay v tm th?y cu tr? l?i cu?i cng ? KHOA H?C, nh? cha ?? ??u c?a ti tr??c ? ? chu?n b? cho ti, th khoa h?c l?i khi?n ti c c?m t??ng l n gi?ng nh? m?t cng trnh xy d?ng b? d? b? ci mng th?c nghi?m: gi?a sinh v?t h?c v vi?c nghin c?u v? nh?n th?c con ng??i ti c?n m?t ci g ? thm n?a ch? khng ch? l tri?t h?c. Ti tin l lc ?y ti ? pht hi?n ra m?t nhu c?u v nhu c?u ?y ch? c th? ???c th?a mn b?ng mn tm l h?c.
Giai ?o?n 1914-1918
N?m 1915 ti ?? t ti. Ti th?y ??c sch nhi?u khng ?em l?i cho ti s? th?a mn. Ti b?t ??u ghi l?i nh?ng t??ng c?a ring mnh vo r?t nhi?u cu?n s?. Lm vi?c nhi?u ? ?nh h??ng t?i s?c kh?e. Ti ph?i ?i ngh? m?t n?m ? vng ni. Trong th?i gian ny ?? kh?a l?p th?i gian nhn r?i ti ? vi?t m?t ti?u thuy?t tri?t h?c[2] v kh li?u l?nh khi cng b? n n?m 1917. Gi? ?y khi ??c l?i nh?ng g ti vi?t trong giai ?o?n kh?ng ho?ng ? cu?i tu?i thi?u nin, m ti ? qun hon ton cho t?i khi m? ra xem l?i ?? vi?t ti?u s? t? thu?t ny, ti ? ng?c nhin khi tnh c? tm th?y hai t??ng cho t?i lc ny ti v?n tm ??c v chng ? lun d?n d?t ti trong nhi?u cng vi?c khc nhau. V th?, d?u r?ng tho?t nhn ti c v? nh? k? v ?n song ti v?n c? th? tm l?i hai t??ng ti ? c t? thu? thi?u th?i ny.
Sau cu?c ti?p xc b?t h?nh v?i tri?t h?c c?a Bergson, ti b?t ??u ??c m?i th? ti tnh c? c trong tay: Kant, Spencer, Auguste Comte, Fouille v Guyau, Lachelier, Boutroux, Lalande, Durkheim, Tarde, Le Dantec. Sch tm l h?c: William James, Th. Ribot v Janet. Ngoi ra hai n?m cu?i trung h?c chng ti ???c h?c mn tm l h?c, lgic h?c v ph??ng php lu?n khoa h?c. Th?y chng ti l nh tri?t h?c lgic A. Reymond. Nh?ng ngy ?y ? Neuchtel v th?m ch ? tr??ng ??i h?c chng ti khng c phng th nghi?m v c?ng khng c ai h??ng d?n cho nn ?i?u duy nh?t chng ti c th? lm l h?c l thuy?t v vi?t. Ti vi?t nhi?u, d ch? l cho ring mnh, b?i l? ti khng th? suy ngh? m khng vi?t. Ti ? vi?t m?t cch c h? th?ng, nh? th? ti s? g?i t?i cc t?p ch ?? xu?t b?n.
Bi ti?u lu?n ??u tin, v?n cn th s?, ???c ti kiu ng?o ??t cho n ??u ?? Phc th?o v? m?t thuy?t hnh d?ng m?i [Esquisse dun nopragmatisme]. Ti ?? xu?t m?t t??ng v hi?n nay ?y v?n l m?t t??ng c tnh trung tm ??i v?i ti, ? l, m?i hnh ??ng ??u ch?a ??ng trong n m?t lgic (?i?u ny tri v?i thi ?? ch?ng l?i thuy?t duy tr [anti-intellectualisme] n?i James v Bergson) v do ? lgic c ngu?n g?c ? m?t s? t? ch?c t? pht cc ho?t ??ng. Song v?n cn thi?u m?i k?t n?i v?i sinh v?t h?c. M?t bi gi?ng c?a Reymond v? thuy?t duy th?c [ralisme] v thuy?t duy danh [nominalisme] trong khun kh? nh?ng v?n ?? v? cc ni?m ph? bi?n [universal[3]] lm ti th?c t?nh. Tr??c ? ti v?n ngh? t?i v?n ?? gi?ng loi trong mn ??ng v?t h?c v ti ? ch?n m?t quan ?i?m thu?n ty duy danh lu?n: m?i loi [espce] khng c b?t c? th?c t?i t? mnh no [ralit en soi] v n ch? ???c phn bi?t v?i cc gi?ng [varit] ??n gi?n thng qua m?t tnh ?n ??nh h?n. Song quan ?i?m l lu?n ny, ch?u ?nh h??ng t? thuy?t Lamarck, ? khi?n ti lng tng trong cng vi?c c tnh th??ng nghi?m (v d?: phn lo?i cc ??ng v?t thn m?m). Tranh ci gi?a Durkheim v Tarde v? s? t?n t?i th?c t? [ralit] hay phi-th?c t? [non-ralit] c?a m?i x h?i v?i t? cch t?ng th? c t? ch?c cng khi?n ti b?i r?i h?n. Tho?t ??u ti khng thuy?t ph?c ???c mnh v? tnh xc ?ng khi ?em v?n ?? tranh lu?n ny [v? x h?i] vo gi?i quy?t v?n ?? v? loi ??ng v?t. Ngoi ?i?u ny ra th ni chng thuy?t duy th?c v thuy?t duy danh cho ti m?t ci nhn t?ng th?: ti b?ng hi?u l t?i m?i c?p ?? (t? bo, sinh th? h?u c?, loi, cc khi ni?m, cc nguyn t?c lgic v.v.) ta ??u tm th?y cng v?n ?? nh? nhau: cc m?i quan h? gi?a b? ph?n v ton th?. K? t? sau ? ti v?ng tin l mnh ? tm th?y gi?i php. R?t cu?c xu?t hi?n ra s? k?t h?p ch?t ch? m ti v?n t?ng m? t?i: gi?a tri?t h?c v sinh v?t h?c, v lc ny ti th?y kh? n?ng v? m?t khoa h?c v? nh?n th?c [pistmologie] th?c s? l khoa h?c!
Do ?, ti ? b?t ??u vi?t ra t??ng c tnh h? th?ng c?a ring mnh (c ng??i t? h?i ti l?y ?u ra th?i gian ?? vi?t, nh?ng ti vi?t b?t c? lc no c th?, nh?t l trong nh?ng lc ng?i trong l?p nghe nh?ng bi gi?ng chn ng?t!). Gi?i php c?a ti r?t ??n gi?n: trong m?i l?nh v?c c?a s? s?ng (s? s?ng h?u c?, tinh th?n, x h?i) c t?n t?i nh?ng ci ton th? [totalit; totality], chng ???c phn bi?t m?t cch ??nh tnh v?i nh?ng ci b? ph?n c?a chng v chng p ??t cho ci b? ph?n m?t c?u trc c t? ch?c [organisation]. Do ?, khng t?n t?i nh?ng y?u t? c l?p. S? t?n t?i th?c t? c?a m?i y?u t? ??u t?t y?u ph? thu?c vo m?t ci ton th? qua ? ni cho ta bi?t ci y?u t? ?y. Song, m?i quan h? gi?a ci ton th? v ci b? ph?n l?i bi?n ??i t? m?t c?u trc ny sang m?t c?u trc khc, b?i l? c?n ph?i phn bi?t b?n s? bi?n ??i bao gi? c?ng di?n ra ? trong qu trnh bi?n ??i ny: s? t? bi?n ??i c?a ci ton th? (s? b?o ton [conservation], s? bi?n ??i c?a ci ton th? tc ??ng ln cc b? ph?n (bi?n ??i ??ng th?i b?o ton), s? t? bi?n ??i c?a cc b? ph?n (s? b?o ton), s? bi?n ??i c?a cc b? ph?n tc ??ng ln ci ton b? (bi?n ??i ??ng th?i b?o ton). B?n ho?t ??ng ny t? cn b?ng ? trong m?t c?u trc t?ng th?. Nh?ng c ba kh? n?ng cn b?ng: (1) ?u th? c?a ci ton th? cng v?i s? bi?n ??i c?a cc b? ph?n; (2) ?u th? v s? t? bi?n ??i c?a cc b? ph?n; (3) s? b?o ton l?n nhau gi?a m?t bn l cc b? ph?n v m?t bn l ci ton th?. Ngoi ra cn c m?t quy lu?t c tnh n?n t?ng: ch? hnh thi cn b?ng (3) m?i l ?n ??nh hay l t?t trong khi hai kh? n?ng kia, (1) v (2), l t ?n ??nh h?n, m?c d v?n c khuynh h??ng ?i t?i tnh ?n ??nh, song m?i s? cn ph? thu?c vo nh?ng tr? ng?i g?p ph?i.
N?u giai ?o?n ny (1913-1915) ti ???c bi?t ??n cc cng trnh c?a Wertheimer v Khler[4] ti c l? ? tr? thnh m?t nh tm l h?c Gestalt, song sau khi ch? ??c cc tc ph?m c?a tr??ng phi Php v v?n ch?a hnh dung ???c nh?ng th?c nghi?m ?? ki?m ch?ng cc gi? thuy?t ni trn, cho nn ti gi?i h?n vo vi?c xy d?ng cho mnh m?t h? th?ng l lu?n ring. Vi?c ??c l?i nh?ng bi vi?t c? c?a mnh c v? nh? c l?i b?i v chng bi?u th? m?t l??c ?? bo tr??c nh?ng nghin c?u c?a ti v? sau ny: ti ? th?y r l tr?ng thi cn b?ng gi?a ci ton th? v ci b? ph?n (hnh thi th? 3) t??ng ?ng v?i nh?ng tr?ng thi th?c c tnh chu?n ??nh [normatif]: t?c l s? cn b?ng gi?a tnh t?t y?u v? lgic hay l b?n ph?n ??o ??c xt nh? ??i l?p v?i nh?ng hnh thi cn b?ng ? trong n?i tm, nh?ng hnh thi ny ni ln ??c ?i?m c?a nh?ng tr?ng thi th?c ?i ra ngoi s? chu?n ??nh [non-normatif] ch?ng h?n nh? s? tri gic hay nh?ng s? bi?n ??i bn trong sinh th? h?u c?[5].
