Inrasara
1. V?n ha m?t dn t?c t?n t?i ? b?n s?c, pht tri?n ? ti?p nh?n v sng t?o. Th? no l b?n s?c? Ta ch? hi?u ???c b?n s?c m?t ci g ? khi ??t n bn c?nh m?t/ nh?ng ci khc. ?u l b?n s?c v?n ha Cham? ? ph?m vi h?p h?n, v?n h?c ch?ng h?n, ?u l b?n s?c, ci khc bi?t n?i b?t c?a v?n h?c Cham kh? d? lm ?a d?ng thm n?n v?n h?c Vi?t Nam?
Ng??i Cham bi?t s? d?ng ch? vi?t t? kh s?m. V?n h?c v?a l nhn v?a l qu? c?a ngn ng?, t? duy Cham, c? t? duy bnh dn l?n t? duy bc h?c (t? duy ph?c h?p, t? duy tr?u t??ng, siu hnh, t? bi?n, suy l), bi?u hi?n ? b? n?i l?n ph?n chm trong m?i kha c?nh, l?nh v?c. Ngn ng?, ch? vi?t pht tri?n thc ??y v?n h?c pht tri?n. Th? nn ? Cham, song hnh v?i v?n h?c dn gian: panw?c yaw t?c ng?, panw?c pa?it ca dao, dalikal truy?n c?, l n?n v?n h?c vi?t phong ph: v?n bi k, s? thi, tr??ng ca, th? th? s?, th? tri?t l, gia hu?n ca Nh?ng di s?n v?n h?c ?y ? th?t tn qu nhi?u. N? l?c thu gom h?u d?ng l?i khun m?t c?a n b?i cc nh nghin c?u h?n th? k? qua ch?a th?m vo ?u, so v?i ?i h?i c?a n.
Chnh s? th?t tn ny ? gy khng t ng? nh?n, r?ng v?n h?c Cham khng c g c?, ngoi m??i truy?n k? v?i vi ba thi ph?m chp tay thi?u ??u h?t ?ui. Ch?a k? cc ?n ph?m s?u t?m m?y ch?c n?m tr??c hy cn lc ?c v manh mn, ch? t? n?a sau th? k? XX tr? ?i, khi cc v?n b?n v?n ch??ng Cham ???c s?u t?m, d?ch thu?t v cng b?, v?n h?c c?a dn t?c m?t th?i ng? tr? su?t d?i ??t mi?n Trung Vi?t Nam hi?n nay m?i t?ng b??c ??n v?i ng??i ??c.
V?n h?c dn gian
Truy?n k? dn gian g?m th?n tho?i, truy?n thuy?t, truy?n c? tch ???c Thin Sanh C?nh, G. Moussay s?u t?p, bn c?nh cc bi gi?i thi?u c?a L V?n H?o, Phan ??ng Nh?t, Nguy?n T?n ??c, Tr??ng S? Hng ???c xem l nh?ng vin g?ch n?n. N?m 1995, Nguy?n Th? Thu Vn ?? trnh lu?n v?n Th?c s? B??c ??u kh?o st truy?n c? Cham t?i Tr??ng ??i h?c S? ph?m thnh ph? H? Ch Minh, l cng trnh ??u tin h? th?ng ho cc m tp truy?n c? Cham.
Th? ca dn gian g?m t?c ng?, cu ??, ca dao, ??ng dao, t?ng ca c?ng ? ???c gi?i nghin c?u l?u gp nh?t v xu?t b?n.
V?n bia k ???c sng tc t? th? k? III ??n th? k? XV b?ng c? hai ng? l v?n t? Cham c? v Sanskrit, c m?t kh?p mi?n duyn h?i Trung B?. Th?i gian qua, cc h?c gi? Php pht hi?n, d?ch v cng b? d?ch g?n hai tr?m minh v?n, ?? ??n n?m 1995 Claude Jacques thu th?p v in thnh sch v?i tn g?i tudes pigraphiques sur le pays Cham dy 330 trang; trong ? L??ng Ninh ? d?ch sang ti?ng Vi?t hai m??i l?m minh v?n. ?y l cc sng tc v?a c gi tr? s? h?c l?n v?n ch??ng.
V?n h?c vi?t c m?y dng nh? Akayet S? thi, Ariya Tr??ng ca tr? tnh, Ariya patauw adat, Gia hu?n ca, Th? th? s?, Th? tri?t l
Akayet Dewa M?no. V?i 471 cu th? theo th? ariya c? ?i?n, xu?t hi?n ? Champa vo th? k? XVI. Cu chuy?n ???c ghi nh?n l c quan h? v?i Hikayat Dewa Mandu c?a M Lai. S? thi ny ? ???c Thin Sanh C?nh chuy?n m?t ph?n sang ti?ng Vi?t. Akayet Inra Patra vay m??n Hikayat Indra Putera c?a M Lai ???c tc gi? Cham chuy?n thnh akayet vo ??u th? k? XVII, g?m 581 cu ariya. ?y l sng tc thu?c m tip ng??i trng s? ??i di?n cho phi thi?n, sau khi v??t qua bao ch??ng ng?i, b?ng ti n?ng v ??c ?? c?a mnh ? chi?n th?ng l?c l??ng ??i di?n cho bn c, mang l?i an bnh cho x? s?, h?nh phc cho nhn dn.
S? thi l m?t dng v?n h?c vi?t quan tr?ng c?a Cham. D ?a s? cc tc ph?m ???c vay m??n t? ngoi nh?ng nh th? Cham bi?t hon c?i chng ph h?p v?i th?c t? l?ch s? – x h?i c?a mnh. Qua cc akayet ny, th? th? ariya l?c bt Cham pht tri?n hon ch?nh v t?n t?i ??n ngy nay.
Th? th? s? c Ariya Gl?ng Anak n?i ti?ng g?m 116 cu c?ng ? ???c Thin Sanh C?nh d?ch ??ng trn n?i san Panrang (1972).
Cc n? l?c b??c ??u c?a G. Moussay v Thin Sanh C?nh trong vi?c s?u t?m, d?ch thu?t cc thi ph?m c? nh? Akayet Dewa M?no, Ariya Gl?ng Anak l thnh t?u r?t n?n t?ng. Chnh chng lm m?t g?i cho Inrasara ti?p b??c v?i Ariya Cam – Bini, Ariya Bini – Cam, Ariya Xah Pakei Cc tc ph?m vi?t b?ng akhar thrah ???c in nguyn v?n, d?ch v ch thch, ? cho ng??i ??c m?t ci nhn nghim tc h?n v? n?n v?n h?c c? Cham(1).
