Chính ph? Tình c? (k? 9)

Yves Sintomer

Nguy?n Quang A d?ch

T??ng ph?n v?i Athens

Nh?ng ng??i ?ng h? c�c b?i th?m ?o�n c�ng d�n, c�c cu?c th?m d� th?o lu?n c�n nh?c, v� c�c h?i ngh? ??ng thu?n n�i chung tin r?ng s? tham gia c�ng d�n v�o ch�nh tr? l� c?t y?u cho s?c kh?e l�nh m?nh c?a h? th?ng ch�nh tr?. Nh? ch�ng ta ?� th?y trong d?n nh?p, h? ??a ra y�u s�ch ??i v?i m?t ??nh ch? h? tin c� g?c r? trong c�c truy?n th?ng Athen c? x?a. H? h?u nh? kh�ng nh?c ??n c�c th? nghi?m r�t th?m trong Th?i Trung C? v� th?i k? ??u Hi?n ??i. Ch�ng ta h�y xem x�t k? h?n �truy?n th?ng ???c s�ng ch?� n�y (Hobsbawm and Ranger 1992). Ngay c? n?u ch�ng ta ??t sang m?t b�n nh?ng s? kh�c bi?t hi?n nhi�n v� quan tr?ng gi?a c�c khung c?nh x� h?i, ch�nh tr?, kinh t?, v� th? ch? c?a m?t m?t c�c n?n d�n ch? hi?n ??i, v� m?t kh�c c?a Athens c? x?a, c� l� ch�nh x�c ?? n�i r?ng ch�ng ta ?ang ch?ng ki?n m?t s? tr?i d?y m?t ph?n c?a c�c l� t??ng c?a n?n d�n ch? Athen tri?t ???

Trong Ch??ng 1, ch�ng ta ?� ph�n t�ch c�c m?i quan h? m?t thi?t gi?a s? r�t th?m v� n?n d�n ch? ? Athens. Ch�ng ta c?ng ?� th?y r?ng m?i quan h? n�y gi?a s? r�t th?m ng?u nhi�n v� s? th?o lu?n c�n nh?c th?c ra ?� h?t s?c ph?c t?p: S? th?o lu?n c�n nh?c c�ng ?� x?y ra trong nhi?u l?nh v?c kh�c nhau trong th�nh ph? Attic, nh?ng trong c�c t�a �n, c�c b?i th?m ?o�n ???c y�u c?u h�nh th�nh � ki?n c?a h? b?ng vi?c l?ng nghe c�c b�n kh�c nhau m� kh�ng c� s? th?o lu?n c�n nh?c. Vi?c k?t h?p s? r�t th?m v?i s? lu�n chuy?n c�c v? tr� quy?n l?c ?� gi�p ng?n ch?n s? ngh? nghi?p h�a c?a ho?t ??ng ch�nh tr? v�, ngo�i s? t?n t?i c?a c�c n� l? c�ng ra, c?ng ?? tr�nh s? ??c quy?n h�a quy?n l?c b?i c�c chuy�n gia. M?c d� m?t s? l�nh ??o ?� c� ?nh h??ng h?n c�c c�ng d�n r?t nhi?u, c�c c�ng d�n ?� c� m?t ti?ng n�i tr?c ti?p v? s? l�m lu?t v� trong m?c ?? l?n ?� c� th? tham gia v�o ch�nh ph?-t? qu?n.

N?u ta t?p trung ch? v�o c�c y?u t? th? t?c, qu? th?c c� m?t s? s? song song gi?a c�c th?c h�nh c? x?a v� ???ng th?i. Nh?ng d?n chi?u ??n t�nh v� t? c?a c�c minipublic ch?c ch?n v?n r?t hi?n di?n, v� s? nh?n m?nh c?ng ??n c? h?i b�nh ??ng ?? ???c ch?n cho c�c ch?c n?ng th?o lu?n c�n nh?c. Tuy nhi�n, m?t s? kh�c bi?t c?t y?u t�ch s? r�t th?m ? Athens kh?i c�c th?c h�nh ???ng th?i � m?u ??i di?n. T?i Athens, s? r�t th?m v� s? lu�n phi�n nhanh c�c ch?c v? ?� cho ph�p c�c c�ng d�n ?? l?n l??t cai tr? v� b? cai tr?. V� th?, ph� h?p v?i t? duy ch�nh tr? c? ?i?n, s? r�t th?m c� khuynh h??ng li�n k?t v?i n?n d�n ch?, trong khi c�c cu?c b?u c? li�n k?t v?i ch? ?? qu� t?c. So s�nh v?i n?n d�n ch? ??i di?n hi?n th?i, Athens ?� l� m?t h�nh th?c c?a n?n d�n ch? tri?t ??. C�c minipublic ???ng th?i l� ho�n to�n kh�c. � t??ng ??ng sau c�c minipublic l� d�ng s? r�t th?m ?? t?o ra m?t vi th? gi?i c?a to�n th? c�ng d�n: M?t nh�m m� c� c�ng c�c ??c ?i?m v� c�ng s? ?a d?ng nh? to�n th? c�ng d�n, nh?ng tr�n m?t quy m� nh? h?n. M?t nh�m g?m h�ng tr?m c�ng d�n ???c ch?n ng?u nhi�n c� khuynh h??ng l� m?t m?u ??i di?n v? m?t th?ng k� c?a d�n c? nh? m?t to�n th?. M?t nh�m nh? h?n g?n 12 ??n 25 ng??i kh�ng th? l� ??i di?n th?t, tuy n� bao g?m m?t s? t�nh ?a d?ng c?a nh�n d�n. C? hai ki?u panel ?ng h? v� khuy?n kh�ch s? ??i di?n m� t?.