Sau khi ?? t ti, ti ?i v? mi?n qu ngh? ng?i. Trong th?i gian ny ti chnh th?c ??ng k vo h?c phn khoa Khoa h?c t? nhin c?a ??i h?c Neuchtel. M?c d ti v?n quan tm t?i mn ??ng v?t h?c, phi thai h?c, ??a ch?t, ha-l v ton (nh?t l ton t?p h?p nh? ti th?y r?t quan tr?ng trong ph?m vi v?n ?? v? ci ton th? v ci b? ph?n) nh?ng ti mu?n vo h?c t?i m?t tr??ng ??i h?c l?n, ???c trang b? phng th?c nghi?m tm l h?c ?? ti c th? hi v?ng hi?n th?c ha nh?ng th?c nghi?m nh?m ki?m ch?ng h? th?ng c?a mnh.
?i vo l?nh v?c nghin c?u ti m?i th?y nh?ng thi quen tinh th?n m mnh h?c ???c qua ti?p xc v?i mn ??ng v?t h?c l r?t c ch. Ti ch?a bao gi? tin vo m?t h? th?ng m khng c s? ki?m tra c? th? b?ng th?c nghi?m. Ti th?y nh?ng g ti ? vi?t h?i trung h?c l khng x?ng ?ng ???c xu?t b?n, b?i l? ? ch? l l thuy?t thu?n ty. Gi tr? duy nh?t ch? n?m ? vai tr khuy?n khch ti sau ny ?i vo th?c nghi?m m ngay t? khi ?y ti ? hi?u kh r th?c nghi?m ?y ph?i mang tnh ch?t nh? th? no.
Nh?ng c? n?m tr?i ti s?ng ? mi?n qu, ti b? m ?nh b?i s? ham mu?n sng t?o v ti ? nh??ng b? s? cm d? ny. Song, ?? khng dnh dng g t?i l?nh v?c khoa h?c, ti trnh n s? kh kh?n ny b?ng cch vi?t cho cng chng r?ng ri ch? khng ph?i cho gi?i chuyn gia, m?t ti?u thuy?t tri?t h?c. Ph?n cu?i c?a cu?n ti?u thuy?t ny ch?a ??ng nh?ng t??ng c?a ti (n?m 1917)[6]. Chi?n l??c ny c?a ti t? ra c hi?u qu?: ch?ng ai ni v? cu?n ti?u thuy?t ny ngo?i tr? m?t ho?c hai nh tri?t h?c n?i cu.
Giai ?o?n 1918-1921
Sau khi l?y b?ng ti?n s? khoa h?c ti chuy?n t?i Zurich (n?m 1918) v?i ??nh lm vi?c t?i m?t phng th nghi?m tm l h?c. Ti th??ng lui t?i hai n?i: phng th nghi?m c?a G. E. Lipps v c?a Wreschner, v ngoi ra l phng khm c?a bc s? th?n kinh Bleuler. Ti c?m th?y ngay mnh ?ang ?i ?ng ???ng. V?n d?ng nh?ng thi quen tinh th?n ti ? h?c ???c h?i nghin c?u ??ng v?t h?c, ti ? gi?i quy?t ???c nh?ng v?n ?? v? ci ton th? v ci b? ph?n, m tr??c ?y ti ch? suy t??ng trn ph??ng di?n tri?t h?c. Song, th th?c lc ??u ti ? h?i th?t v?ng. Cc th?c nghi?m c?a Lipps v Wreschner t c quan h? v?i nh?ng v?n ?? n?n t?ng. M?t khc, vi?c khm ph mn tm phn h?c (??c Freud v ??c t?p ch Imago, th?nh tho?ng d? gi? Pfister v Jung gi?ng v h?c h?i t? Bleuler ? khi?n ti l?u t?i m?i nguy c?a s? tr?m t? c ??c. Ti quy?t ??nh qun ?i tri?t h?c c?a mnh v s? s? tr? thnh m?t n?n nhn c?a ch?ng t? k?.
Ma thu n?m 1919 ti b?t xe l?a t?i Paris. Ti ? h?c ? Sorbonne hai n?m. Ti d? cc bi gi?ng c?a Dumas v? tm l b?nh h?c (sau ny ti bi?t cch ph?ng v?n cc b?nh nhn ? b?nh vi?n Sainte-Anne l nh? nh?ng bi gi?ng ny). Ti ??ng k cc cua c?a Piron v Declacroix; ti cn h?c mn lgic h?c v tri?t h?c khoa h?c do Lalande v Brunschvicg gi?ng. Ph??ng php l?ch s?-ph phn v s? c?u vi?n t?i tm l h?c n?i Brunschvicg ? c ?nh h??ng l?n t?i ti. Nh?ng t?i lc ny ti v?n ch?a quy?t ??nh ???c mnh s? lm th?c nghi?m trong l?nh v?c g. Ti ? g?p may. Ti ???c gi?i thi?u v?i bc s? Simon khi ?y ?ang s?ng t?i Rouen, nh?ng ng ???c ton quy?n s? d?ng m?t phng th nghi?m t?i tr??ng c?a Binet trn ph? Grange-aux-Belles ? Paris. Th?i gian ny phng th nghi?m khng ho?t ??ng v Binet khng c l?p d?y. Bc s? Simon ?n ti?p ti thn m?t v g?i ti th? chu?n ha nh?ng bi vi?t c?a Burt ghi l?i nh?ng l?p lu?n c?a tr? em t?i Paris. Ti b?t tay vo cng vi?c khng cht ho h?ng, ch? l ?? lm ci g ? m thi. Nh?ng ti mau chng thay ??i tm tr?ng. Ti b?ng nhin l ng ch?, v?i c? m?t ngi tr??ng c trong tay ?? ty s? d?ng, nh?ng ?i?u ki?n lm vi?c khng th? t?t h?n.
Ngay t? nh?ng bu?i ph?ng v?n ??u tin ti ? nh?n th?y cc bi tr?c nghi?m c?a Burt c nh?ng ?u ?i?m nh?t ??nh xt v? s? ch?n ?on. Chng ???c d?a trn s? l??ng cc cu tr? l?i ?ng v sai. Song ti quan tm h?n t?i vi?c pht hi?n ra nh?ng l do v sao tr? em tr? l?i sai. V th? ti b?t ??u tr chuy?n theo cch gi?ng nh? bc s? h?i b?nh nhn, nh?ng cu h?i lm sng [clinique] nh?m m?c ?ch khm ph ?i?u g ? v? qu trnh l?p lu?n ???c th?y ??ng sau nh?ng cu tr? l?i ?ng. Ti ??c bi?t ch t?i nh?ng l?p lu?n che l?p nh?ng cu tr? l?i sai.
Ti r?t ng?c nhin khi pht hi?n ra r?ng nh?ng l?p lu?n ??n gi?n nh?t, nh?ng l?p lu?n trong ? c s? lin h? bao hm [inclusion] m?t b? ph?n ? trong ci ton th? ho?c s? lin k?t nh?ng m?i quan h? ho?c h?n n?a l s? nhn b?i c?a cc l?p [multiplication de classes [t?c tm ci b? ph?n c chung c?a hai th?c th?] ??i v?i tr? em cho t?i 11 tu?i l?i l nh?ng kh kh?n m ng??i l?n khng ng? t?i.
M?c d bc s? Simon khng hon ton hi?u ti ?ang lm g, ti v?n ti?p t?c phn tch s? l?p lu?n b?ng l?i ni ? nh?ng tr? em bnh th??ng ? ?? tu?i ln 2. Ti ??t nh?ng cu h?i khc nhau, ??a ra nh?ng tnh hu?ng c cc m?i quan h? nhn qu? ??n gi?n v c? th?. Ngoi ra ti cn ???c php lm vi?c v?i nh?ng tr? em b?t bnh th??ng ? b?nh vi?n Salptrire. ? ?y ti ti?n hnh nh?ng nghin c?u v? s? hnh thnh ni?m s? [nombre; number] b?ng cch p d?ng cc ph??ng php thao tc tr?c ti?p b?ng ?i tay c?ng nh? ph??ng php tr chuy?n. K? t? sau ? ti ? b?t ??u c?ng tc tr? l?i v?i A. Szeminska.
Cu?i cng ti tm th?y l?nh v?c nghin c?u c?a mnh. Th? nh?t, ti th?y l thuy?t v? cc m?i quan h? gi?a b? ph?n v ton th? l c th? ???c nghin c?u m?t cch th?c nghi?m thng qua vi?c phn tch cc qu trnh tm l ? bn d??i nh?ng thao tc lgic. ?i?u ny ?nh d?u s? k?t thc giai ?o?n l thuy?t c?a ti v m? ??u m?t giai ?o?n th?c nghi?m tm l h?c m ti v?n mu?n ?i su vo, song cho t?i khi ? ti ch?a tm ra nh?ng v?n ?? thch h?p. Nh?ng quan st c?a ti ??u minh ch?ng r?ng lgic khng ph?i l b?m sinh, m n t? pht tri?n d?n d?n, ?i?u ny d??ng nh? ph h?p v?i nh?ng t??ng c?a ti v? s? hnh thnh s? cn b?ng [quilibre] m cc c?u trc tinh th?n c khuynh h??ng ?i t?i. Ngoi ra, kh? n?ng ???c nghin c?u tr?c ti?p v?n ?? c?a lgic ph h?p v?i cc m?i quan tm tri?t h?c c?a ti tr??c ?. Cu?i cng, m?c ?ch c?a ti l khm ph m?t mn c th? g?i l phi thai h?c v? tr khn ?i t? s? ?o t?o c?a ti v? sinh v?t h?c. Ngay t? ban ??u, trong nh?ng suy t? l lu?n c?a mnh ti ? tin ch?c r?ng v?n ?? m?i t??ng quan gi?a sinh th? h?u c? v mi tr??ng c?ng ???c ??t ra trong l?nh v?c c?a s? nh?n th?c. Khi ?y ti th?y ?y l v?n ?? c?a m?i t??ng quan gi?a ch? th? hnh ??ng, ch? th? t? duy v ??i t??ng c?a kinh nghi?m c?a ch? th?. Nghin c?u v? ngu?n g?c pht sinh tm l [psychogense; psychogenesis] cho ti c? h?i nghin c?u v?n ?? ny.