C th? ni ch? khi b? ba V?n h?c Cham, Khi lu?n – v?n tuy?n c?a Inrasara ra ??i n?m 1994-1995(2), cng trnh trnh by t??ng ??i ??y ?? v c h? th?ng v? di s?n v?n h?c c?a dn t?c ny m tr??c ? ch?a t?ng c(3), th v?n h?c Cham m?i ph?i l? ???c ph?n no khun m?t c?a n. Th?i gian g?n ?y, C? quan s?u t?p th? b?n Champa Koleksi Manuscrip Melayu Campa th?c hi?n ???c ba cng trnh gi tr? v? tc ph?m c? Cham bao g?m ph?n d?n lu?n, nguyn tc ch? Cham truy?n th?ng, chuy?n t? Latin v Index(4). C?ng t? n?m 2005, T? sch V?n h?c Cham d? tr m??i t?p do Inrasara ch? tr bin so?n b?t ??u kh?i ??ng, ? tu?n t? ra m?t ng??i ??c.
2. N?u s?u t?m v nghin c?u ch? ?? b?o t?n, ta s? lm k? gi? kho c?a ng b, khng h?n. C?n ti?p thu v sng t?o. Ti?p n?i mnh v ti?p thu thin h? ?? lm ra ci m?i. H?i, th? h? hi?n ??i Cham h?c ???c g t? t? tin?
M?i tc ph?m ngh? thu?t l?n th?t s? h?u nh? ch? x?y ??n m?t l?n, nh? th? t?o ha ?c ra ci khun cho ring n r?i ??p v? khun ?i. Nn t?t c? nh?ng tc ph?m b?t ch??c n ??u l th? ph?m. M?t Ariya Bini – Cam, Ariya Gl?ng Anak, Pauh Catwai hay Ariya Nau Ikak khng ko l d?u v?t c?a cc sng tc c tr??c n. N l ??c sng v, ??c nh?t.
Ariya Bini – Cam di 162 cu ariya k? v? cu?c tnh m?t chi?u c?a hong thn Cam Ahier v?i c gi H?i gio ??n t? Mecca, ?i qua nhi?u vng ??t qu h??ng v?i nh?ng cu?c chi?n, m?y chia li, m?t mt. Th?i gian v khng gian ?an xen, ??ng hi?n, trng l?p Nhn v?t tho?t vui tho?t bu?n, ch?t say ch?t t?nh. Ngn ng? hm sc m bay b?ng, tinh t? m v?n cu?n cu?n trn b?. K? thu?t k? chuy?n r?t g?n v?i th? php sng tc thu?c dng th?c stream of consciousness hi?n ??i. M?t hi?n t??ng ??c ?o trong v?n h?c c? Cham.
Ariya Gl?ng Anak di 116 cu ariya Cham, sng tc vo kho?ng ??u th? k? XIX. ?y l thi ph?m tri?t lu?n – th? s? ??u tin trong v?n h?c Cham ph di?n b?ng th? ngn ng? v?a giu ch?t t??ng tr?ng l?n ?n d? v?a khng thi?u tnh minh xc c?a l?p lu?n tri?t h?c, xy d?ng trn n?n x h?i Cham ??y bi?n c?. T? t??ng v ngn t? kh kh hi?u nh?ng thi ph?m ? cu?n ht bao th? h? tr th?c Cham ??c v gi?ng gi?i.
Pauh Catwai v?i 136 cu ariya m m?i cu nh? m?t chm ngn, m?t s?m ng? ng?n, s?c v su, mang ch?a nhi?u t?ng ngh?a nhn sinh v th?i s? x h?i Cham ??u th? k? XIX nhi?u xo tr?n.
Ba tc ph?m nh? l ba ng?n thp ??ng bi?t l?p trong v?n h?c dn t?c. M?t t phn tch sch v? h?u rt ra k?t lu?n mang tnh nguyn l v? cc y?u t? t?o nn ki?t tc v?n h?c Cham ? qu kh?: N?i dung lun g?n v?i sinh m?nh dn t?c, tm c?m dn t?c d n c th? thu?n tnh yu l?a ?i, tri?t l hay th? s? nng b?ng tnh th?i s? trong ph?m vi m?t dn t?c, m?t khu v?c nh?ng ???c nng ln t?m nhn lo?i, giai ?? th? gi?i. T? th? th?, ngn ng? cho ??n gi?ng ?i?u ??y sng t?o g?n nh? ??t bi?n, ch?a t?ng c tr??c ?. Nh?p th? Ariya Gl?ng Anak ?i m?nh kh?e, d?t khot khng l th r? r nh? cc s? thi c?. V d ? l cc tc ph?m v?n ch??ng nh?ng chng cho ta m?t hi?u bi?t su r?ng v? nhi?u lnh v?c. ??c tc ph?m, ng??i ??c lun c c?m gic cc tc gi? ph?i l nh?ng ??i tr th?c hng ??u c?a Cham lc ?.
? l ba tc ph?m xu?t s?c tiu bi?u. Ti?c r?ng chng khng l sng tc di h?i. Nh?ng bi?t ?u trong cng th?i ?i?m ?y, ? xu?t hi?n cc tc ph?m khc l?n h?n c?a cng tc gi? ? b? th?t l?c!(5)
3. Sng tc v?n ch??ng Cham hm nay
Thu?t ng? ‘v?n ch??ng Cham hm nay’ ???c dng ?? ??nh danh cc sng tc c?a nh?ng ng??i Cham vi?t v?n lm th? b?ng ti?ng Vi?t hay/ v ti?ng Cham, khng phn bi?t bin gi?i ??a l. ? ?, n?m 1968, n?m Su-on bhum Cam, bi th? ti?ng Cham in gi?y ??u tin xu?t hi?n.
Sng tc c?n ??i.
Khi v??ng qu?c Champa ha vo ??t n??c Vi?t Nam th?ng nh?t, d bao bi?n ??ng c?a th?i cu?c, xo ??ng c?a x h?i, cc cy bt Cham v?n c? s?ng v vi?t, lm th? v hi v?ng.