Nh? ch�ng ta ?� th?y s?m h?n trong ch??ng n�y, quan ni?m l?y m?u ??i di?n l� quen thu?c v?i c�c b?n ??c th? k? th? hai m??i m?t nh? h�ng th?p ni�n c?a s? d�ng s�u c?a n� trong th?ng k� h?c v� c�c th?m d� d? lu?n. ??y l� v� sao c� v? �kh� duy l� ?? xem x? s? nh? m?t ph??ng ti?n cho m?c ?�ch ??i di?n m� t?� (Stone 2009, p. 390). Tuy v?y, m?u ??i di?n l� m?t s�ng ch? c?a cu?i th? k? th? m??i ch�n. ?� kh�ng th? c� quan h? n�o gi?a s? r�t th?m v� s? ??i di?n m� t? ? Athens, v� � t??ng r?ng s? ch?n ng?u nhi�n d?n m?t c�ch th?ng k� ??n m?t m?t c?t ngang c?a d�n c? ?� kh�ng ???c ch?ng minh m?t c�ch khoa h?c v�o th?i ?�. S? may r?i ?� v?n ch?a ???c thu?n h�a v? m?t khoa h?c (Hacking 1990). Ch�ng ta ?� ph�n t�ch l�m sao nh?ng ng??i th�c ??y s? ??i di?n m� t? trong th?i c�ch m?ng Ph�p v� M? ?� kh�ng th? d?a v�o quan ni?m v? m?t m?u ??i di?n, v� v� th? ?� b? qua s? r�t th?m, ??a ra c�c gi?i ph�p k? thu?t kh�c. S? th?c r?ng s? l?y m?u ??i di?n ?� v?n ch?a ???c ph�t tri?n, v�o l�c khi x�c su?t v� th?ng k� h?c ?� l� c�c m�n h?c ???c thi?t l?p t?t r?i nh?ng kh�ng ???c k?t h?p, ?� l� m?t l� do c?t y?u v� sao s? l?p ph�p b?ng r�t th?m d??ng nh? b? di?t vong trong c�c n?n d�n ch? hi?n ??i. Ng??c l?i, s? quay l?i c?a s? r�t th?m v�o cu?i th? k? th? hai m??i ng?n ?� c?ng li�n k?t v?i s? l?y m?u ??i di?n. Trong h?u h?t tr??ng h?p, s? r�t th?m nh? ???c th?c h�nh trong ch�nh tr? b�y gi? li�n k?t m?nh m? v?i s? l?y m?u ??i di?n. Tuy v?y, s? th?o lu?n c�n nh?c c?a m?t m?t c?t ngang h?p l� c?a nh�n d�n kh�ng ph?i l� c�ng nh? ch�nh ph?-t? qu?n nh�n d�n. S? r�t th?m cho m?i ng??i m?t c? h?i ngang nhau ?? ???c ch?n; nh?ng v� c? h?i n�y l� r?t nh?, n� kh�ng cho ph�p t?t c? c�c c�ng d�n l?n l??t gi? ch?c v? c�ng. Thay v�o ?� n� d?n ??n s? t?o ra m?t minipublic, m?t � ki?n ??i ch?ng (counterfactual) l� ??i di?n c?a c�i c�ng lu?n l?n h?n c� th? ngh?. ??y l� m?t s? kh�c bi?t kh?ng l? th? hai v?i Athens. Trong th�nh ph? Attic, kh�ng ai ?� g?i � r?ng c� th? c� m?t s? ph�n k? ti?m n?ng gi?a m?t m?t h?i ??ng (Boule) hay c�c t�a �n (Heliaia), v� m?t kh�c Ekklesia (h?i ngh? nh�n d�n). Ng??c l?i, s? th?o lu?n c�n nh?c ch?t l??ng cao gi?a c�c nh�m nh? c�ng d�n ???c r�t th?m ??a v�o s? c?ng th?ng gi?a � ki?n ???c khai s�ng c?a minipublic v� � ki?n c?a c�ng ch�ng r?ng h?n. S? gi?ng nhau th?ng k� gi?a c�c ??i di?n m� t? v� nh�n d�n ch? l� m?t ?i?m b?t ??u. Khi ???c ch?n, c�c th�nh vi�n c?a minipublic c� th? ngh?, c?m nh?n, v� l?p lu?n gi?ng nh�n d�n, nh? John Adams ?� vi?t khi bi?n h? cho s? ??i di?n vi m�. Nh?ng minipublic ph?i th?o lu?n c�n nh?c, v� trong qu� tr�nh n�y, n� c� th? thay ??i � ki?n c?a n�. N� c� th? b?t ??u ngh? b?ng c�ch n�o ?� kh�c ?i, v� ??y ch�nh x�c l� gi� tr? gia t?ng c?a s? th?o lu?n c�n nh?c (Sintomer 2010).

L�N S�NG TH? HAI: T?I C�C MINIPUBLIC ???C TRAO QUY?N

C�c nh� s�ng ch? ra l�n s�ng th? nh?t c?a c�c minipublic th?o lu?n c�n nh?c ?� hy v?ng r?ng c�c k? thu?t n�y s?m mu?n s? ???c s? d?ng r?ng r�i, nh?ng k? t? c�c n?m 2000, ch�ng v?n ch?a th?y c�c ?ng d?ng quy m� l?n. ?i?u n�y, theo Hans-Liudger Dienel (2010, p. 105), chuy�n gia h�ng ??u v? c�c b?i th?m ?o�n c�ng d�n ? ??c, m?t ph?n l� do s? lo ng?i, ???c b�y t? b?i c�c nh� bi?n h? cho c�c minipublic th?o lu?n c�n nh?c, v? vi?c b?o to�n �t�nh thu?n khi?t� v� s? nghi�m t�c c?a c�c th? t?c nh? v?y:

T�i t? h?i li?u nh?ng ng??i b�nh v?c n?n d�n ch? th?o lu?n c�n nh?c, v?i c�ch ti?p c?n x� h?i c?a h?, v?i v?n h�a h�n l�m v� � th?c h? c?a h?, c� th? l� m?t c?n tr? ch�nh cho s? �p d?ng h�ng lo?t c?a c�c b?i th?m ?o�n c�ng d�n v� c�c d?ng c? th?o lu?n c�n nh?c tr?c ti?p kh�c hay kh�ng. H? c�, ch�ng ta c�, th?c s? mu?n r?i niche (v? tr� ??c t�n) v� gia nh?p c�c li�n minh m?i ?? th?y �p d?ng h�ng lo?t c?a c�c d?ng c? d�n ch? th?o lu?n c�n nh?c?

L�n s�ng th? nghi?m th? hai ?� l�m thay ??i t�nh h�nh n�y. Ba d?ng c? �c? ?i?n� c?a l�n s�ng th? nh?t v?n ph? bi?n, v� v�i trong s? c�c di?n vi�n ch�nh c?a n�, ?�ng ch� � nh?t Ned Crosby v� James Fishkin, v?n d�nh l�u ??n. H?n n?a, l�n s�ng th? hai ?ang t?n d?ng c�c th�nh t?u v� c�c b�i h?c c?a ti?n b?i c?a n�: nh?ng k? thu?t cho vi?c ti?t ch? s? th?o lu?n c�n nh?c t?t gi?a c�c c�ng d�n th??ng; b?ng ch?ng r?ng c�c c�ng d�n th??ng n�y c� th? th?o lu?n c�n nh?c m?t c�ch h?p l� khi ???c t? ch?c d??i c�c ?i?u ki?n ?�ng; c�c gi� tr? c?a t�nh v� t? v� ch?t l??ng li�n k?t v?i s? r�t th?m ch�nh tr?; v� � t??ng r?ng s? r�t th?m d?a v�o m?t m?u ??i di?n hay m?t m?t c?t ngang h?p l� c?a nh�n d�n v� nh? th? cho ph�p s? ?a d?ng nh?n th?c lu?n. Tuy nhi�n, c�c di?n vi�n c?a l�n s�ng th? hai l� ?a d?ng h?n c�c di?n vi�n c?a l�n s�ng th? nh?t: Tr?c ti?p hay kh�ng, nghi�n c?u h�n l�m ?� nu�i d??ng c�c quan ?i?m c?a c�c nh� ho?t ??ng. �C�c nh� ho?t ??ng r�t th?m� ?� c�ng b? c�c ti?u lu?n b?o v? s? ch?n b?ng b?c th?m trong ch�nh tr?, v� t?p s�ch m?ng c?a nh� b�o David Van Reybrouck Ch?ng l?i c�c cu?c B?u c? (2016), ???c d?ch sang nhi?u ng�n ng?, ?� tr? th�nh m?t s�ch b�n ch?y nh?t to�n c?u. C�c phong tr�o x� h?i v� c�c t? ch?c b?o v? n?n d�n ch? c?p c? s? ?� ch?p nh?n ?? xu?t. V?i l�n s�ng th? hai n�y, � t??ng v? s? r�t th?m ?� kh�ng c�n l� t?m nh�n c?a ch? c�c nh� h�n l�m v� c�c nh� c?i c�ch th? ch? n?a, cho d� h? ti?p t?c ?�ng m?t vai tr� trung t�m.