Ti ? c ???c nh?ng k?t qu? ??u tin qua ba bi vi?t. Ti v?n d?ng nguyn t?c v? tnh song ?i lgic-tm l [paralllisme[7]] ?? phn tch cc s? ki?n tm l v lgic: tm l h?c l gi?i cc s? ki?n ny trn ph??ng di?n quan h? nhn qu? cn lgic h?c x? l cc m?nh ?? ?ng, m t? cc hnh thi t??ng ?ng [gi?a lgic v tm l] trn ph??ng di?n tr?ng thi cn b?ng l t??ng. T? ngy ?y ti ? trnh by m?i quan h? ny, ti ? ni r?ng lgic h?c[8] l m?t khoa h?c v? cc tin ?? [axiomatique], trong khi khoa h?c th?c nghi?m [science exprimentale] t??ng ?ng v?i n l?i l tm l h?c v? t? duy [psychologie de la pense].
Sau bi vi?t th? ba, m ti g?i cho Ed. Claparde, ng??i ti ch? g?p m?t duy nh?t c m?t l?n, ng ? ??ng trn Archives de Psychologie, sau ? ng c?ng ??ng t?i ?y m?t bi n?a c?a ti. Sau khi ??ng bi c?a ti, ng ? ??a cho ti m?t ?? ngh? lm thay ??i h??ng ?i c?a ??i ti. ng ?? ngh? ti ??m nh?n v? tr gim ??c ph? trch cc cng trnh nghin c?u t?i Vi?n J. J. Rousseau ? Genve. V ng m?i ch? bi?t ti s? qua nn ng ?? ngh? ti th? vi?c m?t thng. Vi?n c?nh ny lm ti m?ng r?n, v ti?ng t?m c?a Claparde l?n v nh?ng c? h?i tuy?t v?i ?? nghin c?u. Ti r?i Paris ?? t?i Genve. Nh?n xt ??u tin c?a ti l Claparde v Bouvet l hai ng ch? tuy?t v?i. H? ?? ti t? do lm vi?c theo thch c?a mnh. Cng vi?c c?a ti ch? ??n gi?n l h??ng d?n cc nh nghin c?u v t? ch?c cc nhm nghin c?u theo ?? ngh? c?a h? v nhm nghin c?u tm l h?c tr? em, theo ?? ngh? c?a ti.
Giai ?o?n 1921-1925
Trong hai ho?c ba n?m sau ? ti t?p trung vo nghin c?u t? duy tr? em, sau ? ti quay tr? l?i nghin c?u ngu?n g?c c?a s? s?ng tinh th?n, t?c nghin c?u v? s? h?p tr?i [hay ??t sinh: mergence[9]] c?a tr khn trong hai n?m ??u ??i. Nh? v?y sau khi ? c ???c nh?ng tri th?c v hi?u bi?t c tnh th?c nghi?m v? cc c?u trc s? ??ng c?a tr khn, ti ? s?n sng ?? b?t tay vo nghin c?u v?n ?? t? duy ni chung, v xy d?ng m?t khoa h?c v? nh?n th?c [nh?n th?c lu?n: pistmologie; epistemology] ?i t? tm l h?c v sinh v?t h?c.
Ti t? ch?c nghin c?u c?a mnh t?i v??n tr? Maison des Petits c?a Vi?n J. J. Rousseau. M?c ?ch c?a ti l nghin c?u c? ch? tm l c?a nh?ng thao tc lgic v l?p lu?n nhn qu?. Ti c?ng l?p l?i nghin c?u ny v?i h?c sinh ti?u h?c t?i Genve, theo cch nh? ti ? lm ? giai ?o?n b?t ??u s? nghi?p t?i Paris.
Nh?ng k?t qu? nghin c?u ???c ti trnh by trong 5 cu?n sch ??u tay v? tm l h?c tr? em[10]. Ti ???c m?i thuy?t trnh t?i nhi?u n??c (Php, B?, H Lan, Anh, Scotland, Hoa K?, Ty Ban Nha, Ba Lan v.v.) v tranh lu?n v?i gi?i ??i h?c v gi?ng d?y ? nhi?u n?i (Tuy nhin giai ?o?n ny ti ch?a quan tm t?i s? ph?m, b?i ti ch?a c con).
Cc cng trnh ??u tin ni trn c hai thi?u st c?t y?u. Thi?u st th? nh?t l ti ch? gi?i h?n nghin c?u vo ngn ng? v t? duy ???c trnh by qua ngn ng?. Ti v?n bi?t l t? duy ni chung c tr??c hnh ??ng, song ti v?n cn tin l ?? hi?u ???c lgic c?a tr? em th ch? c?n nghin c?u cch chng ni chuy?n v giao ti?p b?ng l?i ni. Ph?i sau ny khi nghin c?u nh?ng hnh vi c?a tr khn ? hai n?m ??u ??i th ti m?i nh?n ra r?ng ?? n?m ???c ton b? ngu?n g?c pht sinh c?a cc thao tc tr tu? th c?n ph?i xem xt tr??c tin cch hnh x? theo ki?u s? ??ng ?i tay [manipulation] v th?c nghi?m trn ?? v?t, v qua ? nghin c?u nh?ng c?u trc hnh vi [schme] r?i m?i ti?n hnh nghin c?u s? trao ??i ngn ng? ? tr?. Th?c ra nh?ng nghin c?u ??u tin c?a ti v? ngn ng? tr? em c?ng khng ph?i l v ch. Chng ta bi?t r?ng gi?a giai ?o?n ti?n-thao tc (t? 2-7 tu?i) v giai ?o?n c s? xu?t hi?n c?a lgic hnh th?c (qung 11-12 tu?i) ta th?y c nh?ng thao tc c? th? ? m?c ?? t? ch?c v? b?n ch?t ? l thao tc lgic (ch?ng h?n, tr? ln 8 c th? k?t lu?n A < C n?u n ? th?y ba v?t ? trong s? t??ng quan v?i nhau B > A v B < C, song n khng th? th?c hi?n thao tc ny trn ph??ng di?n thu?n ty ngn ng?).
Thi?u st th? hai c nguyn nhn t? thi?u st th? nh?t: ti ? tm ki?m v v?ng nh?ng c?u trc t?ng th? mang ??c ?i?m c?a cc thao tc lgic (m?t l?n n?a ?y v?n l l thuy?t c?a ti v? cc m?i t??ng quan ton th?-b? ph?n). Ti th?t b?i l b?i v ti ? khng ?i tm ngu?n g?c c?a nh?ng thao tc c? th? [t?c thao tc trn v?t th?t, ch? ch?a ph?i thao tc hnh th?c: opration formelle]. ?? tha mn nhu c?u l gi?i nh?ng ci ton th?, ti ? nghin c?u ph??ng di?n [hay kha c?nh: aspect] x h?i c?a t? duy (??n nay ti v?n tin l ?y l ph??ng di?n t?t y?u c?a s? hnh thnh nh?ng thao tc lgic xt nh? nh?ng thao tc lgic). S? cn b?ng l t??ng (s? b?o t?n h? t??ng gi?a ton th? v b? ph?n) ? ph??ng di?n ny [ph??ng di?n x h?i] c ngu?n g?c t? s? h?p tc gi?a cc c nhn ?ang tr? thnh c nhn ??c l?p-t? ch? b?ng ngay chnh s? h?p tc ny. S? cn b?ng khng hon ch?nh l s? cn b?ng c ??c ?i?m l s? bi?n ??i c?a cc b? ph?n b?i ci ton th? song ci ton th? ?y l?i xu?t hi?n d??i hnh th?c nh?ng ??c ch? x h?i (hay nh?ng ??c ch? do ng??i l?n p ??t ln ng??i tr?) v s? thi?u ph?i h?p gi?a cc b? ph?n, s? thi?u ph?i h?p ny xu?t hi?n d??i d?ng thi ?? v? k? trung tm [gocentrisme; egocentrism] m c nhn khng bi?t [v th?c: inconscient], n t??ng t? nh? thi ?? c?a tr? nh? v?n ch?a bi?t h?p tc, ch?a bi?t ph?i h?p nh?ng quan ?i?m c?a chng. (Kh?n thay, do ??nh ngh?a qu r?ng c?a thu?t ng? v? k? trung tm nn ch?c ch?n ?y l m?t thu?t ng? ti ? ch?n khng t?t! v ? gy ra nh?ng s? hi?u l?m, v c ng??i cho r?ng ?y l thu?t ng? ch? thi ?? tm th?n).
Trong giai ?o?n ny ti ? ??c tm l h?c Gestalt[11], r?t g?n v?i cc khi ni?m c?a ti v? vai tr c?a nh?ng ci ton th?. Ti c m?t ?n t??ng khng r r?t khi ??c cc tc ph?m c?a Khler v Wertheimer. Th? nh?t, ti th?y c th? k?t lu?n m?t cch th?a ?ng r?ng nh?ng nghin c?u tr??c ? c?a ti khng ph?i l s? ?o t??ng thu?n ty, b?i l? ta c th? t? m?t gi? thuy?t ch? ??o xy d?ng nn khng ch? m?t l thuy?t nh?t qun, m cn m?t lo?t nh?ng th?c nghi?p n?a. Th? hai, ti c c?m t??ng l m?c d khi ni?m Gestalt hon ton thch h?p v?i nh?ng hnh th?c th?p c?a s? cn b?ng (? cc hnh th?c ?y th ci b? ph?n b? bi?n ??i b?i ci ton th?, hay l, theo chnh thu?t ng? c?a tm l h?c Gestalt, s? t?p h?p cc b? ph?n khng ph?i l m?t php c?ng cc b? ph?n [additive].
Giai ?o?n 1925-1929
N?m 1925, th?y c? c?a ti, A. Reymond r?i gh? gio s? tri?t h?c t?i ??i h?c Neuchtel, ti ???c giao ??m nh?n m?t ph?n kha gi?ng c?a ng, m?c d ti ch? l ti?n s? khoa h?c. T? n?m 1921, v?i t? cch gio s? ngo?i ng?ch (privat-docent) t?i phn khoa Khoa h?c ? Genve ti c?ng d?y mn tm l h?c tr? em. Ti ??m nh?n d?y r?t nhi?u mn. D?y tm l h?c, tri?t h?c khoa h?c, m?t sminaire v? tri?t h?c, cho sinh vin v?n khoa, d?y x h?i h?c t?i Vi?n x h?i h?c. Ti coi d?y h?c c?ng l ?? mnh t? h?c lun cho nn ti hi v?ng l?ch d?y dy ??c c?ng c ch nhi?u cho ti, ch t l trong l?nh v?c nghin c?u nh?n th?c lu?n.