Ng??i Champa ? ??n ??t ny
?o m??ng tr?ng la, ??t r?ng lm r?y
yu nhau, sinh con ?? ci
lm th? r?i ra ?i
g?i M? S?n ? l?i
(Inrasara, L? T?y tr?n thng T?, 2002)
Hng lo?t thi ph?m gi tr? ra ??i ?nh d?u m?t giai ?o?n v?n ch??ng. Chng nh? chm n?n cu?i cng g??ng ph?t sng l?n cu?i ?? s?n sng ?i vo ?m t?i v?nh vi?n. Cc tr??ng ca th? s?: Ariya Gl?ng Anak, Pauh Catwai, Hatai Paran, Ar Bingu, Ariya Tw?n Phauw, Ariya Kalin Thak Wa, Ariya ?k Lipa, Ariya Kalin N?sak Asaih, Ariya Ppo Par?ng, tr??ng ca tr? tnh, v bao nhiu bi th? ng?n lin t?c xu?t hi?n ngoi ngp ginh ??t s?ng d??i nh m?t tr?i. Bao cu?c chia li, m?y ch?c thi s? dn t?c ? m?t, bao nhiu ngn trang th? th?t l?c, ai bi?t ???c?! Trong tr?n ho?ng lo?n ?y, v?n v?n v?n dn, ch? ngh?a ch?a qua k? thu?t in ?n, gi?y m?c c?c hi?m, v?y m Cham ? ?? l?i bao nhiu l th?
N?m 1833, sau bi?n c? L V?n Khi, con dn Cham tr?i qua tr?n cn l?n nh?t c?a l?ch s? dn t?c. L?n nh?t v l cu?i cng. Khng cn con ???ng no khc, ph??ng ti?n no khc, h? ch?y b?. Tn lo?n. Qua Xim, Cam-b?t, ho?c ln r?ng l?n vo ??ng bo Churu, K?ho. Cho ??n khi vua Thi?u Tr? xu?ng chi?u ku nh?ng thn ph?n kh?n kh? ny tr? v? lng m?c, ru?ng r?y, ki?m l?i Cham ch? cn trn d??i v?n ng??i. Nh?ng chuy?n ki?m k dn s? m?i nhiu kh. C m?i chuy?n x?p hng ??m ??u ng??i thi c?ng tr?y tr?t l? ??i. Cc nh nghin c?u Ty lm ?n khoa h?c v?n th?, ?? bi?t Cham n?a th? k? sau ?n ??nh cu?c s?ng mi ch?a thi hi. Ki?m ?? lm g ?y?
N?m 1891, Aymonier ?on r?ng ng??i Cham cn kho?ng ba v?n. Nh?ng sau ? t lu, n?m 1907-1908, Annuaire Gnral de LIndochine l?i ??m Cham ? Phan Rang t?i con s? 6.000, Bnh Thu?n 9000, l h?t. Th?ng k c v? k? cng h?n c?a Ta Khm s? Php ? Hu? v Pnong Pnh vo n?m 1910 v 1913 cho hay Cham Trung Vi?t c con s? l?: 15.389 (r?t ?ng tin), Kinh C?u ? Phan R l 10.000 (c l? ki?m ??n ?y th Ta m?i l?ng, nn ?on b?a). Ring Cham Cam-b?t ?ng ba v?n ch?n.
T? x x?nh r?ng ni ?i xu?ng, nh c?a – khng, gia s?n – khng, lo to st l?i vi ng??i thn v?i b con l?i xm c? h?t ???ng ch?y ph?i ? l?i, Cham g?n nh? khng cn g c? ngoi n?i h?t ho?ng, lng ham s?ng chy b?ng v ni?m hi v?ng m? h?.
Lng Hamu Tanran ?ng dn nh?t ngy nay khi ?y c?ng ch?a t?i n?m m??i gia ?nh, cn Palau qu cha, ng ngo?i k? ch? c h?n ch?c nc nh ?n mnh run r?y gi?a r?ng th?a. Cham lm l?i t? ??u: d?ng chi, pht r?y, khai m??ng ch?ng ch?i v?i ??t c?n, h?n hn cng bo l?.
Lu l?m, ch M?dw?n Ph?i k?, lng Caklaing tr? t?i Takai Tan?h Wak. Sau ??i d?ch, lng d?i v? n?i ? hi?n nay. Gi?a th? k? XX, l?n n?a Caklaing chuy?n ln Puh Kaghw? La Sang cch ? non cy s? h??ng ?ng Nam, nh?ng ch? d?m ch?c n?m sau, m?a d?m d? khi?n ??t nho nh?t, lng v? l?i ch? c?. Ch k? lc ?o ??t d?ng ro cn th?y x??ng c?t ng??i chn b? b? hoang. N?m 1924, ??i h?n. R?i n?m ti ln n?m, ??i h?n hn x?y ra ? Ninh Thu?n l??t n?a. H?n hn ??n b? cu m? tr?ng [?n], cy tre tr? bng v lm h?t. C? lng ln r?ng ni tm hi tri nhi th? cy ch?u h?n lu?c ?n ch?ng ?i. B?a chnh ph?i l cc lo?i c?. C ???c c? khoai b?t l ph??c ??i, nh?ng lo?i ny c?c hi?m. Cn th dn lng ?nh xe tru ln ni tm ?o c? n?n v? x?c, ph?i, r?a, n?u. Loi c? ??c ??n r?a qua su n??c v?n cn lm ??c. N??c r?a c? n?n, to s?c tru u?ng ph?i c?ng ngo?o. V?y m b?n tr? con Cham l?a chng ti v?n ph?i ?n! ?n m s?ng, m hi v?ng (Inrasara, Hng m k ?c, 2011).
Chm n?n th? ca kia ng? ? t?t h?n, nh?ng khng. Cc th? h? Cham ?i t?i v?n s?ng, lm vi?c, lm th? v lm nn php l?.
Khik baik adat Cam drei
Bilan saung harei jang t?l paj?
C? gi? nh, ??o cha ng
S?p ??n r?i kia ngy mai t??i sng.
(Pauh Catwai 3)(6)
4. Sng tc hi?n ??i
Sau M?dw?n Jiaw, Jaya Yut Cam – Nguy?n V?n T? c m?t bi th? di 29 c?p l?c bt: Su-on bhum Cam (Nh? qu Cham) ??ng trong ??c v?ng I, n?i san c?a Tr??ng Trung h?c P-Klong c?, ???c xem nh? kh?i ??u cho sng tc hi?n ??i(7).