Ngo�i ra, l�n s�ng th? hai ?ang gi�p m? r?ng s? ?a d?ng c?a c�c l?a ch?n. C� s? th? nghi?m l?n h?n, v� c�c th? nghi?m n�y ng�y c�ng ???c lai v� ?a d?ng. Hai ki?u r�t th?m ?� n?i l�n (m?t s? ph�n bi?t c?t ngang l�n s�ng th? hai nh?ng v??t xa h?n n� nhi?u). Ki?u th? nh?t ???c d�ng ?? ch?n nh?ng ng??i tham gia trong m?t h?i ??ng, m?t ?y ban, m?t jury, hay m?t minipublic. N� ?� l� ??c tr?ng c?a l�n s�ng th? nghi?m th? nh?t v� v?n quan tr?ng trong l�n s�ng th? hai. M� h�nh th? hai ???c d�ng ?? ch?n c�c c� nh�n cho ch?c v? c�ng. Trong th?i Trung C? v� th?i k? ??u Hi?n ??i, ch�ng ta ?� th?y r?ng b?u c?, s? th�u n?p, v� s? r�t th?m th??ng ???c k?t h?p ?? x�c ??nh ai s? gi? ch?c v?. Lo?i lai n�y ?� kh�ng t?n t?i trong l�n s�ng th? nghi?m th? nh?t. L�n s�ng th? hai ?� th?y m?t s? c? g?ng ?? k?t h?p s? ch?n ng?u nhi�n v� c�c cu?c b?u c?. ??u ti�n ch�ng ta h�y xem x�t ng?n g?n vai tr� c?a s? r�t th?m trong ch�nh tr? ??ng, tr??c khi xem x�t c�c lo?i m?i c?a c�c minipublic chi ti?t h?n.

S? r�t Th?m trong Ch�nh tr? ??ng

S? r�t th?m ?� kh�ng bi?n m?t ho�n to�n kh?i ch�nh tr? ??ng trong th? k? th? m??i ch�n, nh?ng n� v?n ???c d�ng ch? trong c�c tr??ng h?p b�n l?, nh? ch�ng ta ?� th?y, ch?ng h?n nh? ph�n ??nh ai th?ng gi?a hai ?ng vi�n ngang ?i?m nhau. S? ch?n b?ng b?c th?m c?ng ???c d�ng ?? ph�n b? c�c gh? �???c d�nh� cho c�c Dalit, c�c thi?u s? s?c t?c, v� c�c ??ng c?p th?p h?n ? ?n ?? sau ??c l?p (trong m?t s? khu v?c b?u c?, ch? nh?ng ng??i t? m?t trong c�c nh�m n�y ???c ph�p gi?i thi?u m�nh nh? c�c ?ng vi�n). Ng??c l?i, b?t ??u trong c�c n?m 2000, m?t lo?t th? nghi?m ??i m?i s�ng t?o ?� r�t c�c ?ng vi�n ??ng b?ng th?m trong khung c?nh c?a c�c cu?c b?u c? ??ng c?nh tranh. Th? nghi?m ??u ti�n thu?c lo?i n�y ?� x?y ra trong 2006 ? Marousi, m?t th? tr?n c? v?a trong ngo?i � Athens. M?t tr?m ba m??i m?t c�ng d�n ??a ph??ng ???c ch?n ng?u nhi�n ?� b? phi?u cho ai n�n l� ?ng vi�n th? tr??ng ???c PASOK, ??ng X� h?i (ch? ngh?a) Hy l?p ?? c? (Buonocore 2006, pp. 6�8). H? ?� d�ng to�n b? ng�y ?? ki?m th? c�c c� nh�n kh�c nhau ?ang ?ng c?, l�m vi?c lu�n phi�n gi?a c�c phi�n to�n th? v� c�c nh�m nh? h?n, v� trong t?i khuya cu?i c�ng h? ?� ch?n nh�n v?t m� t�nh c? ?� �t n?i ti?ng nh?t, m?i ngay bu?i s�ng ?�. Qu� tr�nh n�y ???c tri?u t?p b?i ??ng X� h?i ??a ph??ng, theo y�u c?u c?a George Papandreou, l�nh t? qu?c gia c?a PASOK v� ch? t?ch c?a Qu?c t? X� h?i ch? ngh?a l�c ?�. �Cu?c b?u c? s? b?� ??i m?i s�ng t?o n�y ???c truy?n c?m h?ng b?i s? th?m d� th?o lu?n c�n nh?c v� ???c l?i t? s? gi�p ?? t�ch c?c c?a James Fishkin. Theo George Papandreou, khi nhu c?u t?ng l�n cho s? tham gia trong c�c n?n d�n ch? ???ng th?i, Athens c? ?i?n c� th? ch�o m?i t�i chuy�n m�n qu� gi�; s? ch?n b?ng b?c th?m h?n n?a c� th? b?o ??m c�c c? h?i b�nh ??ng trong kh�a c?nh n�y. Ngo�i ra, th? t?c ???c Fishkin s�ng ch? ??a ra s? ?ng h? khoa h?c cho s? l?y m?u ??i di?n ?�ch th?c v� s? h�nh th�nh m?t c�ng lu?n ???c khai s�ng. N?u s? truy?n c?m h?ng h�ng bi?n ??n t? Hy L?p c? ?i?n, th?c h�nh th?c s? l� s�t h?n v?i c�c th?c h�nh c?a C?ng h�a Venetia, v?i c�c ?y ban b?u c? ???c ch? ??nh m?t ph?n b?ng s? r�t th?m. C�c th? nghi?m kh�c ?� x?y ra theo c�ch n�y, nh?t l� trong c�c ??ng nh? �u ch�u. Ch?ng h?n, v�o ??u c�c n?m 2010, ??ng b? ??a ph??ng Metz c?a ??ng Xanh Ph�p ???c ch?n ng?u nhi�n c�c ?ng vi�n c?a n� cho c�c cu?c b?u c? ??a ph??ng v� l?p ph�p t? t?p h?p c�c ??ng vi�n c?a n�. Nh?ng ng??i ch?ng bao gi? tham gia v�o c?nh tranh n?i b? v� m?t cu?c ch?y ?ua b?u c? khi ?�, th?c ra ?� tr? th�nh c�c ?ng vi�n. Trong c�c cu?c th?m d�, c�c ?ng vi�n ???c ch?n ng?u nhi�n ?� ??t c�c ?i?m s? so s�nh ???c v?i ?i?m s? c?a c�c ?ng vi�n Xanh kh�c ???c ch?n qua b?u c? n?i b?. M� t? s? th? nghi?m, m?t trong c�c ?ng vi�n, v?i m?t xu?t x? trong t? ch?c c?ng ??ng, ?� gi?i th�ch r?ng �s? r�t th?m cho ph�p ch�ng t�i n�i v?i nh?ng ng??i ?� ? trong ch�nh tr? su?t ??i h?, v� tin r?ng ch�nh tr? l� th?m quy?n ??c quy?n c?a h?, r?ng th?c ra ?i?u n�y kh�ng ph?i th?� (Sintomer 2011, p. 179).