N?m 1925 ti c con gi ??u lng, con th? hai n?m 1927 (con trai) v m?t c?u con trai sinh n?m 1931. V?i s? gip ?? c?a v?, ti ? dnh th?i gian ?ng k? ?? quan st nh?ng ph?n ?ng c?a chng v lm r?t nhi?u th?c nghi?m trn cc con c?a mnh. Cc k?t qu? c?a nghin c?u m?i m? ny ???c xu?t b?n thnh ba cu?n sch[12], ch? y?u l v? ngu?n g?c pht sinh c?a nh?ng hnh vi thng minh, nh?ng t??ng v? s? khng thay ??i c?a v?t [t?c s? t?n t?i th??ng xuyn c?a v?t: constance objective], tnh nhn qu?, v s? hnh thnh ban ??u nh?ng hnh vi bi?u tr?ng (tr ch?i v s? b?t ch??c).
Cc nghin c?u ny ? cho ti l?i th? hi?u ???c m?t cch b?t m? h? ?i, ?? th?y r?ng cc thao tc tr khn b?t ??u t? hnh vi c?m gic-v?n ??ng l c tr??c ngn ng?. T? ?y ti rt ra k?t lu?n l ?? thc ??y nghin c?u c?a mnh v? lgic c?a tr? em th ph?i thay ??i ph??ng php hay ?ng h?n l ph?i thay ??i cch ph?ng v?n tr? em.
Tr??c khi r?i Neuchtel ti ? hon thnh cc nghin c?u v? ??ng v?t thn m?m. Ti ? lm r ???c m?t v?n ?? ? khi?n ti b?n tm nhi?u n?m tr??c ? v v?n ?? ny l?i ??ng ch?m t?i v?n ?? c?n b?n c?a cc m?i quan h? gi?a c?u trc di truy?n v mi tr??ng. ??i v?i ti, v?n ?? ny bao gi? c?ng c ngh?a trung tm, khng ch? v di truy?n quy?t ??nh t?i nh?ng hnh thi c?a cc c? quan c? th? (s? pht sinh hnh thi: morphogense; morphogenesis), m cn v l thuy?t tm l h?c v? s? h?c t?p (s? tr??ng thnh sinh h?c ??i v?i [hay l c ngh?a v?i] s? h?c t?p [maturation[13] contre apprentissage] v nh?n th?c lu?n.
Giai ?o?n 1929-1939
N?m 1929, ti quay tr? l?i ??i h?c Genve v?i t? cch gio s? mn l?ch s? t? duy khoa h?c (ti d?y phn khoa khoa h?c t? nhin) v lm ph gim ??c Vi?n J. J. Rousseau. N?m 1932, ti v Claparde v Bovet l ??ng gim ??c. T? n?m 1936, ti d?y tm l h?c th?c nghi?m t?i Lausanne, m?i tu?n m?t bu?i. N?m 1929, ti ??ng ??m nh?n nhi?m v? thnh l?p V?n phng qu?c t? v? gio d?c [Bureau international de lEducation], c?ng ch? v nh??ng b? s? ni n? c?a b?n thn ti l Pedro Rosselo sau ? lm ph gim ??c cho t? ch?c ny. T? ch?c qu?c t? ny h?p tc ch?t ch? v?i UNESCO, n khi?n ti quan tm v hai l do. Th? nh?t, ?y l m?t t? ch?c lin chnh ph?, n c th? gp ph?n vo vi?c c?i ti?n cc ph??ng php s? ph?m v l?a ch?n nh?ng ph??ng php thch h?p h?n v?i tr? em. Th? hai l v y?u t? th? thch ? trong cu?c phiu l?u ny. Sau khi Rosselo v ti ? chu?n b? xong m?i cng vi?c v? t? ch?c, chng ti t? ch?c bu?i l? k k?t m?t b?n th?a ??c. Ch? c ba n??c c? ??i di?n ??n k k?t: T?ng Genve (chnh quy?n lin bang Th?y S? cn phn vn ch?a c? ??i di?n), Ba Lan v Ecuador. Ngoi chuy?n ny ra chng ti cn g?p ph?i s? ch?ng ??i t? pha gi?i nghin c?u tm l h?c. Vi n?m sau, ? c 45 n??c k k?t t?i h?i ngh? th??ng nin do chnh ph? lin bang Th?y s? tri?u t?p. Cng vi?c t?i V?n phng qu?c t? v? gio d?c chi?m c?a ti r?t nhi?u th?i gian m l? ra t?t nhin ti ? dnh cho nghin c?u tm l h?c tr? em. Nh?ng ??i l?i ti c?ng ? h?c ???c nhi?u ?i?u v? tm l h?c ng??i l?n!
Giai ?o?n 1939-1950
Khi gio s? x h?i h?c t?i ??i h?c Genve ngh? h?u n?m 1939, ti ???c b? nhi?m vo v? tr c?a ng m khng ???c thng bo tr??c. Vi thng sau, Claparde ?? b?nh, m?t c?n b?nh hi?m ngho. Ti ??m nh?n gh? gio s? mn Tm l h?c th?c nghi?m r?i ???c b? nhi?m lm Gim ??c Phng th?c nghi?m Tm l h?c (t?i ?y ti ? g?p Lambercier v sau ny l m?t c?ng s? l?i l?c). Ti v?n ti?p t?c lm ch? nhi?m ?n ph?m Archives de Psychologie, lc ??u l cng v?i Rey, sau ny l Lambercier. Hi?p h?i Tm l h?c Th?y S? ???c thnh l?p sau ? m?y n?m v trong ba n?m ??u ti ? ??m nh?n v? tr ch? t?ch. Ti cng Morgenthaler xu?t b?n t?p ch Revue Suisse de Psychologie (T?p ch Tm l h?c). C r?t nhi?u vi?c ph?i lm t?i ?y.
T? n?m 1939 ??n 1945 ti ch? y?u lm hai cng vi?c. Th? nh?t l ph? trch phng th nghi?m lc ny ?ang r?t n?i ti?ng nh? nh?ng tn tu?i nh? Th. Flournoy v Ed. Claparde. Ti b?t ??u m?t nghin c?u di h?i v? s? pht tri?n c?a tri gic ? tr? em (cho t?i tu?i tr??ng thnh), cng Lambercier v nhi?u c?ng s? khc n?a. M?c ?ch c?a nghin c?u ny l tm hi?u r h?n cc m?i t??ng quan gi?a tri gic v tr khn, ??ng th?i ki?m ch?ng l?i nh?ng kh?ng ??nh c?a tm l h?c Gestalt (cho t?i lc ?y ti v?n ch?a hon ton tin ch?c thuy?t ny trong ph?m vi lin quan ??n tr khn). Nh?ng k?t qu? ??u tin ? ???c ??ng trn Archives de Pschologie. Tm l h?c Gestalt d?y chng ti nhi?u ?i?u xt nh? l m?t l thuy?t v? c?u trc (xem Tm l h?c v? tr khn, xu?t b?n n?m 1950). Trong khi cc c?u trc lgic ch? h??ng t?i m?t hay nhi?u ph??ng di?n c?a s? v?t (l?p, s?, tr?ng l??ng, kch th??c v.v.), m?t cch ton b? xt nh? l m?t ph??ng di?n c?a s? v?t, th cc c?u trc tri gic ph?n l?n l khng tr?n v?n b?i l? chng mang tnh t?nh t?i hay l ch? mang tnh ci nhin [probable][14]. B?i tnh ch?t ci nhin ny cho nn cc c?u trc tri gic l khng mang tnh c?ng g?p[15], chng lm theo nh?ng qui lu?t c?a ci Gestalt [t?c Hnh thi c?a s? v?t l d? ki?n th? nh?t c?a tm l h?c]. Cc c?u trc ny ti?n ha theo tu?i c?a tr? em: chng t mang tnh ch?t ch? ??ng h?n so v?i ? ng??i l?n, v ? ng??i l?n chng g?n gi?ng v?i s?n ph?m c?a tr tu?. Nh?ng c? li?u l quan tr?ng b?i v chng li?n quan ??n v?n ?? ph?i hi?u ???c s? ti?n ha c?a nh?ng ?o gic [hay ?o t??ng: illusion] quang-hnh h?c [optico-gomtrique; optio-geometric] ty theo l?a tu?i hay l ty theo ?? l?n c?a hi?n t??ng khng bi?n ??i tri gic [hay l h?ng s? tri gic: constance perceptive; perceptive constancy[16]] v.v.
Th? hai, s? d?ng ph??ng php th?c nghi?m c? th? v cc th? t?c phn tch, chng ti ? b?t tay vo nghin c?u s? pht tri?n cc ni?m v? th?i gian, s? chuy?n ??ng, v?n t?c, c?ng nh? nh?ng hnh x? c?a tr? em bao hm nh?ng khi ni?m ny[17].
N?m 1942 Henri Piron[18] c nh m?i ti th?c hi?n m?t lo?t bi gi?ng t?i Collge de France. Lc ny n??c Php ?ang b? ??c qu?c x chi?m ?ng nn ti mu?n nhn d?p ny by t? tnh c?m s?t son c?a mnh v?i cc b?n qu?c t?. Cc bi gi?ng ny ? ???c xu?t b?n thnh sch b?ng ti?ng Anh v ti?ng Th?y ?i?n t lu sau khi chi?n tranh k?t thc[19].
Sau khi Th?y S? gia nh?p UNESCO, ti ???c b? nhi?m lm tr??ng ??i di?n phi ?on c?a Th?y S? t?i UNESCO. UNESCO ? giao cho ti vi?t cu?n sch m?ng c ??u ?? Droit lEducation [Quy?n ???c gio d?c].
Nh?ng cng vi?c qu?c t? sau chi?n tranh khng khi?n ti sao nhng cng vi?c c?a mnh. Tri l?i, ti cng thc ??y nhanh v s? mnh khng cn nhi?u th?i gian ?? hon thnh v tnh hnh qu?c t? c th? thay ??i. V th? sau chi?n tranh ti ? xu?t b?n r?t nhi?u. S? gia t?ng ny khng h? l m?t s? ng?u h?ng v?i v: ti ? chu?n b? s?n trong ??u t? r?t lu r?i. C ng??i h?i ti l?y ?u ra th?i gian ?? vi?t nhi?u th?, ? l ch?a k? ti cn ph?i d?y h?c v th?c hi?n cc b?n ph?n qu?c t?. Ti lm ???c v?y tr??c tin l nh? c nh?ng c?ng s? xu?t s?c. Nh?ng ng??i ?n ng v nh?ng ph? n?[20] ?y ? gip ti r?t nhi?u, ti khng th? no k? cho h?t ra ? ?y ???c.