Xin nh?c l?i, ??y l n?m 1968. M?t c?t m?c quan tr?ng. Su-on bhum Cam(8) bn c?nh l bi th? xu?t hi?n d??i hnh th?c b?n in gi?y ??u tin, n cn l sng tc b?ng th? th? l?c bt Vi?t ??u tin c?a tc gi? Cham. Ngay t? ??u th? k? XX, c nhi?u tc gi? sng tc b?ng ti?ng m? ?? ???c bi?t ??n: Ariya Kei Oy, Po Thien, M?dw?n Jiaw R?i nh?ng th?p nin h?u bn th? k?, hng lo?t tc gi? khc nh? Ph B (tc gi? Ariya Rideh Apwei), Thin Sanh C?nh, Qu?ng ??i H?ng, Thin Ve, Minh Tr T?t c? sng tc c?a cc cy bt ny ch? ???c truy?n kh?u hay l?u gi? qua b?n chp tay, ph? bi?n trong ph?m vi r?t h?p, ho?c ch? ???c nghe ni. Nh? l tc ph?m v?n h?c dn gian v?y.
Trong bi vi?t ny, ?? ??m b?o tnh khch quan khoa h?c, ti ch? ?? c?p ??n tc gi? c tc ph?m in v pht hnh trong c?ng ??ng Cham, v ph?n no – ??c gi? c? n??c.
Cc sng tc ngoi th?.
V? m nh?c, tr??c h?t ph?i k? ??n cc tn tu?i nh?c s?, c? chuyn nghi?p l?n nghi?p d?: Ja Mrang, ?ng N?ng Qu?, Chu V?n Kn, Tantu, Am? Nhn.
Vo nh?ng n?m su m??i c?a th? k? tr??c, m??i ca khc l?i Cham ph? nh?c Vi?t c?a Ja Mrang ???c ht t? ??u thn ??n cu?i xm Chakleng – M? Nghi?p, c? trn sn kh?u nh qu n?a. Sau ? chng ???c ht truy?n sang vi lng Cham ln c?n. M?l?m jwa (?m v?ng), Jalan dwa gah (???ng hai ng?), Harei taum bbauk (Ngy g?p m?t), L?y abih drei (?i anh em ta)(9) ???c gi?i tr? lc ? ?a chu?ng. Ca t? c?a ng giu ch?t th?, tr? tnh v tha thi?t.
Sau ? t lu, ?ng N?ng Qu? n?i ln nh? m?t hi?n t??ng. ng vi?t v?a tnh khc v?a bi ca c?ng ??ng. Bhum adei g?m m??i b?n ca khc, ton b?ng ti?ng Cham v?a ???c NXB Thanh nin in n?m 2008. Trong ? c nhi?u sng tc n?i ti?ng nh? Xa-ai Cam adei Bini (Anh Cham em B-ni), Bhum adei (Qu em), Palei dahlak (Lng ti), Karei jalan (Khng cng chung l?i). Bi ht c?a ?ng N?ng Qu? xoay quanh hai ?? ti mun thu? c?a con ng??i: tnh yu l?a ?i v tnh yu qu h??ng. B?ng ca t? dung d? kh ??c ?o, m nh?c ng ?i su vo tm h?n c?a nhi?u l?a tu?i, m?i t?ng l?p qu?n chng Cham. Trong th?i gian ?, Chu V?n Kn c?ng ? cho ra ??i nhi?u ca khc c gi tr?. Khc v?i ng??i cng th?i, ch? ?? th??ng l th? thi nhn tnh, v?a su s?c ? suy t?, v?a v? ? nh?n ??nh.
Vo nh?ng n?m 1980, Tantu v?i Kak tian raung an?k nau bac (Th?t l?ng nui con ?i h?c) ???c truy?n b r?ng ??n n?i khng ng??i Cham no l khng bi?t ??n n. Ngoi n?m ca khc ???c ??ng trn Tagalau, Tantu c c? t?p nh?c m??i hai bi thu?n ti?ng Cham ch?a in(10).
N?u ni ?ng N?ng Qu? l hi?n t??ng tr??c 1975, th Am? Nhn chnh l nh?c s? ti?ng Cham duy nh?t c?a giai ?o?n sau ?. Ti?c l ??i ?a s? ng??i Cham v ngoi Cham bi?t Am? Nhn qua cc ca khc ti?ng Vi?t c?a anh, m t ch ??n ph?n ca t? ti?ng Cham c?a chng. V?i tnh tr?ng cn ch?a th?t sng s?a c?a sng tc Cham hi?n ??i, chng c m?t v? tr kh quan tr?ng. S? ch?a ghi nh?n ?ng m?c ?ng gp c?a Am? Nhn ? m?t ny l m?t thi?u st l?n c?a nh nghin c?u v? Cham. u c?ng l m?t tri c?a s? n?i ti?ng. Ni Am? Nhn l duy nh?t b?i, cc ca khc ti?ng Cham khc c?a vi ng??i vi?t nghi?p d? ch? l h?ng kh?i l? v ng?n, d n?i ? khng t bi ??c s?c, nh?ng nhn chung chng thi?u s? tr??ng s?c. Raya Qu?ng ??i H?i v?i Lakhah (H?p hn) ??ng ? Tagalau 5 l r?t ?i?n hnh.
V? v?n xui, c?ng ??ng Cham m?i ch? c Phutra Noroya. ?i?u ??c bi?t ? ?y l cy bt hy cn v danh ny ? vi?t nguyn cu?n ti?u thuy?t Muk C?k Dhar Wa b?ng ti?ng m? ?? dy non hai tr?m trang, trong ? ch??ng m?t ? ???c Tagalau 4 trn tr?ng gi?i thi?u ??n b?n ??c. M?t n? l?c kh t??ng t??ng ? th?i bu?i v?n ch??ng ch? ngh?a ?ang xu?ng c?p ny!(10)
Thnh t?u l?n v phong ph h?n c? c?a v?n h?c ti?ng Cham hi?n ??i chnh l s? pht tri?n khng ng?ng c?a th? lo?i th?. Khng k? cc bi th? in trong sch Ng? v?n Cham b?c Ti?u h?c do Ban Bin so?n sch ch? Ch?m bin so?n ba th?p k? qua, g?n n?m m??i tc gi? trn tr?m ngn dn ? k?p th?i trnh lng trong th?i gian ng?n (ch? k? b? ph?n Cham ?ang s? d?ng akhar thrah l ch? Cham truy?n th?ng), m?t con s? ngang b?ng tc gi? Cham vi?t b?ng ti?ng Vi?t, l s? l?! C ng??i sng tc thu?n ti?ng Cham nh?: Jaya Hamu Tanran, Ph ??m, ??ng T?nh, Cahya M?l?ng, Jaya Thuksiam ho?c vi?t b?ng c? hai th? ti?ng nh?: Qu?ng ??i H?ng, Inrasara, Tr Vigia
Ai dm b?o Cham h?t tha thi?t v?i sng tc ti?ng m? ??? ? m?i n?i trn th? gi?i, Cham thu?c m?i l?a tu?i, thnh ph?n ? b?t k hon c?nh no, h? v?n ??c th? v lm th?. Ngoi Inrasara sng tc c tnh chuyn nghi?p, cn l?i h?u h?t ??u l nh?ng cy vi?t khng chuyn ?ang sinh s?ng t?i nhi?u vng mi?n khc nhau trn ??t n??c hnh ch? S: Ninh Thu?n, Bnh Thu?n, thnh ph? H? Ch Minh, Ty Nguyn v c? h?i ngo?i n?a. H? lm nhi?u ngh? khc nhau: Gio vin, bc s?, k? s?, doanh nhn, nng dn, sinh vin hay h?c sinh ?ang ng?i l?p t?i vng su vng xa; tu?i ??i cch nhau ??n ba, b?n th? h?. T? tc gi? tu?i qu c? lai hi nh? Haji Amin, Cahya M?l?ng, Jaya Yut Cam cho ??n th? h? 8X l Ki?u Bin So?n, Thin Sanh Huy Hong, Bo Th? Thu Trm.