Tuy v?y, ch�nh Mexico ?� ch?ng ki?n bi?n th? tham v?ng nh?t c?a s? r�t th?m ???c d�ng ?? ch?n c�c ?ng vi�n b?u c?. Th? t?c ???c th?o lu?n s�i n?i v�i n?m trong c�c gi?i h�n l�m v� ch�nh tr? nh? nhau. R?i n� ???c ?? xu?t b?i Movimiento Regeneraci�n Nacional (Morena), ??ng c?a t?ng th?ng c�nh t? t??ng lai, Manuel L�pez Obrador (Aguilar Rivera 2015). Morena ?� quy?t ??nh ?? ch?n hai-ph?n-ba c�c ?ng vi�n c?a n� cho b?u c? l?p ph�p v�o ng�y 7 th�ng S�u 2015 d�ng m?t s? k?t h?p c?a b?u c? v� x? s? (m?t ph?n ba kh�c ???c d�nh cho c�c ?ng vi�n b�n ngo�i kh�ng ph?i l� c�c ??ng vi�n c?a ??ng). Trong m?i khu v?c b?u c?, nh?ng ng??i ?ng h? ??ng g?p nhau trong c�c h?i ??ng ?? b�u 10 c� nh�n (5 nam v� 5 n?), t? ?� c�c ?ng vi�n ??n l??t ???c ch?n d�ng m?t h? th?ng x? s? kh?ng l? � m?t d?ng c? b?t ch??c th?c h�nh insaculaci�n c? x?a. Manuel L�pez Obrador ?� m� t? k?t c?c c?a th? t?c ch?n n�y v?i c�c t? sau ?�y: �S? may r?i quy?t ??nh cho ch�ng ta, v� kh�ng ph?i ch? ngh?a th�n h?u. Kh�ng c�n h? h�ng n�o c?a c�c nh� l�nh ??o ch? huy t? tr�n xu?ng n?a, c�c t�n ???c r�t ra t? c�c v� l� nh?ng ng??i ?�n �ng v� ?�n b� c?a nh�n d�n, c�c c�ng d�n m� ch�ng ta kh�ng th? nghi ng? v? b?t k? vi?c l�m sai tr�i n�o, c�c c�ng d�n t?t t?n t?y v?i ??t n??c c?a h?.� Th? nghi?m n�y ?� c� t�c ??ng ?�ng k? r?i kh?p n??c l?n th? hai c?a M? Latin, cho ph�p nh?ng ng??i ngo�i m� s? ch?ng bao gi? ???c ch?n ?? tr? th�nh c�c ?ng vi�n v�, ??i v?i nhi?u ng??i, c�c th�nh vi�n c?a qu?c h?i qu?c gia v� qu?c h?i v�ng hay c?a c�c h?i ??ng th�nh ph?. Nhi?u ng??i h?n ??n t? giai c?p lao ??ng v� c�c nh�m d??i ?� ???c b�u. Trong c�c khu v?c b?u c? v?i m?t th�nh vi�n qu?c h?i ???c ch?n qua th? t?c n�y, ??ng Morena ?� c� c�c k?t qu? t?t h?n trong c�c cu?c b?u c? l?p ph�p 2021, khi d?ng c? n�y ???c nh?c l?i. Kh� l� th�, nh?ng ng??i m?i ??n n�y th??ng kh� t�ch c?c trong c�c hi?p h?i v� c�c NGO trong c�c khu v?c b?u c? c?a h?: H? kh�ng ph?i l� c�c ch�nh tr? gia chuy�n nghi?p, nh?ng ng??c v?i c�c minipublic ???c ch?n ng?u nhi�n, h? ?� kh�ng b? t�ch r?i kh?i x� h?i d�n s? c� t? ch?c, v� c?p c? s? ??ng ??u ti�n ?� ph?i b?u h? v�o danh s�ch ng?n m� t? ?� s? r�t th?m x?y ra (Poertner 2002). H? t?o th�nh m?t h�nh th?c c?a s? ??i di?n m� t? gh�p n?n d�n ch? b?u c? (elective democracy), n?n d�n ch? li�n k?t (associative democracy), v� s? ch?n ng?u nhi�n. ??ng th?i, n� c?ng ?� l�m t?ng quy?n l?c c?a Manuel L�pez Obrador c� s?c l�i cu?n b?ng vi?c l�m y?u t?m quan tr?ng c?a c?a c�c phe ph�i n?i b? b�n trong Morena. T�m l?i, l� kh� ?? ??a ra b?t k? k?t lu?n cu?i c�ng n�o v? t�nh hi?u qu? ch�nh tr? v�o giai ?o?n n�y.

S? k?t h?p n�y c?a s? r�t th?m v� c�c cu?c b?u c? gi?ng c�ch nhi?u qu� tr�nh b?u c? ?� x?y ra trong th?i Trung C? v� th?i k? ??u Hi?n ??i. Ng??c l?i ?� kh�ng c� ti?n l? l?ch s? n�o cho s? ??a r�t th?m v�o ?? ch?n c�c th�nh vi�n c?a c�c h?i ??ng ??ng hay c�c ?y ban trung ??ng ??ng. T?i T�y Ban Nha, c�c ??ng b? khu v?c c?a c�c ??ng c�nh t? Izquierda Unida v� Podemos c?ng ?� th?c hi?n s? r�t th?m b�n trong c�c th? t?c n?i b? c?a ch�ng. T?i Andalusia, Izquierda Unida ???c ch?n ng?u nhi�n 15 ph?n tr?m c?a c�c ??i bi?u c?a h?i ??ng 2017 c?a n�. T?i Valencia v� Murcia, Podemos ?� r�t th?m 17,5 ph?n tr?m c�c th�nh vi�n c?a ?y ban th??ng tr?c c?a n�, v� th? t?c s? ???c m? r?ng ra c�c ??o Balearic v� Aragon. T?i Ph�p, trong 2017, 25 ph?n tr?m c?a ?y ban trung ??ng c?a R�publique en marche! (�C?ng h�a Ti?n b??c!�), t? ch?c ch�nh tr? c?a Macron T?ng th?ng Ph�p m?i, ?� ???c ch?n ng?u nhi�n gi?a c�c th�nh vi�n. Phong tr�o d�n t�y c�nh t? Les Insoumis c?ng d�ng s? r�t th?m gi?a c�c th�nh vi�n ?? ch?n 1.200 ??i bi?u ?i d? ??i h?i to�n qu?c 2017 c?a n�, v� ?� l?p l?i th? nghi?m n�y trong nh?ng n?m ti?p theo. M?t s? ??ng nh? h?n c?ng ?� ch?n ng?u nhi�n c�c ?ng vi�n l?p ph�p hay c�c th�nh vi�n c?a ?y ban th??ng tr?c c?a ch�ng.

C�c Minipublic Th?o lu?n c�n nh?c v� n?n D�n ch? Tham gia

S?c t??ng t??ng d�n ch? ?� phong ph� ??n m?c l� kh�ng th? ?? m� t? t?t c? c�c h�nh th?c kh�c nhau c?a c�c minipublic ???c ch?n ng?u nhi�n k? t? c�c n?m 2000. Tuy nhi�n, n?m t?p h?p ch�nh c?a c�c th? nghi?m c� th? ???c ph�c h?a: s? lai h�a n?n d�n ch? th?o lu?n c�n nh?c v� n?n d�n ch? tham gia; s? k?t h?p c�c minipublic th?o lu?n c�n nh?c v?i n?n d�n ch? tr?c ti?p; s? t?o ra m?t m� h�nh m?i, H?i ngh? C�ng d�n; m?t ?? xu?t d�ng s? r�t th?m ?? ch?n (c�c th?m ph�n c?a) T�a �n T?i cao; v� c�c h?i ??ng th??ng tr?c ???c r�t th?m b�n trong c�c t? ch?c hay c�c hi?p h?i.