Th? hai, r?t cu?c ti ? c th? th?c hi?n d? n c? c?a mnh l vi?t v? m?t nh?n th?c lu?n m?i: nh?n th?c lu?n sinh tri?n. N?m 1921 ti ? d? ki?n l s? dnh 5 n?m cho tm l h?c tr? em, r?t cu?c ti ? dnh t?i g?n 30 n?m. ? l m?t cng vi?c thu ht ti v ti khng h? th?y h?i h?n. Nh?ng by gi? l lc ti mu?n vi?t m?t cu?n sch c tnh t?ng h?p. Ti mu?n phn tch nh?n th?c hay tri th?c khng ph?i t? quan ?i?m t?nh tr?ng m t? quan ?i?m v? s? tr??ng thnh sinh h?c v pht tri?n nh?n th?c.
Cu?i cng, nh xu?t b?n Collin ? ?? ngh? ti vi?t m?t cu?n sch v? lgic h?c. Ti ? vi?t Trait de logique [Lu?n v?n v? lgic], nh?ng ?i vo c? th? cc ph??ng php lgic c?a lgic ??i s? hi?n ??i [logistique; logistic] v trnh by nh?ng quan ?i?m ring c?a ti. Lc ??u ti c?ng ng?n ng?i v ti khng ph?i l nh lgic h?c chuyn nghi?p. Song ti c?ng mu?n th? phc th?o v? lgic ??i s? t??ng ?ng, m?t m?t, v?i cc giai ?o?n hnh thnh cc thao tc ? tr? em (thao tc c? th?- l?p v t??ng quan- thao tc hnh th?c hay l lgic m?nh ??) v, m?t khc, l v?i nh?ng ki?u lo?i c?u trc tm l m tr??c ? ti ? pht hi?n th?y chng c t?m quan tr?ng n?n t?ng.
Giai ?o?n 1950-1966
C b?n s? ki?n chnh x?y ra t? 1950 ??n 1966. Th? nh?t, n?m 1952 ??i h?c Sorbonne m?i ti d?y mn tm l h?c sinh tri?n. Ti ? ph?i ?i l?i nh? con thoi gi?a Genve v Paris, v n?m 1963 do cng vi?c t?i Trung tm nghin c?u tri th?c lu?n sinh tri?n t?i Genve nn ng?ng d?y t?i Sorbonne. Th? hai, n?m 1956, v?i s? h? tr? c?a Qu? Rockefeller, ti thnh l?p Trung tm nghin c?u tri th?c lu?n sinh tri?n, sau ? l Qu? qu?c gia v? nghin c?u khoa h?c c?a Th?y S?. Th? ba, t? cc cng trnh nghin c?u c?a Trung tm nghin c?u tri th?c lu?n sinh tri?n v c?ng t? ho?t ??ng c?a cc c?ng s? v tr? l c?a ti, ti ? c?ng tc xu?t b?n nhi?u cu?n sch. Cc cu?n sch xu?t b?n trong giai ?o?n ny ??u l k?t qu? c?a s? h?p tc, ??c bi?t l s? h?p tc v?i B. Inhelder. Th? t?, n?m 1951 Union internationale de psychologie scientifique (Hi?p h?i qu?c t? khoa h?c tm l) thnh l?p v ti vinh d? ???c l ch? t?ch (t? n?m 1954 ??n 1957), k? nhi?m Piron.
Ti v?n ti?p t?c quay tr? l?i v?i nh?ng t??ng ban ??u v? cc c?u trc v m?i n?i ch?t ch? gi?a sinh v?t h?c v khoa h?c th?n kinh. Ti ? vi?t cu?n sch ?? trnh by nh?ng t??ng ny (Biologie et connaissance) [Sinh v?t h?c v nh?n th?c], do nh xu?t b?n Gallimard ?n hnh cho t? sch do Jean Rostand ch? tr??ng.
Trong giai ?o?n ny c nhi?u s? ph phn c?a cc tc gi? ? Hoa K? v Lin X m ti t c d?p g?p h? m?t cch th??ng xuyn. Nh?ng lu?n ?i?m ch?ng l?i ti ??u ??n gi?n, v theo ti l qu ??n gi?n: t? duy n?m ? vi?c c?u t?o nh?ng hnh ?nh v? s? v?t r?i h??ng hay t? ch?c nh?ng hnh ?nh ?y nh? vo nh?ng d?u hi?u l?i ni, v b?n thn ngn ng? cng lc ?y c?ng l s? m t? tr?n v?n v? cc s? v?t. Nh? v?y, ho?t ??ng c?a ch? th? r?t cu?c ch? l c?u t?o nn nh?ng bi?u t??ng trung thnh v?i hi?n th?c ? bn ngoi v do ? ch?ng c g c?n tr? vi?c ty t?ng t?c s? pht tri?n ny, t?ng t?c qua s? h?c t?p v qua nh?ng s? gio d?c c?a x h?i, ??n m?c c th? nh?y cc cc giai ?o?n hay l?ng cc giai ?o?n v?i nhau ?? c ???c nh?ng thnh qu? ngay t?c kh?c. Xt t? quan ?i?m s? ph?m th c th? g?i ?y l quan ?i?m l?c quan ch? ngh?a. Ng??i ta cho r?ng c th? d?y m?i th? cho tr? em ? b?t c? giai ?o?n no. H? g?i ti l ng??i bi quan ch? ngh?a khi ti kh?ng ??nh l ?? h?c ???c nh?ng g ???c d?y th tr? em c?n c nh?ng c?u trc do chng t? ki?n t?o thng qua s? ho?t ??ng c?a chnh mnh.
Gi m ti c d?p ti?p xc th??ng xuyn v?i cc tc gi? ? Hoa K? v Lin X, ch?ng h?n v?i J. Bruner[21], c l? ti s? khng ng?c nhin ??n pht chn khi th?y ??i di?n c?a hai c??ng qu?c t? cho mnh c s? m?nh lm thay ??i th? gi?i th? m h? l?i ch? c tham v?ng duy nh?t l coi ho?t ??ng c?a ch? th? l c?u t?o nh?ng hnh ?nh v ngn ng? ph h?p v?i th? gi?i. Cn ti th ngy cng v?ng tin l ho?t ??ng c?a ch? th? l ? vi?c bi?n ??i hi?n th?c ch? khng ph?i m ph?ng hi?n th?c. Ti khng th? tin ???c l ng??i ta lm ???c v? tinh Spoutnik hay ??a ng??i ln m?t tr?ng b?ng cch ch? b?ng lng v?i nh?ng b?n sao ph h?p v?i nh?ng d? ki?n c th? quan st hay ? ???c quan st. Ti th?y qu chn n?n khi ng??i th?y c?a nh tr??ng d?y theo l?i c?, v?n ch?a bao gi? bi?t ??n sng t?o l g, nn h? g?i l t??ng l?c quan t?c l d?y cho tr? em sao cho th?t nhi?u, sao cho th?t s?m. Ni cho ng?n, c ngh? nghim ch?nh v? cc thao tc v cc c?u trc thao tc t?c l tin r?ng ch? th? c th? c?i bi?n hi?n th?c, trong khi vi?c coi tnh th? nh?t [primat[22]] c?a hnh ?nh tm tr v ngn ng? d?n ??n m hnh v? c?n b?n l b?o th? v? tr khn v con ng??i. Tr khn v? b?n ch?t l s? lm ra ci m?i hay l s? m ph?ng hi?n th?c? ? l v?n ??: do ?, ta khng th? gi?i thch s? sng t?o b?ng tr ch?i ??n thu?n c?a nh?ng bi?u t??ng. B?n thn nh?ng bi?u t??ng ? l m?t ph?n quan tr?ng n?m trong s? c?u trc ha ch? ??ng b?i ch? th?.
Khng nh tm l h?c no r?t c?c c th? ? mi bn trong ranh gi?i c?a mn tm l h?c. ??n m?t lc no ? h? ph?i ?i v??t ra ngoi. H?c thuy?t c?a J. Bruner l m?t v d?. ng ch?ng l?i cc gi? thuy?t v? c?u trc [c?u trc ho?t ??ng: cc schme] b?ng t nh?t ba y?u t?: hnh ?nh tm tr, ngn ng? v s? giao ti?p gi?a cc c nhn. Tr??c tin ng ch?ng minh cc m?i t??ng quan gi?a tri gic v s? b?t ch??c ???c n?i tm ha v nh?ng phc th?o v?n ??ng[23]. ? ?y c s? h?p tc gi?a tm l h?c v khoa h?c th?n kinh (nghin c?u nh?ng phc th?o v?n ??ng). S? giao ti?p gi?a cc c nhn c?ng ch?a ??ng trong ? chi?u kch x h?i. V v?i ngn ng? th cn h?n th? n?a: ??ng nghi?p c?a Bruner ?ang ? Harvard l Chomsky d?y r?ng s? ho?t ??ng c?a l?i ni s? d?ng m?t ng? php t?o sinh [grammaire gnratrice; generative grammar]. Vi?c s? d?ng ng? php t?o sinh ?y ph?i nh? ??n m?t s? ho?t ??ng kin tr c?a ch? th? v, m?t khc, nh? th? ch?ng t? c s? can thi?p c?a nh?ng c?u trc r?t g?n v?i nh?ng c?u trc lgic. Chomsky khng ng?n ng?i coi nh?ng c?u trc ny l tin thnh [prform], hi?u theo ngh?a chng l b?m sinh. Cn chng ti th coi cc c?u trc ny ch? l s? l?y l?i cn b?ng [quilibration] m?t cch qui ti?n v b?ng cch ?y chng tr? thnh c tnh t?t y?u [ncessaire; necessary], ch? khng ph?i l s? b?m sinh ?ng ngh?a. Nh? v?y, lm sao hi?u ???c m?t nh tm l h?c t? lu ? s? d?ng v?n ?? ngn ng? ?? ?? ph thuy?t c?u trc c?a Piaget trong khi ng ta ??ng th?i l m?t nh ng? h?c ?ang tm cch b?t ?ch xc ngn ng? ph?i ph? thu?c vo nh?ng c?u trc bi?n sinh l nh?ng c?u trc lgic hay g?n gi?ng c?u trc lgic ??ng th?i l?i l cc c?u trc b?m sinh?