Tagalau 1, Tuy?n t?p sng tc – s?u t?m – nghin c?u Cham ra ??i vo ma Kat n?m 2000 ?nh m?t d?u m?c quy?t ??nh trong ti?n trnh v?n h?c ti?ng Cham hi?n ??i. Quy?t ??nh – b?i tr??c ?, ng??i vi?t Cham hon ton khng c ?i?u ki?n ??ng cc sng tc b?ng ti?ng m? c?a mnh. Qu?ng ??i H?ng vi?t bao nhiu l th?, nh?ng chng ch? ???c dn lng thu?c v truy?n kh?u, ch? ch?a ???c xu?t hi?n d??i d?ng ?n ph?m. Thin Ve ? Thnh Tn c c? tr??ng ca v? cu?c chi?n v?a qua, ?? r?i ch? ???c ph? bi?n cho m??i ng??i b?n thn. Ngay cc sng tc c?a Inrasara c?ng ch?u c?nh t??ng t?. Ba tr??ng ca sng tc lm bi ??c thm cho b?y m??i h?c vin ch? Cham t?i Chakleng vo ma h 1975 ch? ???c bi?t ??n trong ph?m vi l?p h?c h ?(11). Trong hai tr?m bi th?, m?i c m??i l?m bi hn h?nh ??ng chung ??y khim t?n v?i th? ti?ng Vi?t trong t?p th? song ng? Sinh nh?t cy x??ng r?ng (1997)!
Tagalau ra ??i nh? l m?nh ??t t??i t?t cho c? m?c.
B?y m??i bi th? c?a hai m??i su tc gi? gp m?t su?t m??i n?m ? Tuy?n t?p l m?t s? ki?n. Ng??i ?ng gp nhi?u nh?t l Jaya Hamu Tanran 17 bi. Ti?p ??n l Ph ??m 8 bi v Phutra Noroya 6 bi. Th? Tr Ma Hani do Inrasara chuy?n sang ti?ng Cham 8 bi, ring Inrasara 5 bi, Cahya M?l?ng 4 bi. Tc gi? 2 bi, c: Bo Th? Thu Trm, Sakaya, Jaya Thuksiam. Cn l?i m?i tc gi? ???c ??ng m?t bi l: B?l Lik?m, ?ng Th? M?ng M?, ??ng T?nh, Haji Amin, Hlapah, Jajum Panrang, Ki?u Bin So?n, Minh Tr, Phil ?, Thin Sanh Huy Hong, Qu?ng ??i C??ng, Racham, Rangauk, Riya Riya, Tr Vigia, Tr??ng Chng. C?nh ?, h?n hai m??i cy bt m?i g?i th? cho Tagalau ?ang ch? ??ng n?a!
??c bi?t Ariya khik twei jalan adat (Th? Gi? theo ???ng ??o) c?a Jaya Bal Riya di 177 c?p l?c bt Cham ???c in trang tr?ng ? ph?n cu?i Tagalau 8, ph?n sn lu nay ch? dnh ring cho tc ph?m c? ?i?n Cham, l m?t ghi nh?n trang tr?ng c?ng hi?n c?a tc gi?. H?i ch? n?u khng c Tagalau, th ?u l ??t cho nh?ng cy non ny m?c v ?m cnh tr? l?
Cu?i cng, khi V?n h?c Cham hi?n ??i Th? ?n hnh vo n?m 2008, bao nhiu th? c?a tc gi? ti?ng Cham gp m?t n?a: Cahya M?l?ng 4 bi, Jaya Hamu Tanran (9), Minh Tr (3), Ph ??m (8), Phutra Noroya (5), Tr Vigia (2), Inrasara (9). Ring Su-on bhum Cam c?a Jaya Yut Cam ti xu?t ?? ?p ?ng nhu c?u c?a ??c gi?.
Ba n?m tr? l?i ?y, t? khi website Inrasara.com ra ??i, ngoi nguyn tc t?p th? ?o?t Gi?i th??ng hai n?m 2001-2002 c?a NXB Kim ??ng: Em, hoa x??ng r?ng & n?ng c?a Tr Ma Hani ???c Inrasara chuy?n sang ti?ng Cham post ln, cng lc h?n n?m m??i bi th? ti?ng Cham c?a Inrasara c?ng l?n l??t xu?t hi?n ?? ph?c v? b con yu th? ti?ng m? ??.
Vi n?m qua, k? thu?t in ?n thu?n ti?n v?i ?i?u ki?n kinh t? cho php, cc cy bt Cham c?ng ? th?c in thnh t?p cc sng tc l? c?a mnh. Ph ??m g?n ??c kh?i trong cc bi th? c? lm ra An?k kamei bhum pa?iak (Ng??i con gi x? n?ng). T?p th? in photocopy n?m m??i b?n, pht hnh vo ??u thng 5-2009. L m?t n? l?c ?? lm cu?c song hnh v?i th? ti?ng Vi?t c?a cc cy bt Cham.