T?p ??u ti�n c?a c�c ??i m?i t?n d?ng c�c minipublic ???c ch?n ng?u nhi�n b�n trong ??ng h?c tham gia l?n h?n, ??c bi?t l?p ng�n s�ch tham gia. Nh? ch�ng ta ?� th?y, m?c d� nh?ng ng??i b�nh v?c n?n d�n ch? tham gia ?� ch� � ??n ch?t l??ng th?o lu?n c�n nh?c c?a c�c th? t?c, ban ??u h? ?� b? qua hay c� m?t th�i ?? kh� ng? v?c ??i v?i c�c minipublic ???c ch?n ng?u nhi�n. Khi th�nh ph? Porto Alegre tri?u t?p m?t h?i ngh? ?? ki?m ?i?m m??i n?m ??u ti�n c?a l?p ng�n s�ch tham gia v� c�ng b? tuy?n t?p c?a h?i ngh? v�o ??u c�c n?m 2000, ?� ch? c� m?t b�i b�o, ???c m?t h?c gi? Ph�p vi?t, nh?c ??n kh? n?ng k?t h?p d?ng c? l?p ng�n s�ch tham gia ban ??u v?i s? r�t th?m; b�i b�o n�y ?� kh�ng t�m th?y ti?ng vang n�o trong th? ?� c?a phong tr�o to�n c?u h�a-kh�c [alter-globalization] (Sintomer 2002, pp. 57�67).

Tuy v?y, b?t ??u trong c�c n?m 2000, l? h?ng gi?a n?n d�n ch? tham gia v� n?n d�n ch? th?o lu?n c�n nh?c ?� b?t ??u kh�p l?i ? c�c ph?n kh�c c?a th? gi?i. C�c b?i th?m ?o�n c�ng d�n Berlin, ???c tri?u t?p ??u ti�n gi?a 2001 v� 2003, l� m?t trong nh?ng th� d? l� th� nh?t, ??c bi?t v� ch�ng ?� lai c�c t? l?p k? ho?ch c?a Peter Dienel theo m?t c�ch l� th� (b?n th�n Dienel ?� kh�ng h�i l�ng v?i s? ??i m?i n�y). T?i m?i trong s? 17 qu?n ???c li�n bang nh?m cho ??i m?i ?� th? c?a th? ?�, m?t s? ti?n 500.000 euro ???c c?p cho m?t nh�m c? d�n cho c�c d? �n (R�cke and Sintomer 2005, pp. 139�160). C�c b?i th?m ?o�n Berlin ?� kh�c v?i m� h�nh c? ?i?n theo ba c�ch. Th? nh?t, h? h?p trong m??i l?m phi�n 2- hay 3-gi?, m�, ng??c v?i th?i k? 3 ng�y li�n ti?p ph? bi?n h?n, cho ph�p c�c th�nh vi�n l�m quen v?i th�ng tin v� ph�c h?a ra x??ng s?ng c?a c�i c� th? m?t ng�y tr? th�nh m?t c? th? v?nh vi?n. Th? hai, n?a c?a c�c b?i th?m vi�n ???c ch?n b?ng th?m t? danh s�ch c? d�n, v� m?t n?a l� c�c c�ng d�n t�ch c?c trong v�ng ??a ph??ng. Th? ba, v� quan tr?ng nh?t, c�c c�ng d�n n�y ???c trao quy?n l?c ra quy?t ??nh, v� c�c nh� ch?c tr�ch ??a ph??ng c? g?ng theo l?i khuy�n c?a h?, b�n trong c�c gi?i h?n th?m quy?n v� ph�p ch? c?a h?.

Khi c�c b?i th?m ?o�n n�y ???c thi?t l?p, nhi?u phong tr�o x� h?i ?i?n h�nh cho th�nh ph? Berlin � nh? phong tr�o c?a nh?ng ng??i chi?m ch? (squatters) � ?� suy t�n v? quy?n l?c, nh?ng s? tham gia v?n l� m?t v?n ?? quan tr?ng. M?t ch�nh s�ch ?� th? li�n bang ?� t?o ra m?t c?a s? c? h?i ch�nh tr? v� h�nh ch�nh trong ?� c�c b?i th?m ?o�n ?� c� th? ???c t?o ra; s? tham gia c?a nh?ng ng??i ??a ph??ng l� m?t m?c ti�u chi?n l??c ???c tuy�n b? v�, b? ?nh h??ng c?a c�c truy?n th?ng Anh-M?, s? trao quy?n cho nh?ng ng??i v?i �t quy?n l?c nh?t trong x� h?i ???c khuy?n kh�ch. Cu?i c�ng, c�c s�ng ki?n ???c ??a ra trong c�c qu?n n�y c?a Berlin ?� c� kh? n?ng ???c l?i t? m?t xu h??ng c?i c�ch ch�nh quy?n ??a ph??ng r?ng h?n. Neues Steuerungsmodell, m?t phi�n b?n d�n ch?-x� h?i c?a s? Qu?n l� C�ng M?i, ?� th? nu�i d??ng ho?t ??ng h??ng-m?c ti�u ngang c�c ranh gi?i truy?n th?ng, v� ?? th�c ??y s? c?i m?, s? gi�m s�t, v� tr�ch nhi?m ? t?t c? c�c m?c h�nh ch�nh, v?i m?t quan ?i?m ?? th�o d? c�c c?u tr�c th? b?c. S? thi?t l?p c�c nh� qu?n l� qu?n trong n?m 1999 t?i c�c v�ng b? ch�nh s�ch th�nh ph? t�c ??ng ?� c� ngh?a l� khuy?n kh�ch c? s? trao quy?n c?ng ??ng v� hi?n ??i h�a h�nh ch�nh.

S? bao g?m c�c nh� ho?t ??ng trong c�c b?i th?m ?o�n Berlin ???c ch�o h�ng nh? ?ng h? s? h?p t�c gi?a x� h?i d�n s? c� t? ch?c v� c�c c�ng d�n th??ng, v� s? r�t th?m ???c xem nh? m?t d?ng c? ?? m? r?ng v� ?a d?ng h�a (v? m?t tu?i, gi?i, v� d�n t?c) gi?i c?a c�c c�ng d�n tham gia v??t ngo�i bi�n ch? ch�nh th?c. M?c d� nh?ng ng??i tr? ???c ??i di?n th?p m?t ch�t, nh? nh?ng ng??i b? h?c v� nh?ng ng??i nh?p c?, thi?u s�t n�y l� �t n?i b?t h?n trong c�c c? ch? d?a v�o s? tham gia t�nh nguy?n. C�c nh� qu?n l� qu?n ?� c� m?t ch?c n?ng then ch?t trong vi?c l?p c�c b?i th?m ?o�n, t�ch c?c chu?n b? c�c phi�n, gi�p gi? c�c cu?c th?o lu?n s?ng ??ng, v� gi�m s�t c�c d? �n ???c t?o ra. C�c NGO c� ??ng k� c?ng ?�ng m?t vai tr� t�ch c?c: Ch�ng tr�nh b�y hai ph?n ba c�c d? �n d??i s? xem x�t c?a c�c b?i th?m ?o�n; g?n n?a s? b?i th?m vi�n ???c tuy?n m? t? h�ng ng? c?a ch�ng; v� ch�ng th?c hi?n h?u h?t d? �n m� cu?i c�ng ???c ch?p nh?n. Khi so s�nh, c�c c�ng d�n th??ng c� tr?ng l??ng �t h?n. M?c d� h? chi?m n?a s? b?i th?m vi�n, h? hi?m khi ?? xu?t c�c d? �n v� ?�ng g�p �t th??ng xuy�n h?n cho s? th?c hi?n ch�ng; vai tr� c?a h? l� r� r?t nh?t trong c�c cu?c th?o lu?n. V? ph?n c�c ?y vi�n h?i ??ng ???c b�u v� c�c quan ch?c th�nh ph?, s? can thi?p c?a h? x?y ra ch? y?u tr??c v� sau s? ph�n x? jury.