Th? t?, khng nh tm l h?c no k? cng c th? ph? nh?n trong tr khn ng??i v trong s? c?u t?o tr khn ? tr? em s? hi?n di?n c?a ci c?u trc n?n t?ng v l m?t kho bu tuy?t di?u, ? l, chu?i cc s? t? nhin hay l s? nguyn [entier[24]]. T?i sao trong tr??ng h?p ny l?i c s? s? hi cc thao tc v cc c?u trc lgic? Hay c ph?i b?i v s? [nombre; number] l s? bi?u hi?n tr?c ti?p c?a nh?ng c?u trc ny? Ti e ?y l d?u hi?u m?i c?a m?t thi ?? b?o th? h?u nh? khng th? ch?a ???c ? m?t s? nh tm l h?c: h? khng m?y m?y nghi ng? s?, khng m?y may nghi ngh? ton h?c b?i v t? 25 th? k? nay ng??i ta ni v?i h? v? chng h?ng ngy, trong khi ?y h? l?i cho th?y c ph?n ?ng ki?m ch? ?? t? v? m?i khi ng??i ta ni ??n nh?ng thu?t ng? c?a lgic hi?n ??i hay c?a nh?n th?c lu?n.
?i?u ny d?n ??n v?n ?? trung tm ???c chng ti nu ra: khng th? c tm l h?c v? cc ch?c n?ng c?a nh?n th?c m khng c?n ??n nh?ng m hnh lgic hay trn h?t l m?t s? phn tch b?n b? v? nh?n th?c lu?n. ?y l hai ?i?m m nh?ng ng??i ch? trch ti t? ra c h? th?ng h?n c? (d cng khai hay v?n cn p m?), b?i ch?ng tm l h?c truy?n th?ng mu?n h?p tc v?i nh th?n kinh h?c, nh x h?i h?c, nh kinh t? h?c, nh ng? h?c (b?t ch?p s? xung ??t ti?m ?n nh? ???c m t? ? trn). Tm l h?c truy?n th?ng coi lgic v nh?n th?c lu?n l thu?c v? tri?t h?c v do ? khng cn lin quan g t?i n. V? ?i?m ny ti xin nu hai cu tr? l?i, chng b? sung cho nhau, m?t l thu?c l?nh v?c ton h?c, v cu kia thu?c sinh v?t h?c.
Ch?ng ai l?i ngh? t?i chuy?n ph? nh?n l tr khn ng??i, k? c? tr khn tr? em, pht tri?n ??n trnh ?? lm ch? ???c s? nguyn, t?c s? t? nhin chnh l b?i v tr khn ng??i g?p ph?i s? t? nhin ngy t? ? nh?ng trnh ?? ti?n-khoa h?c. Tr khn ng??i t?i ???c trnh ?? ny b?ng cch no?[25] B?o r?ng s? t? nhin ???c ghi ? trong ngn ng? v n ???c truy?n d?y xt v? m?t x h?i, t?c ch?ng ?? lm g c?, b?i l? ta v?n cn ph?i ch?ng minh n ? ???c ki?n t?o b?ng cch no ? trong cc x h?i nguyn th?y v m?i th? h? tr? em b?ng cch no ?i ??n ch? nh?n th?c ???c con s?: vi?c t?t c? chng ta ??u hi?u nh? nhau v? ?i?m ni trn ??u c th? th?y ? nh?ng ??a ?i?m khc nhau (t? Aden ??n H?ng Kng), song v?n ?? l gi?i thch t?i sao l?i nh? th?. Do ?, v?n ?? chng ti nu ra cho nh?ng ai ph?n ??i chng ti ch? l th? ny: li?u c th? ni b?t c? ?i?u g ch?p nh?n ???c [h?p th?c] v? s? m khng c ni?m no ? v? ci g c?u t?o nn m?t con s?? Gi? s? s? th? t? l thu?c tnh c?a cc v?t, nh? Kotarbinski ? kh?ng ??nh (cc ngn tay ti l 5, m?t l?n ng ni v?i ti t?i Vi?n Hn lm khoa h?c Ba Lan) v ngay c? Gonseth tr??c ?y (ng so snh s? th? t? v?i mu s?c hay v?i tnh trong su?t c?a m?t ch?t r?n) th? th li?u s? s? ???c h?c gi?ng nh? cch n?u nh? n l k?t qu? c?a vi?c ta ??t ra s? t??ng ?ng gi?a cc l?p [classe; class] (Frege, Whitehead v Roussell v.v.) hay l, nh? ti ? kh?ng ??nh, n?u n l k?t qu? c?a m?t s? t?ng h?p c?a lgic lin h? bao hm [inclusif] v x?p lo?i [sriation]? Li?u b?n thn th? t? [ordre], v?n g?n li?n c? h?u v?i s? th? t?, c ph?i l m?t thu?c tnh c?a cc s? v?t hay n l c?a hnh vi xt nh? l hnh vi s?p x?p thnh th? t?? (Tham kh?o cc cng trnh c?a nh tm l h?c hnh vi Berlyne v? tr? em h?c ??m s? th? t?. ng ?i ??n gi? thuy?t l nh?t thi?t ph?i c ng??i ??m [compteur]). Gi?i quy?t v?n ?? h?c con s? m t? ch?i ??t cc cu h?i trn ch?ng t? s? b?t c?n, gi?ng nh? vi?n d?n vai tr c?a ngn ng? m qun m?t cc ng? php t?o sinh c?a Chomsky. B?i l? c? tnh b? qua cc gi?i php c?a nh?n th?c lu?n hon ton khng ph?i l t? v? ch?ng l?i nh?n th?c lu?n, m ch? ??n gi?n l l?a ch?n gi?i php c?a l? ph?i thng th??ng (l??ng n?ng, t?c suy ngh? ?ng m khng c?n ??n nh?ng tiu chu?n ph? bi?n), c?ng thm thi ?? duy th?c ch? ngh?a ngy th? [ralisme naf].
Ni tm l?i, n?u ta ch? gi?i h?n vo m?t tm l h?c t?nh tr?ng, gi?i h?n ? ng??i l?n hay l vo m?t giai ?o?n pht tri?n no ?, th d? xc l?p ranh gi?i gi?a tm l h?c ny v nh?n th?c lu?n. Song, h? ta c? g?ng, ?i?u l m?c ?ch kin ??nh c?a ti, th? l gi?i cc hnh vi v cc c? ch? tinh th?n thng qua s? pht tri?n c?a chng, v trn h?t l qua s? hnh thnh c?a chng, th? th ch? nguyn vi?c ny thi ta ? ??ng tr??c s? t?t y?u tuy?t ??i v lin t?c l ph?i quy?t ??nh xem ci g, ? trong s? hnh thnh ny, c ngu?n g?c t? s? v?t, c ngu?n g?c t? nh?ng ho?t ??ng c?a ch? th? hay l c ngu?n g?c t? nh?ng t??ng tc khc nhau gi?a hai ci ny v d??i nh?ng hnh th?c no: v?y l, d mu?n hay khng ? ? l nh?ng v?n ?? c?a nh?n th?c lu?n v n?u ta khng mu?n lm vi?c m?t cch m m?m ho?c ti?p t?c l? thu?c vo nh?ng khoa h?c v? nh?n th?c ngy ng, th nhi?m v? ??u tin c?a cc nh tm l h?c quan tm t?i ngu?n g?c pht sinh l ph?i tm hi?u nh?ng gi?i php nh?n th?c lu?n v ki?m ch?ng b?ng nh?ng c? li?u thu th?p ???c.
Song ?i?u ny khng c ngh?a l tm l h?c l?i ti nh?p vo tri?t h?c m n ? tch kh?i t? lu, b?i l? nghin c?u lin ngnh gi? ??nh cc ph??ng php ki?m ch?ng chung b?ng th?c nghi?m hay b?ng s? di?n d?ch chnh th?c ha v khng c g chung gi?a cc ph??ng th?c ki?m ch?ng c?a khoa h?c v s? t? bi?n hay l s? ph?n t?[26] [rflexion; reflexion] thu?n ty c?a tri?t h?c. N?m ngoi ti ? vi?t cu?n Sagesse et illusions de la philosophie [S? thng thi v nh?ng ?o t??ng c?a tri?t h?c]. Trong sch ny ti c? g?ng ch?ng minh r?ng s? nh?n th?c duy nh?t l s? nh?n th?c c th? ki?m ch?ng , do ? l nh?n th?c khoa h?c (?i?u ny khng h? c ngh?a l m?t s? tn thnh thuy?t th?c ch?ng [positivisme; positivism][27]; r?ng siu hnh h?c ch? ??t t?i m?t s? thng thi, t?c m?t ni?m tin suy l, song n ch?a ??ng ph?n no nh?ng quy?t ??nh hay l s? ?nh gi v??t qu [dpasser] ci bi?t. Do ?, cu?n sch ny k?t lu?n, l c nhi?u s? thng thi, trong khi ch? t?n t?i duy nh?t m?t chn l. ? Php cc nh duy l ? t? ch?c m?t cu?c tranh lu?n v? cu?n sch ny t?i ??i h?c Sorbonne. Ti ? ???c ti?p xc v?i nh?ng nh tri?t h?c xu?t s?c nh? Paul Ricoeur v m?t ng??i b?n c?a Jean Paul Sartre l F. Jeanson.
Giai ?o?n 1966-1976
??ng nghi?p xu?t s?c v b?n ti, G. Busino, ?? ngh? ti vi?t ti?p ti?u s? t? k? n?i vo ph?n ti ? vi?t ??n giai ?o?n 1966. Ti vi?t song khng h? th?y h?ng th. L do chnh l v n?u ta mu?n khng gi nhanh th nn ngh? t?i cng vi?c cn ph?i lm cho n?t ch? ??ng ngh? v? qu kh?, ngay c? qu kh? g?n.