5. Nhn su?t cc sng tc ti?ng Cham v?a ?i?m danh, ??m n?i nh?t v?n l n?i bu?n man mc ?n su n?i tm kh?m ng??i vi?t khi nhn n?i c? kh? trong sinh ho?t ??i th??ng c?a b con l?i xm, m?i ngy. H?u nh? khng c tc gi? Cham no khng mang tm c?m ny. Nh? m?t m ?nh khng d?t ra ???c. Bi th? ti?ng Cham hi?n ??i ???c bi?t ??n ??u tin, n ? th?. Su-on bhum Cam g?n g?i ? thi ?nh, cn ??i trong nh?p ?i?u, ??n gi?n trong cu ch? v nh?t l, kh?i ?ng tm tr?ng Cham, nn ???c truy?n b r?ng ??n n?i bi th? nghi?m nhin thnh m?t sng tc v danh. D khng t ng??i bi?t tc gi? c?a bi th? l Nguy?n V?n T?, nh?ng h? mu?n bi?n n thnh c?a chung, thnh th? v?n h?c dn gian, v ht n b?ng ?i?u pw?c jal vi chi c?a dn ca Cham.
Bier harei dauk ngauk bbw?n jwa
Maung hala kayuw jruh pahwai paha tian drei
Jr?ng trun jalan atah bhum palei
Bhum l?y hu thuw tian drei harit harau
Raung hatai brai phik tian harau
Pr?n ba yawa thwak yam nau ke ji?ng
Ng?i trn ??i v?ng chi?u nay
Nhn cy trt l, lng ny s?u dng
Trng v? c? qu?n xa x?m
Bu?n kia c hi?u cho ch?ng, h?i ng??i
Xt ?au, ru?t r?i b?i b?i
T? lng v??ng mi khn r?i b??c ?i
Th??ng xa xi x? Bal Riya
N??c kh, ??t n? ai m c?y trng
Bin Sw?r linh hi?n th?n thng
Xin v? ph tr?, con mong c?u ng??i.
Pabblap Biruw, Pabblap Klak th??ng ?i
N??c trong g?o tr?ng, m?t ng?i nt hoa
L?i khim h?, d? th?t th
Khng chng ln, ch?ng r? chia tnh ng??i.
??i Cwah Patih n?i ??y v?i
Th??ng nhau d?a h?u, khoai bi chia nhau
(Jaya Yut Cam, Su-on bhum Cam, Inrasara d?ch)(12)
Ba m??i n?m qua, khi b?c thin nhin b? h?y ho?i lm tr?ng hu? tr?ng hoc lng m?c, r?i khi mi tr??ng v?n ha nng thn Cham b? ph v?, s? c? k?t c?a gia ?nh m?u h? r tan phn m?nh, Cham ?nh m?t d?n b?n s?c v?n ha truy?n th?ng. T? ? nguy c? ?nh m?t chnh mnh tr??c bo tp v?n minh t?c ?? hm nay:
Blauh sa harei mei nau
Klak ar hamu dhaung, atah yuw Janauw Pac
Atah x?p khauk bier harei
Klak Jaklu palei anak
Pak b?l ariya ai ew gilac
Bwai xwan.
Blauh harei hadei mei w?r
Palei drei rabbah
Angin m?raung blang caur cwah
Dan rup di glai, am? cauh pa?iak
D?p ia drei, ke bboh klak ia harei
Kadha yaw nhjom tam? panw?c ru drwai
Harit harau ayun dwa akauk
Gah padai ia xwa gah kei pa?ik akauk
M?ta amaik bang twei rai xup m?kl?m.
Blauh sa harei mei oh dauk d?r
Sa rag?m kam?ng, sa kanain paran dauh
Bimong Bbon Hala x?p hajan Kate pauh
H?p cuh anr?ng, bingu jih dalah mei w?r
Mei w?r drei an?k Cam
Yuw o d?r drei hu puk pak.
Blauh ariya ai pad?m athak
Sa harei.
R?i m?t ngy em di
Xa ci Ch?ng g?y, b? b? c? d?i
Xa ti?ng m tru chi?u, b? th?ng Klu xm d??i
B?n ma th? anh g?i
H?t h?i.
R?i m?t ngy em qun
Ply ta ngho
Gi tr?a trn bi tr?ng
Cha tr?n thn qu?n qu?t cu?c n?ng
Cu?c mi cu?c hoi ht bng ban mai
L?i ca dao ng?n m?i v?t ru di
R?ng r?ng hai ??u vng
N?a con ?au n?a ??ng l? cu?n
Gi?t m?a v?i khn v?i bu?n ??y.
R?i m?t ngy em khng cn nh?
M?t dng ariya, m?t ?i?u kam?ng
Mi m?a Kat reo ??nh thp Chm
V?n th? c?m hay mu my c? qu?n
Em b?p b?nh gi?a ng? ngn hoang ?ng
Cu?n dng ch?y th? thnh
Em qun mnh l Cham
Nh? qun mnh ch?a c gi?y khai sinh.
R?i m?t ngy
H?i th? anh
T?t l?m.
(Inrasara, Sinh nh?t cy x??ng r?ng, NXB V?n ha Dn t?c, 1997)
C?ng ?? ti ny nh?ng ? kha c?nh khc, Tr Vigia tri?t l v? ??i ng??i, v? thn ph?n Cham sau chuy?n bun (??i ng??i l chuy?n bun – nau ikak) ?? lm m?t ci ?i v?. Khc v?i ng??i x?a, chng ta ??n tr?n gian ny tay tr?ng v r?i tr? v? tay khng, thanh th?n v nh? nhm, nh th? v?n cn ci nhn ngoi l?i: Cham m?t qu nhi?u r?i, thn ta l??t qua m?t ??t v ? th? h??ng t? n bao nhiu hoa tri h?nh phc v kh? l?y, h?i ta ? tr? l?i g cho n ch?a? M?t cu h?i khng c ti?ng ?p l?i.
Hu sa harei
Pr?n dahlak yaum oh dauk ka?aung dom!
Caung crauk xwan ew tanhi thei gac
Hu sa harei dahlak gilac mai sang
Dom n?m krung drut drwai ppam?d?h
Kaji kaj?ng di bb?ng Kut dahlak yam tam?
Hu lei sa kapu klau?
W?k paywa ka dunya rai rak!
C m?t ngy
Khi thn ti ? s?c cng l?c ki?t
M? dng ??i, ai ng??i hi?u th?u
C m?t ngy, ngi nh x?a ti tr? l?i
K? ni?m bu?n c?a qu?y khn ngui
Ng?p ng?ng ti b??c vo c?a Kut
Cn khng m?t nu c??i?
?? g?i l?i cho tr?n gian x?a c?!