Gi� tr? c?t l�i c?a c�c b?i th?m ?o�n n?m trong n?ng l?c c?a c�c c�ng d�n ?? l?y c�c quy?t ??nh v? c�c d? �n ??a ph??ng. M?c d� t?ng s? ti?n ???c n�i ??n l� m?t ph?n b� t?o c?a ng�n s�ch Berlin, ch�ng kh�ng ph?i l� kh�ng quan tr?ng. Nh? n?ng l?c ra quy?t ??nh n�y, c�c b?i th?m ?o�n Berlin th?c ra l� g?n h?n v?i c�c c? ch? l?p ng�n s�ch tham gia v? b?n ch?t. T?ng c?ng 700 d? �n ???c t�i tr? m?t ph?n hay to�n b? theo c�ch n�y trong hai n?m ??u t?n t?i c?a c�c b?i th?m ?o�n, h?u h?t trong s? ch�ng ???c h??ng t?i s? gi�p ?? tr? em hay nh?ng ng??i tr?. M?c d� th? t?c n�y ?� th�nh c�ng trong vi?c th?c hi?n c?a n�, n� ?� b? h?n ch? ? m?c vi m� v� kh�ng cho ph�p nhi?u ??i tho?i gi?a d�n c? v� c�c ch�nh tr? gia.

M?t chi?u ch�nh tr? c? b?n hi?n di?n. V�i b?i th?m ?o�n ?� y�u c?u b??c ra ngo�i vai tr� ???c ph�n cho ch�ng (h?t nh? b?i th?m ?o�n x�t x? ?� ??nh k? c� thi�n h??ng ?? �v� hi?u h�a� lu?t), nh?ng ?i?u n�y r� r�ng v??t ra ngo�i c�i c�c quan ch?c s?n s�ng ch?p nh?n. M?t s? b?i th?m vi�n mu?n h?n ?� tham gia trong c�c hi?p h?i x� h?i d�n s?, v� c�c NGO ?� ???c l?i t? kinh nghi?m c?a h?. Tuy v?y, s? th?c r?ng c�c phi�n x?y ra ??ng sau c�c c�nh c?a ?�ng ch?c ch?n l�m gi?m t�c ??ng ??n c�c c?ng ??ng ??a ph??ng, v� h?u h?t c? d�n ?� v?n kh�ng bi?t s? t?n t?i c?a ch�ng. Qu� tr�nh h?u h?t gi? l?i m?t ??ng l?c t? tr�n-xu?ng: C�c phong tr�o x� h?i kh�ng c� s? ki?m so�t c�c v? vi?c, v� c�c d? �n c� th? ch? hi?u ch?nh b�n l? c�c xu h??ng ti�u c?c ??a ph??ng. Nh? m?t k?t qu?, th? nghi?m ?� t? t? t�n ?i m� kh�ng g�y ra b?t k? ph?n ?ng c�ng ch�ng m?nh n�o.

T?i H� Lan, hai th? nghi?m ???c kh?i x??ng trong 2017 v� 2018 m?t c�ch t??ng ?ng c� v? ?i theo h?t h??ng t??ng t?. C�c h?i ??ng ?� th? qu?n trong hai th�nh ph?, Groningen v� Rotterdam, b�y gi? ???c ch?n b?ng th?m thay cho ???c b�u hay ???c th�u n?p. ?? t�i tr? c�c d? �n c?ng ??ng ? m?c khu d�n c?, ch�ng ???c trao quy?n ?? ph�n ph?i 200.000 euro m?i hai n?m v� 50.000 euro m?i n?m, m?t c�ch t??ng ?ng (Lucardie 2019). C�c qu� tr�nh lai kh�c ?�ng l?u �: M?t trong s? l� th� nh?t l� s? d�ng s? ch?n b?ng b?c th?m cho m?t s? ng�n s�ch tham gia. M?t th? nghi?m ch?ng h?n ???c th�c ??y ? Australia b?i Qu? D�n ch? M?i, m?t trong c�c t? ch?c xu?t s?c nh?t bi?n h? cho s? r�t th?m trong ch�nh tr?. H?i ??ng City of Canada Bay, ? ?� th? Sydney, ?� quy?t ??nh ?? ch?n b?ng th?m c�c c�ng d�n s? tham gia v�o l?p ng�n s�ch tham gia, m?c d� c�i sau ch? c� quy?n t? v?n (Thompson 2012, article 5). Trong c�c n?m 2000, t?i qu?n Lichtenberg c?a Berlin, v� th? tr?n Emsdetten ? T�y ??c, c�c c�ng d�n ???c m?i ng?u nhi�n ?? tham gia c�c cu?c h?p ng�n s�ch v? t�i ch�nh v� d?ch v? ch�nh quy?n ??a ph??ng: S? ch?n b?ng b?c th?m ???c xem v? m?t ??a ph??ng nh? vi?c ?ng h? s? tham gia ??i di?n v? m?t x� h?i h?c, v� nh? m?t ph??ng ti?n ?? khi?n nh�n d�n tham gia (Sintomer, Herzberg and R�cke 2016).