L do th? hai m ti khng mu?n th nh?n ? l ti ? gi v tr nh? km ?i. ?? l?y m?t v d?, m?i ?y ti ? chc m?ng hai c?ng s? v? m?t bi bo h? ??a ti xem v ti c? ngh? l h? vi?t. Hai ng??i ? c??i ph ln, v ng??i vi?t bi bo ? chnh l ti. Do ?, vi?t v? giai ?o?n ny ti c? g?ng tn tr?ng ranh gi?i gi?a ci ti v ci khng ph?i l ti, ?i?u ny khng ph?i l d? b?i l? nh?ng n?m g?n ?y ti th?y mnh v?i cc c?ng s? l m?t nhm g?n b, khng c nhm, ti ch? l m?t ng??i ch? bi?t ngh? m khng bi?t lm. Ai c?ng bi?t l ti hm ?n Brbel Inhelder, n? c?ng s? v ng??i ??ng vin c? v? ti trong r?t nhi?u n?m qua. T? m??i n?m nay, k? t? khi thnh l?p n?m 1955, Trung tm qu?c t? nghin c?u nh?n th?c lu?n khng ng?ng pht tri?n theo h??ng lin ngnh. Ti l ng??i ???c h??ng l?i ??u tin. Ti s? khng c ???c ??n m?t ph?n m??i nh?ng g ti ? h?c ???c ??n hm nay n?u khng c nh?ng nh ton h?c nh? G. Henriques, nh?ng nh v?t l nh? R. Garcia v F. Halbwach, nh?ng nh nghin c?u ?i?u khi?n h?c nh? S. Papert[28] v G. Gellrier, cc nh ph??ng php lu?n sinh v?t h?c nh? C. Nowinski, cc nh tm l-ngn ng? h?c nh? H. Sinclair, cc nh logic h?c nh? L. Apostel, J. B. Grize v H. Wermus hay cc nh tm l h?c nh? F. Bresson, P. Grco v bi?t bao ng??i khc n?a.
Sau khi ti ngh? h?u, kp c?a B. Inhelder, G. Gellrier, V. Bang, H. Sinclair, A. Etienne v.v. lm vi?c ngy cng h?ng say, c thm r?t nhi?u cng trnh nghin c?u theo nh?ng h??ng m?i, m? r?ng v v??t qua nh?ng vi?n ki?n ? c tr??c ?, nh? ?i?u t?t y?u ph?i th?.
?? k?t thc xin k? m?t cu chuy?n vui, ?? cho th?y chng ti nh? m?t gia ?nh, v?i nguyn t?c ??u tin l ??ng t? coi mnh l nghim tc. ?? k? ni?m ti s?p 80 tu?i[29], theo cch vui v?, khng r?u r? long tr?ng, cc ??ng nghi?p c?a ti ? ?? ngh? ti trnh by m?t lu?n v?n ti?n s?, ban gim kh?o l chnh h? v cc nghin c?u sinh ???c h? m?i t?i ?? xem th? ti b?o v? lu?n v?n c?a mnh th? no. ?? ti lu?n v?n l cu?n sch sau cng c?a ti vi?t v? s? cn b?ng c?a cc c?u trc nh?n th?c[30]. Th?t ra ??i ti ch?a bao gi? tr?i qua k? thi no v? mn tm l h?c. Lu?n v?n ti?n s? ti b?o v? n?m 1918 l v? ??ng v?t thn m?m ? vng ni Alpe. V th? t??ng ny th?t th v? v ??y ch?t hi h??c, r?t cu?c ti c c? h?i h?p th?c ha v? th? tai ti?ng c?a mnh, v?i ban gim kh?o g?m nh?ng h?c tr c?. Hi?u tr??ng v cc hi?u ph thch th v?i sng ki?n ny. S? khc, bu?n thay, l?i th?y vi?c ny khng nghim tc. Cu?i cng th bu?i b?o v? ch? di?n ra nh? m?t tr ch?i vui v? trong nhm chng ti (nh?ng cc ki?n ph?n bi?n sau ? ch?c ch?n s? ???c cng b? h?n hoi). Nh?ng k?t qu? l sau ny ti ch?t c?ng khng c b?ng c?p v? tm l h?c, mang theo b m?t v? nh?ng l? h?ng v? h?c v?n c?a mnh.
Ng??i d?ch: Ph?m Anh Tu?n.
Ch thch:
[1] Ti?u s? t? thu?t ny ???c Piaget vi?t lm ba ??t. L?n th? nh?t Piaget vi?t n?m 1950 theo yu c?u c?a GS. Edwin G. Boring (giai ?o?n t? n?m1896 ??n 1950) ?? ??a vo t?p IV quy?n A History of Psychology in Autobiography (L?ch s? tm l h?c qua cc ti?u s? t? k?) ???c xu?t b?n b?i Worcester, Clarj University Press, 1952 (tr. 237-256). Giai ?o?n 1950-1966 ???c b? sung sau ? ?? ??a vo tuy?n t?p Jean Piaget et les sciences sociales (Genve, Droz, 1966, tr. 129-159) trong Cahiers Vilfredo Pareto, n0 10. Giai ?o?n 1966-1976 ???c Piaget vi?t n?m 1976. Piaget m?t n?m 1980 (ngu?n: Fondation Piaget pour recherches psychologiques et pistmologiques do Piaget sng l?p n?m 1976).
[2] Cu?n ti?u thuy?t nhan ?? La Recherche do nh xu?t b?n Concorde t?i Lausanne xu?t b?n n?m 1918.
[3] M?t ni?m ph? bi?n l ni?m c th? p d?ng m?t cch ph? bi?n. V d?: ni?m ??. V?n ?? ??t ra l cc ni?m ph? bi?n c hi?n h?u hay khng. Ch?ng h?n, tnh ch?t ?? (redness) c hi?n h?u hay ch? c nh?ng v?t c bi?t c mu ?? m?i hi?n h?u? Cc tri?t gia th?i Trung ??i tin r?ng tnh ch?t ?? c s? hi?n h?u th?c t?, h? ???c g?i l nh?ng nh duy th?c (raliste), cn cc tri?t gia ch? ki?n r?ng tnh ch?t ?? ch? l m?t tn g?i, m?t t? (ti?ng Php: mot; ti?ng Anh: word). H? ???c g?i l nh?ng nh duy danh lu?n (ti?ng Php: nominaliste; ti?ng Anh: nominalist) (Cc ch thch ? cu?i trang ??u c?a ng??i d?ch tr? phi ???c ni r l trong nguyn b?n).
[4] Max Wertheimer (1880-1843) v Kurt Koffka (1886-1941) hai nh tm l h?c ng??i ??c sng l?p tm l h?c Gestalt. Gestalt, ti?ng ??c, t??ng ???ng v?i shape trong ti?ng Anh, c ngh?a l hnh thi c?a s? v?t xu?t hi?n ra v?i th?c. Hnh thi khc v?i hnh th?c (forme; form l ci ??i l?p v?i n?i dung (contenu; content).
[5] Tr?ng thi chu?n ??nh (normatif) l tr?ng thi ?n ??nh (xt theo t?ng giai ?o?n pht tri?n). Tr?ng thi ?i ra ngoi s? chu?n ??nh (non-normatif) l tr?ng thi m?t cn b?ng. ? tr?ng thi chu?n ??nh, ch? th? nh?n th?c ???c tnh t?t y?u lgic. V d?: A > B v B > C, A t?t y?u > C. Tnh t?t y?u lgic bi?n ??i theo t?ng giai ?o?n. Nh? v?y, c s? ti?n ha c?a nh?ng tiu chu?n c?a t? duy thng qua nh?ng hnh thi c?a tnh t?t y?u. ( chng ta c?n phn bi?t hai s? ki?n tm l: m?t m?t l nh?ng s? ki?n c?a th?c xt t? ?i?m nhn c?a ch? th? v n mang tnh ??ng ??i hay t?nh tr?ng (statique), t?c trnh ?? pht tri?n hi?n t?n v ??c l?p v?i ch? th?, v m?t khc c nh?ng s? ???c bi?u hi?n qua s? hnh x? xt t? ?i?m nhn c?a nh quan st, t?c nh?ng s? ki?n mang tnh l?ch ??i v sinh tri?n (gntique), t?c ph? thu?c vo s? pht tri?n (Piaget, Nh?n th?c lu?n sinh tri?n).
[6] Cu?n ti?u thuy?t c ??u ?? La Recherche, do nh xu?t b?n Concorde t?i Lausanne xu?t b?n n?m 1918.
[7] Quan ?i?m c tnh tri?t h?c ???c nhi?u nh tm l h?c l?a ch?n, trong ? c Claparde (???c ni t?i ? ngay d??i), theo ? c cc m?i quan h? gi?a nghin c?u sinh l h?c v nghin c?u tm l h?c, v sau ny l v?i nghin c?u tm l h?c (t?c l nghin c?u cc hi?n t??ng tm tr hay th?c). Do ?, c th? x?y ra ??ng th?i m?t th? t?t ??nh lu?n c?a sinh th? h?u c? v m?t t?t ??nh lu?n c?a tm l, v c? hai ph??ng di?n ny c th? ???c theo di m?t cch ??c l?p m khng c cc m?i quan h? nhn qu? gi?a chng.
[8] Trong t?t c? cc l?nh v?c Piaget nghin c?u th lgic h?c l l?nh v?c ng??i ta th?y kh bn nh?t. B?i l?, th? nh?t, v?n ?? lgic ???c Piaget nghin c?u hon ton khc v?i ???ng l?i c?a mn lgic h?c th?i ng. B?n thn Piaget c?ng t? nh?n mnh khng ph?i l m?t nh lgic h?c chuyn nghi?p. Quy?n Trait de logique [Lu?n v?n v? lgic] ng mi?n c??ng xu?t b?n n?m 1949 theo yu c?u c?a nh xu?t b?n (??u ?? g?c c?a ng l Essai de logique opratoire: Ti?u lu?n v? lgic thao tc) ? b? gi?i nghin c?u lgic chuyn nghi?p ch? trch kh nhi?u. Piaget, ? l?i ni ??u cu?n sch ny, c?ng ? vi?t Nh lgic h?c th?c th? no c?ng tm th?y ? trong sch ny nh?ng l? h?ng. V? l?i, vo nh?ng n?m 1940 vi?c nghin c?u lgic h?c trong gi?i ??i h?c Php ng? qu? c ch?m h?n so v?i gi?i nghin c?u ? cc n??c Anh-M? lc ny ? r?t pht tri?n, n?i ti?p ???ng l?i v?ch ra k? t? Frege v Roussel lgic h?c tr? thnh m?t mn khoa h?c t? tr?, c?t s?i dy lin k?t v?i tm l h?c (thuy?t duy lgic: logicisme; logicism). Piaget, tri l?i, mu?n tm ngu?n g?c pht sinh (gense) c?a lgic ? trong t? duy t? nhin [pense naturelle], t?c ? trong ngu?n g?c sinh tri?n c?a t? duy tr? em. Theo Piaget (v Inhelder, n? c?ng s? thn thi?t nh?t c?a ng trong 50 n?m), thao tc lgic ch? pht tri?n vo sau giai ?o?n ti?n-thao tc (t?c sau 6-7 tu?i).