(Tr Vigia, Hu sa harei C m?t ngy, Inrasara d?ch)(12)
Trong lc, v?i ti?ng Cham ??t ??n ?? nhu?n nh? hi?m c, Yaya Hamu Tanran h??ng ?u t? v? ngn ng? v ch? vi?t, v? t??ng lai th? h? tr?, v? ?on k?t dn t?c; th ? Phutra Noroya l tnh yu gia ?nh, tnh c?m qu h??ng c m?t th??ng tr?c, th? hi?n qua l?i vi?t kh truy?n th?ng. M?t tc gi? khc: Jaya Bal Riya, b?ng l?c bt Cham c? ?i?n nh? tn g?i c?a n, c bi th? di Ariya khik twei jalan Adat ???c vi?t r?t chn ph??ng theo cch c?a nh m ph?m. ? l lo?i th? ti?p nh?n h?i th? t? cc gia hu?n ca c? ?i?n Cham nh? Ariya Patauw Adat, Kabbon Muk Thruh Palei; ch? khc ? ngn t? th? l c?a hm nay.
Ring Ph ??m, b?i ?y l t?p th? Cham hi?n ??i ??u tin ???c ?n hnh, n c?n ???c dnh vi phn tch thch ?ng. T?p th? An?k kamei bhum pa?iak g?m 38 bi th? ng?n, t?p trung vo ba ?? ti chnh. Suy t? v? thn ph?n v tm tnh ring ty, b?n bi: Than dahlak (Thn ti), Than wak an?k m?tuy (Thn ph?n ??a con m? ci), Cwak ngauk jalan mai (Vi?t trn ???ng v?), ?wa karun (T? ?n). 9 bi vi?t v? anh ch? em, cha m? v tnh c?m gia ?nh: Panoc amaik dauh ru (L?i m? ht ru), Panoc am? (L?i cha), Adei likei (Em trai), Harei cei mai (Ngy cha v?), Raw?ng tanum amaik (Th?m m? m?), M?ta amaik (nh m?t m?), Panoc amaik (L?i m?), Adei kamei (Em gi), Kadha adei xa-ai (Cu chuy?n anh ch? em). Cn l?i th? Ph ??m nh?n vo ?? ti v?n ha dn t?c, b?c l? n?i ?u t? v? b?n s?c v?n ha cng nguy c? bi?n ch?t c?a n trong sinh ho?t ??i th??ng c?a nhn dn lao ??ng ?ang b? tc ??ng m?nh b?i qu trnh ? th? ha. Tiu bi?u l nh?ng bi: N?m krung m?kal (D?u tch x?a), Adei bac akhar (Em h?c ch?), Harei tagok bimong (Ngy ln thp), An?k kamei bhum pa?iak (Ng??i con gi x? n?ng), Bhap palei tam? Bai Gaur (B con vo Si Gn)
B?ng gi?ng th? m??t m, ngn t? ch?t l?c thin v? hi?n ??i, cu?c s?ng ??i th??ng nng thn Cham v?i bao kh?c kho?i ??i ng??i v ng??i ??i ???c nh th? th? hi?n kh linh ho?t. Hnh ?nh ng??i m?, ng??i cha, ng??i em tr? ?i tr? l?i; tnh b?ng h?u, tnh hng xm lng gi?ng c m?t xuyn su?t t?o khng kh th? ??m ?m, thn thu?c.
V? ngh? thu?t, cc cy bt Cham ti?p nh?n nhanh v th? hi?n r?t tho?i mi t?t c? cc th? th? m?i h? b?t g?p. H? v?n d?ng chng ngay vo cc sng tc c?a mnh, khng cht ng?i ng?n. T? Jaya Hamu Tanran cho ??n Ph ??m, t? Tr Vigia cho ??n Cahya M?l?ng Th? l?c bt Cham hay l?c bt Vi?t, th? n?m ch?, b?y ch?, tm ch? th?nh hnh th?i Th? M?i cho ??n th? t? do v?n l?n khng v?n, th? theo cch nu?t m ti?t (ch? tnh tr?ng m) hay th? ??m m ti?t thi s? Cham s? d?ng thu?n th?c nh? th? chng l c?a Cham t? ??i n?o ??i nao r?i. V bao nhiu gi?ng th? ??c s?c khc n?a, ? l? di?n hay cn ?n khu?t trong bng t?i c?a th?i cu?c…
6. C c?u m?i c cung. Ngay v?i mn ngh? thu?t v?n ???c cho l tinh ty nh?t trong cc mn ngh? thu?t l th? ca, sng tc th? ti?ng Cham, d b? h?n ch? t?m ph? bi?n b?i v vn h? l?y v nguyn do khc nhau, v?n c ??t s?ng c?a n.
Th?i hay th? h? no v ? b?t k ?u, c?ng ??ng Cham c?ng n?y ra vi con ng??i yu say m ngn ng? dn t?c. Say m v hnh ??ng. B?ng my m t? h?c v tm th?y d?y h?c. B?ng m? l?p d?y nh? l?, t? pht. Khng ph?i ??i ??n Ban Bin so?n sch ch? Ch?m ???c thnh l?p vo n?m 1978 ?? lin t?c cung c?p cho c?ng ??ng hng lo?t l?a tr? c hnh trang K, Kh, G, Gh vo ??i, m ngay t? ma h n?m ??t n??c nh?p m?t 1975, t?i lng Chakleng, ti lc ? m?i t tu?i ??u cng d?m ??a b?n ? m? kha ??u tin t?i lng cho b?y m??i h?c vin ?? l?a tu?i, trnh ?? hai thng xch ?n v??t qua ?i ??c thng vi?t th?o ch? m? ??. Sau ? phong tro ly lan sang vi lng khc. T?i Ph Nhu?n, anh Thu?n Ng?c Lim lin t?c m? cc l?p d?y trn d??i m??i ng??i t?i t? gia. R?i Thnh Tn v th? x Phan Rang n?a. Vo Si Gn, ngay t? n?m 1977, m?i th? h? sinh vin ??u b?t ra vi gru v?i cc l?p bac akhar Cam. Trong s? ?, nhi?u ng??i h?c r?i ch? th?y tr? l?i th?y, ?? ti?p t?c h?c n?a h?c mi, d?y mi L?m lc xeh khng c?n ra tr??ng m ch? c?n h?c. Qua s?ng t?n Hoa K hay Php qu?c, Cham c? akhar thrah m d?y nhau. ?? c ch? K ?eo vnh tai. ?? khng ph?i h? m?t v?i ch? em. Th? thi. H?c ?? bi?t Cham cn t?n t?i, ch? Cham cn hi?n h?u trn tr?n ??i ny. C ng??i h?c l c th?y d?y. Tr??ng h?p m?t th?y m?t tr khng l hn h?u. Ch?a ni ng ngo?i ti l th?y cao ??o, ngay c? thn sinh ti nng dn ch?t phc, c?ng c vi m??i b?n chp tay v?n ch??ng ?? sau bu?i cy nh?c m?t ngoi ??ng, n?m ng?a trn gi??ng tre ?p ?p, ngm ??c cho con chu nghe. B?i Cham ham h?c v ham d?y. D?y, lun l mi?n ph. Bi?t ch? th ?i km v?i bi?t ??c, th?m ch bi?t lm th?. C?ng khng c?n th? hay. D? nhin, gi?a tr?m ng??i lm th?, c ???c m??i cy bt ?ng ??c. M??i cy bt ?ng ??c, b?t ra m?t ti n?ng. Lm th? v ??c th?. V?y thi.