S? r�t th?m c?ng ???c d�ng trong ng�n s�ch tham gia c?a c�c th�nh ph? ??c, T�y Ban Nha, v� Ph�p kh�c. T? 2001 ??n 2008, trong th? tr?n Ph�p nh? Pont-de-Claix (12.000 c? d�n n?m ? ngo?i � Grenoble), � t??ng v? d�ng ph??ng ph�p n�y ?� ??n gi�n ti?p t? kinh nghi?m c?a c�c b?i th?m ?o�n Berlin. Trong th?i k? b?y n?m n�y, c�c ?y vi�n h?i ??ng ??a ph??ng ?� ch?n c�c t�n d�ng m?t lo?i b�t m� t? ?� c�c s? x? s? ???c r�t, ch? y?u b?i v� x? s? l� ph? bi?n trong c�c l? h?i c�ng khai; nh? m?t k?t qu?, ng??i d�n bi?t c? d?ng c? ho?t ??ng th? n�o v� ? ?�u ng??i ta c� th? nh?n ???c. Pont-de-Claix ?� ph�t tri?n m?t th? t?c hai giai ?o?n. T?i m?c khu d�n c?, c�c ?y ban ?� m? cho b?t k? ai mu?n d? v� h?p m?t l?n m?i ba th�ng. Ho?t ??ng ch�nh l� ph�n b? ng�n qu? (16.000 euro tr�n khu) m� h?i ??ng th? tr?n ?� c� s?n cho nh?ng s? c?i thi?n nh? ??a ph??ng. ? m?c th? tr?n, m?t H?i ??ng T? v?n Ng�n s�ch g?m 50 th�nh vi�n h?p v�i l?n m?t n?m, g?m c�c c�ng d�n ???c ch?n ng?u nhi�n t? s? ??ng k� b?u c? (v?i m?t h?n ng?ch cho nh?ng ng??i d??i 25 tu?i), c?ng hai ??i di?n t? m?i ?y ban khu d�n c?. Th? t?c n�y ?� tr�nh m?t h? th?ng h�nh th�p trong ?� m?c th? tr?n g?m ch? c�c ??i bi?u t? c�c khu d�n c?, nh? ?� th? ? Porto Alegre. Tuy v?y, th? nghi?m n�y ?� bi?n m?t m� kh�ng c� m?t d?u v?t n�o khi ?a s? ch�nh tr? ??a ph??ng thay ??i. C�c n?i kh�c ?� ph�t tri?n thay cho n�. Trong 2014, m?t jury c�ng d�n ???c th�nh l?p theo c�ch ?� ?? ph�n b? minh b?ch v� v� t? nh� ? ???c tr? c?p trong l�ng Salon de Provence, ? mi?n Nam n??c Ph�p. T??ng t?, trong 2013, v�i th�nh vi�n qu?c h?i Ph�p ?� l?p ra m?t jury c�ng d�n ?? ph�n ph?i c�c qu? qu?c h?i m� h? c� s? ti?p c?n m?t c�ch h?p ph�p. N?m tr??c, s? d�ng t�y � c?a c�c qu? ?� ?� ? trung t�m c?a m?t v? b� b?i, v� ?� tr? n�n c?t y?u cho m?t s? v? ??i di?n ?? ??ng xa kh?i c�c ??ng nghi?p c?a h?, trong khi ??ng th?i b�y t? mong mu?n c?a h? ?? ph�t tri?n m?t h? th?ng tham gia.

Trong 2005, th? tr?n Trung qu?c Tr?ch Qu?c (Zeguo) th?m ch� ?� k?t h?p s? l?p ng�n s�ch tham gia x?y ra trong th�nh ph? �n L?nh [Wenling] (m?t th�nh ph? mi?n ?�ng Trung qu?c v?i m?t d�n s? h?n m?t tri?u ng??i) v?i m?t phi�n b?n c?a c�c cu?c th?m d� th?o lu?n c�n nh?c (Fishkin et al. 2010, pp. 1�14). M?t nh�m l?n c?a c�c c�ng d�n ???c ch?n ng?u nhi�n th?o lu?n c�c d? �n kh�c nhau ? m?c th�nh ph? v� b? phi?u, ti?p sau s? th?o lu?n c�n nh?c c?a h?, v? ?u ti�n c�c d? �n nh? th? n�o. C�c th�nh vi�n c?a h?i ??ng th�nh ph?, ?� d? h?i ngh? m� kh�ng ???c ph�p can thi?p, sau ?� s? h?p; c�c quy?t ??nh c?a h? n�i chung ?� theo c�c khuy?n ngh? ???c c�c c�ng d�n cung c?p (He 2011, pp. 89�101). Mu?n h?n, m?t h?n ng?ch ???c l?p ra ?? cho ph�p s? ??i di?n qu� c?a c�c doanh nh�n, sao cho giai c?p x� h?i n�y, quan tr?ng cho s? ph�t tri?n kinh t?, c� th? c� nhi?u ?nh h??ng h?n tr?ng l??ng nh�n kh?u h?c c?a n� c� th? ?� cho ph�p n?u kh�c ?i. M?t trong nh?ng s? ??c ?�o c?a th? nghi?m c?i c�ch ng�n s�ch �n L?nh, m� ???c xem nh? m?t m� h�nh ? Trung Qu?c, l� n� cho ph�p c�c th�nh vi�n c?a h?i ??ng l?p ph�p ??a ph??ng ?? ?nh h??ng ??n c�c th??ng l??ng ng�n s�ch, m?t kh�c l� m?t k? t�ch hi?m ? n??c n�y, n?i ch�nh quy?n ??a ph??ng v� ??ng c?ng s?n th??ng c� ??c quy?n de facto v? c�c v?n ?? nh? v?y (Cheng, Sheh, and Li 2015, pp. 115�118). Tr?ch Qu?c l� th? tr?n Trung qu?c duy nh?t n?i s? r�t th?m ?� ???c th?, v?i th�nh c�ng v?a ph?i. Th?t l� th� ?? l?u � r?ng ? Tr?ch Qu?c nh? ? Pont-de-Claix, m?t tr� ch?i lotto ???c d�ng ?? ch?n ng?u nhi�n nh?ng ng??i tham gia (tuy v?i m?t d?ng c? r?t hi?n ??i ? Trung Qu?c).

C�c Minipublic Th?o lu?n c�n nh?c v� n?n D�n ch? Tr?c ti?p

Trong m?t h??ng th? ba, s? ??i m?i ?� d?n ??n s? k?t h?p c�c minipublic th?o lu?n c�n nh?c ???c r�t th?m v?i n?n d�n ch? tr?c ti?p (Steenbergen et al. 2015, pp. 187�204). Th? nghi?m ??u ti�n theo c�ch n�y l� H?i ngh? C�ng d�n British Columbia (2004), ti?p theo b?i th? nghi?m Ontario n?m sau ?�. Th? nghi?m tr??c ?� tr? th�nh m?t ngu?n c?m h?ng cho c�c v�ng kh�c. T?i Ireland, ti?p theo m?t s�ng ki?n ???c c�c nh� h�n l�m v� m?t nh�m g?i l� �Ch�ng ta c�c C�ng d�n� kh?i ??ng ?� ???c m� h�nh British Columbia tr?c ti?p g�y c?m h?ng, m?t pilot H?i ngh? C�ng d�n g?m 100 c� nh�n ?� h?p trong 2011. Nh�m ?� ??a ra c�c g?i � cho c?i c�ch hi?n ph�p v� ?� nh?n ???c s? ??a tin media ?�ng k?. Sau cu?c b?u c? 2011, ch�nh ph? m?i ?� t�n th�nh � t??ng. ???c ?a s? c�c ??ng ?ng h?, n� ?� tri?u t?p m?t H?i ngh? L?p hi?n, 67 trong s? 100 th�nh vi�n c?a n� ?� l� c�c c�ng d�n ???c ch?n ng?u nhi�n t? s? ??ng k� b?u c?. Nh?ng ng??i kh�c ?� l� c�c ch�nh tr? gia, ?? tr�nh ph?n ?ng ti�u c?c t? c�c ??ng ch�nh tr? m� ?� l�m cho vi?c ch?p nh?n c�c ki?n ngh? ??n t? c�c h?i ngh? c�ng d�n ? British Columbia hay Ontario kh� kh?n h?n. M?t s? ?? xu?t ?� n?i l�n t? c�ng vi?c c?a H?i ngh?, v�i trong s? ?� cu?i c�ng ?� ???c ch�nh ph? v� qu?c h?i ch?p nh?n. Quan tr?ng nh?t ?� l� m?t s?a ??i hi?n ph�p nh?m t?i vi?c h?p ph�p h�a h�n nh�n ??ng-gi?i, m� cu?i c�ng ?� ???c m?t cu?c tr?ng c?u d�n � trong th�ng N?m 2015 ph� chu?n. M?c d� m?t s?a ??i kh�c, v? gi?i h?n nhi?m k? t?ng th?ng, ?� b? b�c b?, m?t trong nh?ng c? g?ng tham v?ng nh?t ?? k?t h?p n?n d�n ch? th?o lu?n c�n nh?c v� n?n d�n ch? tr?c ti?p v?n c� th? ???c xem l� m?t th�nh c�ng v? ??i (Farrell, Harris, and Suiter 2016, pp. 33ff). Qu� tr�nh ???c l?p l?i trong 2016�2018, l?n n�y x? l� s? ph� thai, v� trong 2020�2021, v?i c�c v?n ?? b�nh ??ng gi?i, c? hai l?n v?i c�c h?i ngh? ???c ch?n ho�n to�n b?ng th?m (Courant 2021). C�c ch? ?? n�y ?� r?t quan tr?ng, nh?t l� trong m?t n??c ?a s? C�ng gi�o.