[9] M??n t? m?t thu?t ng? sinh v?t h?c: s? xu?t hi?n c?a m?t c? quan ti?n ha h?n.
[10] Le langage et la pense de lenfant (n?m 1924). Le jugement et le raisonnement chez lenfant (1924). La Reprsentation du monde chez lenfant (1927). Le jugement moral chez lenfant (1932).
[11] Tm l h?c Gestalt do cc nh tm l h?c ng??i ??c sng l?p (Max Wertheimer, Kurt Koffka, Khler). Gestalt t??ng ???ng v?i shape trong ti?ng Anh, ngh?a l hnh thi, khc v?i hnh th?c (forme; form) ???c phn bi?t v?i n?i dung (contenu; content). Cc nh tm l h?c Gestalt ch?ng l?i thuy?t y?u t? (nh? tm l h?c c?a Wundt ch?ng h?n), h? cho r?ng th?c khng th? gi?n l??c vo cc y?u t? hay cc b? ph?n m khng bp mo ngh?a ?ch th?c c?a kinh nghi?m.
[12] La naissance de lintelligence chez lenfant (1937) [S? ra ??i c?a tr khn ? tr? em]. La construction du rel chez lenfant (1937) [S? c?u t?o ci th?c t?n ? tr? em]. La formation du symbole chez lenfant (1945) [S? hnh thnh bi?u t??ng ? tr? em].
[13] Trong tm l h?c, s? tr??ng thnh sinh h?c [s? tr??ng thnh c?a cc c? quan c? th?] ? tr? em khng ch? c ngh?a l qu trnh tr??ng thnh c?a cc ?i?u ki?n c?a c? th? d??i s? ki?m sot c?a di truy?n, lm xu?t hi?n m?t hnh vi c tnh di truy?n, m cn c c? s? h?c t?p n?a, t?c tr? em c thm hnh vi khng b? qui ??nh m?t cch sinh h?c. V d?: hnh vi ? giai ?o?n c?m gic-v?n ??ng ?i h?i ph?i c ?i?u ki?n l s? tr??ng thnh c?a h? th?n kinh.
[14] Cc c?u trc tri gic l khng th? ??o ng??c [irrversible], trong khi c?u trc lgic c th? ??o ng??c ???c [rversible].
[15] Trong khi c?u trc lgic l c th? c?ng g?p (additive). V d?: chu?i s? nguyn 1,2,3,4,5 khng s? no t?n t?i m?t mnh, m?i s? ??u ???c ?em l?i b?i qui lu?t c?u t?o nn n: 1 + 1 = 2, 2 + 1 = 3 v.v.) (Theo Piaget).
[16] M?t quy lu?t c?a tm l h?c Gestalt: kch th??c c?a s? v?t m gic quan ta thu nh?n th?c s? c s? bi?n ??i r?t l?n, th? nh?ng ta v?n nh?n th?y cng m?t v?t. V d?: m?t ng??i ?ang ti?n l?i g?n ta khng th?y c v? to h?n theo cc l do ??n thu?n v? th? gic ?i h?i. M?t v?t mu tr?ng v?i ci bng m? v?t qua n v?n ???c ta th?y l v?t mu tr?ng.
[17] S? pht tri?n ni?m v? th?i gian ? tr? em v S? pht tri?n cc ni?m v? s? v?n ??ng v v?n t?c ? tr? em (??u xu?t b?n n?m 1946).
[18] Henri Pion l tc gi? c?a Vocabulaire de Psychologie (T? v?ng tm l h?c), xu?t b?n l?n ??u n?m 1951. Trong L?i t?a cho l?n xu?t b?n ny, Piron vi?t nh?ng dng ??u tin sau: Quy?n T? v?ng ny khng dnh cho cc nh ng? h?c. M?c ?ch c?a ti l lm m?t cu?n sch cng c? cho b?t c? ai ??c cc sch ho?c cc bi vi?t v? tm l h?c.
[19] Quy?n Tm l h?c v? tr khn (Psychologie de lintelligence).
[20] Trong s? cc c?ng s? c?a Piaget nh?t ??nh ph?i nh?c t?i Bbel Inhelder (1913-1997). B l c?ng s? c?a Piaget trong g?n 50 n?m v l ??ng tc gi? v?i Piaget trong nhi?u cng trnh v sch. Nh?ng trn h?t, b ng??i g?n g?i v?i Piaget nh?t trong cc cu?c tranh lu?n, trao ??i. Trong ti?u s? t? k? ???c xu?t b?n n?m 1998, Inhelder vi?t: m?i t??ng ch?t n?y ra ti ??u tranh lu?n v?i cc c?ng s?, ??u tin l v?i Piaget, trong cc cu?c ?i d?o ? vng qu hay vng ni. Nh?ng trao ??i c?a ti v?i Piaget lc th lin quan ??n m?t v?n ?? m?i, c khi l?i l v? cch l gi?i m?i cho nh?ng th?c nghi?m chng ti m?i ngh? ra. C? nh? th?, trong ??u ti v?n gi? k? ni?m lin t??ng nh?ng c?nh v?t thin nhin v?i nh?ng t??ng no ?. Ti cn nh? c?nh m?t tr?i l?n trn sng b?ng ? Riederap lm ti lin t??ng t?i phc th?o ba t?p sch D?n nh?p vo tri th?c lu?n sinh tri?n [Introduction lpistmologie gntique]. K? t? l?n ? ti ch?a bao gi? quay tr? l?i n?i ny (theo Archives de Psychologie).
[21] Jrome Bruner v George A. Miller, hai nh tm l h?c M? ???c coi l nh?ng ng??i kh?i x??ng cu?c Cch mang khoa h?c nh?n th?c, m?t l?nh v?c nghin c?u lin ngnh (The Cognitive Revolution) vo nh?ng n?m 1950. Lc ny tm l h?c ? gi?i phng hon ton kh?i tm l h?c hnh vi ??ng th?i khoa h?c th?n kinh ? c v? tr v?ng m?nh v khoa h?c my tnh ra ??i. Tm l h?c quay v? l?i nghin c?u kh? n?ng nh?n th?c c?a b? no (cognition).
[22] C hai gi? thuy?t v? s? hnh thnh nh?n th?c: nh?n th?c nh? l vi?c ??t t?i nh?ng chn l v?nh h?ng, ??c l?p v?i m?i s? ki?n t?o v nh?n th?c l s? ki?n t?o t?ng ti?n ??i v?i ci ?ng [le vrai]. Do ? c hai s? ?? nh?n th?c: s? ?? v? tnh th? nh?t c?a ??i t??ng. S? ?? ny d?n ??n thuy?t duy th?c v thuy?t duy nghi?m. S? ?? v? tnh th? nh?t c?a ch? th? d?n ??n thuy?t tin nghi?m [apriorisme; apriorism: ni?m l ci c tr??c kinh nghi?m]. S? ?? v? s? khng th? tch r?i gi?a ch? th? v ??i t??ng l s? ?? c?a hi?n t??ng h?c. Gi?i php c?a Piaget (tri th?c lu?n sinh tri?n g?n v?i hi?n t??ng h?c song theo h??ng c?a thuy?t hnh d?ng). (Theo Piaget, D?n nh?p vo tri th?c lu?n sinh tri?n).
[23] t?c c? ??ng phc qua song ch?a th?c hi?n tr?n v?n ra thnh hnh ??ng ? bn ngoi, gi?ng nh? phc th?o m?t b?c tranh: bauche motrice; ti?ng Anh: sketch.
[24] T?c dy s? nguyn t? 1 ??n v h?n.
[25] Cc nh tm l h?c tr??c Piaget quan tm t?i vi?c tr? em bi?t ??m t? m?y tu?i. Song ch?a ai ngoi Piaget ??t cu h?i bi?t ??m c ph?i l ? nh?n th?c ???c cc con s? hay khng.
[26] C hai n?ng l?c phn ?on: n?ng l?c phn ?on qui ??nh hay xc ??nh (th??ng th?y trong khoa h?c) l ta c s?n ci ph? bi?n r?i (??nh lu?t, qui lu?t ) r?i ?i tm nh?ng d? ki?n c bi?t ?? thu g?m vo ? thnh nh?n th?c cn n?ng l?c phn ?on ph?n t? (th??ng th?y ? tri?t h?c) l c s?n nh?ng d? ki?n c bi?t r?i nh?ng mu?n hi?u chng th ph?i tm ra cc qui lu?t (ci ph? bi?n).
[27] Thuy?t th?c ch?ng th??ng ???c g?n v?i cc h?c thuy?t c?a Auguste Compte ???c ng trnh by l?n ??u tin trong cc bi gi?ng vo cc n?m 1830-1842 (Cours de philosophie positive). Cc lu?n ?i?m chung c?a thuy?t th?c ch?ng l: ch? s? nh?n th?c v? cc s? ki?n c th?c m?i l phong ph v cc khoa h?c th?c nghi?m cung c?p cc s? ki?n nh? th?. Thuy?t th?c ch?ng t? ch?i m?i ci a priori (ci tin nghi?m, ci c tr??c kinh nghi?m). Piaget vi?t Sagesse et illusions de la philosophie c?ng l ?? bnh v?c tm l h?c th?c nghi?m.
[28] S. Papert sinh 1928, ngy 7 thng 12 n?m 2006 sau khi lm vi?c v?i ??i h?c Bch Khoa H Ni, khi ?i qua m?t ng t? ng b? m?t chi?c xe my ?m ph?i. Sau tai n?n ny ng m?t kh? n?ng lm vi?c tr c. ng qua ??i ngy 31 thng 7 n?m 2016. S. Papert ch?c ch?n l m?t trong nh?ng ng??i c ?ng gp ??c ?o cho s? pht tri?n c?a thuy?t ki?n t?o tr khn (l?i ca ng?i c?a Fondation Piaget).
[29] Piaget m?t n?m ng 84 tu?i (n?m 1980).
[30] Xu?t b?n n?m 1975. ??u ?? cu?n sch l Lquilibration des structures cognitives. Tt ph?: Problme central du dveloppement [V?n ?? c tnh trung tm c?a s? pht tri?n].
Ngu?n: http://canhbuom.edu.vn/2017/09/05/tieu-su-tu-thuat-jean-piaget/