Trong n?m m??i tc gi? g?i th? t?i ??a ch? Tagalau, c ??n hai ph?n ba thu?c th? h? 8X. D r?t nhi?u bi th? m?i ? trnh ?? rp v?n, nh?ng thi ?? ? ni ln nhi?t huy?t c?a th? h? tr? v?i ch? ngh?a ng b v v?i th? ca. X?a, Cham ??c pw?c v ngm hari th? trong cc d?p l?, ?m, ? kho?ng tr?ng sn nh bu?i tr d? t?u h?u; nay anh ch? em thu m v pht, in photocopy chuy?n tay, ??c trn sn kh?u, ??ng ln m?ng Hi?n ??i ??y ch?! T?p th? ton ch? con giun c?a thi s? nng dn Ph ??m v?a ra l n?m m??i b?n, pht hnh t?ng ch?a tr?n thng ? h?t veo! M?c Th? ti?ng Cham trn website Inrasara.com, trn d??i ba tr?m khch gh th?m m?i ngy. Vo lng Chakleng, nhi?u v? khng kh?i ng?c nhin v?i hi?n t??ng th? ??t Ch?: ? g?n th?t th?p, ng v?n mi?t mi vi?t v ph? bi?n chnh cc sng tc c?a mnh ??n t?n tay [v tai] ng??i ??c [v nghe].
Ariya Gl?ng Anak tin t??ng vo s? s?ng cn qua c?n sng gi c?a ??nh m?nh dn t?c. Pauh Catwai nh?n m?nh ??n s?c m?nh n?i t?i c?a n?n v?n ha Champa(13).
S?c m?nh n?i t?i ?y c m?t n?i tm h?n con ng??i Cham ??y ch? ngh?a th h?n r?i, n cn t?n t?i dai d?ng ngay trong tri tim c?a bao thn ph?n d??ng nh? m?t g?c, ch?i mnh l Cham n?a, m?i l?. Cao Xun Hoang (Chn dung Ct), k? v th?n sa ??a khng c ch? K ?eo vnh tai, v?n nhi?t n?ng thuy?t v? v?n ha dn t?c, s?n sng x? thn b?o v? b?n s?c v?n ha dn t?c(12). V?a chua cht v?a bu?n c??i, nh?ng s? th? b?c l? tr?n v?n ni?m kiu hnh ?ng bi ph?c. ? chnh l kiu hnh Cham.
Chnh b?i v qua tinh th?n h?ng chn ? m ch? Cham v v?n h?c Cham ???c truy?n l?u ??n ngy hm nay, qua bao bo t? c?a l?ch s? v lng ng??i.
V?n ha Champa l v?n ha ?a vui
Ch?u ch?i c? trong ?au kh?.
(Inrasara, L? T?y tr?n thng T?, 2002)
___________________________
Ch thch
(1) Xem Inrasara, V?n h?c Cham I, Khi lu?n – v?n tuy?n, NXB V?n ha Dn t?c, H., 1994.
(2) Cng trnh nghin c?u v? v?n h?c Cham c?a Inrasara g?m: V?n h?c Cham I, Khi lu?n – v?n tuy?n, NXB V?n ha Dn t?c, H., 1994; V?n h?c dn gian Cham – Ca dao, T?c ng?, Cu ??, NXB V?n ha Dn t?c, H., 1995, in l?n th? hai: NXB V?n ha Dn t?c, H., 2006; V?n h?c Cham – Tr??ng ca, NXB V?n ha Dn t?c, H., 1995; Ariya Cam – Tr??ng ca Cham, NXB V?n Ngh?, TP H? Ch Minh, 2006; Akayet S? thi Cham, NXB Khoa h?c X h?i, H., 2009..
(3) Bi Khnh Th?, H?i th?o khoa h?c v? B?o t?n v?n h?c c? dn t?c ? Malaysia, 1996.
(4) Akayet Inra Patra, P.N.M. et EFEO, Kuala Lumpur, 1997; Akayet Dowa Mano, P.N.M. et EFEO, Kuala Lumpur, 1998; Nai Mai Mng Mkah EFEO, Malaysia, Kuala Lumpur, 2000. L?u : truy?n ny nhm EFEO l?y l?i nguyn b?n c?a Inrasara trong V?n h?c Cham I (1994).
(5) Xem Inrasara, Sng tc v?n ch??ng Cham hm nay, Song tho?i v?i ci m?i, NXB H?i Nh v?n, H., 2008, tr. 171-188.
(6) Inrasara, V?n h?c Cham I, S?d, tr. 204.
(7) Xem thm Inrasara, V?n h?c Cham I, S?d, tr. 177-196.
(8) Bi th? ny ???c ??ng l?i trong V?n h?c Cham hi?n ??i – Th?, NXB V?n h?c, 2008.
(9) Cc ca khc ny khng c tn, ti t?m l?y t? ??u bi ??t tn cho chng.
(10) Ng??i vi?t ?ang gi? ton b? cc sng tc c?a Tantu v b?n th?o ti?u thuy?t c?a Phutra Noroya.
(11) Nh? truy?n th?ng Cham, b?n thn ti th?i ? c?ng t th?c v? b?n quy?n c?a sng tc c nhn. Ba tr??ng ca ti?ng Cham v 2 ti?ng Vi?t ti b? qun ?u m?t. Vi h?c vin c? c thu?c vi ?o?n ?y ?. M?t ?o?n ???c Qu?ng ??i Thnh ??c l?i trong phim t? li?u: Inrasara, nh v?n ha Cham, HTV7, 2007, 40 pht.
(12) Cc trch d?n ny ???c rt ra t? V?n h?c Cham hi?n ??i Th?, S?d.
(13) V?n h?c Cham I, S?d, tr. 204.