M?t trong c�c th? nghi?m l� th� nh?t v?i c�c b?i th?m ?o�n c�ng d�n, ???c g?i l� X�t l?i S�ng ki?n C�ng d�n (Citizens� Initiative Review), ???c ti?n h�nh ? Oregon. Ti?p theo m?t phong tr�o c?p c? s? k�u g?i n?n d�n ch? th?o lu?n c�n nh?c h�a gi?i v?i c�c h�nh th?c hi?n c� c?a n?n d�n ch? tr?c ti?p (Gastil 2000), v� ???c l?i t? s? tham gia c?a Ned Crosby, nh� s�ng ch? ra c�c b?i th?m ?o�n c�ng d�n, c�c th�nh vi�n ch�nh ph? bang t? c? hai b�n l?i ?i (t?c l� d�n ch? v� c?ng h�a) ?� quy?t ??nh ?? th? ch? h�a vi?c d�ng c�c panel c�ng d�n ???c ch?n ng?u nhi�n. Citizens� Innitiative Review ???c ch?p nh?n ch�nh th?c trong 2011. Nguy�n t?c c?a n� l� nh? sau: M?t khi m?t s? thu th?p ch? k� th�nh c�ng nh?ng tr??c khi vi?c b? phi?u x?y ra, m?t panel c�ng d�n c? tri ???c tri?u t?p v� tranh lu?n v?n ?? ???c ??a ra tr?ng c?u d�n �. Quy?t ??nh c?a panel sau ?� ???c chia s? v?i c�c c�ng d�n, c?ng nh? t�i li?u th�ng tin th�ng th??ng ???c ph�n ph�t (c�c � ki?n t? c? nh?ng ng??i ?ng h? v� ph?n ??i s�ng ki?n). V?i lo?i th? t?c n�y, n?n d�n ch? th?o lu?n c�n nh?c kh�ng l�ch n?n d�n ch? tr?c ti?p, m� ?�ng h?n l�m t?ng th�nh ph?n duy l� c?a n�. H?n n?a, n�n l?u � r?ng v�o cu?i s? th?o lu?n c�n nh?c, c�c panel bu?c ph?i tr�nh b�y r� m?t l?p tr??ng ?a s?, h?n l� ??t s? ??ng thu?n. C�c ?? xu?t nh? th? ???c ?? tr�nh cho b?i th?m ?o�n ?? xem x�t v� s? b? phi?u nh�n d�n bao ph? m?t d?i r?ng ch? ??: ??a s? k?t �n t?i thi?u b?t bu?c v�o (b? ngo�i ?? r?n ?e t?i ph?m); h?p ph�p h�a c�c tr?m ph�t c?n sa y t?; h?p ph�p h�a c�c casino kh�ng thu?c b? t?c; c?i c�ch thu? c�ng ty, v�n v�n. C�c ?�nh gi� v? th? t?c ph?n l?n ?� t�ch c?c: T?ng th?, ch?t l??ng th?o lu?n c�n nh?c c?a n� ???c qu?ng b� (Knobloch et al. 2013a, pp. 105�125; 2013b; Gastil, Knobloch, and Reitman 2015, pp. 21�40), v� t�c ??ng c?a c�c � ki?n c?a c�c b?i th?m ?o�n l�n s? b? phi?u ?� l� ?�ng k?. Citizens� Initiative Review ??t ???c s? n?i ti?ng qu?c t?. C�c bang kh�c c?a Hoa K? b?t ??u ??a v�o c�c d?ng c? t??ng t? v� trong 2020, m?t d? �n pilot ?� ???c ki?m th? t?i Sion, th? ph? c?a t?ng Valais ? Th?y S?, n??c m� ? ?� n?n d�n ch? tr?c ti?p hi?n t?i ph�t tri?n nh?t tr�n th? gi?i.[1]

C�c H?i ngh? C�ng d�n: M?t Jury V� t? hay m?t H?i ??ng Ch�nh tr??

C�c h?i ngh? c�ng d�n nh? th? ???c k?t h?p v?i n?n d�n ch? tr?c ti?p trong v�i th? nghi?m quan tr?ng. Trong c�c khung c?nh kh�c, c�c h?i ngh? c�ng d�n b?t ??u ??i di?n m?t m� h�nh ri�ng, b�n c?nh c�c b?i th?m ?o�n c�ng d�n, c�c h?i ngh? ??ng thu?n, v� c�c cu?c th?m d� th?o lu?n c�n nh?c. Nh? ch�ng ta ?� th?y, th? nghi?m ??u ti�n ?� x?y ra ? British Columbia, t?nh c� di?n t�ch l?n th? ba c?a Canada. S? truy?n c?m h?ng cho d? �n ?� ??n t? c? c�c b?i th?m ?o�n nh�n d�n trong ng�nh t? ph�p v� c�c cu?c th?m d� d? lu?n th?o lu?n c�n nh?c. Tuy v?y, t�n ?� ti?t l? m?t s? thay ??i v? m?t m?c ti�u: M?t h?i ngh? (assembly-h?i ??ng) kh�ng c�n l� m?t �poll (cu?c th?m d� d? lu?n)� n?a v� n� nh?m ?? ??i di?n nh�n d�n v� ?? xu?t c�c gi?i ph�p s? ???c t�ch h?p tr?c ti?p v�o qu� tr�nh ra quy?t ??nh. Th? nghi?m n�y ?� ch?a t?ng c� v? quy m�: M?c ti�u c?a n� kh�ng ch? ?? th?o lu?n m� ?? ph�t tri?n m?t ?? xu?t tr??c ?� ch�nh ph? ?� cam k?t ?? tr�nh cho m?t cu?c tr?ng c?u d�n �. Ch?a bao gi? tr??c ?�y m?t nh�m c�ng d�n ???c ch?n b?ng th?m ?� c� tr�ch nhi?m l?n lao ??n v?y trong m?t n?n d�n ch? hi?n ??i.

Th? t?c n�y c� th? th�m d?ng-lao ??ng h?n nhi?u so v?i s? th?m d� th?o lu?n c�n nh?c b�nh th??ng. Trong tr??ng h?p Canada, m?t gi?y m?i ???c g?i t?i 200 c? tri trong m?i khu v?c b?u c?, ???c ch?n ng?u nhi�n theo c�c h?n ng?ch tu?i v� gi?i. T? nh?ng ng??i ?� ch?p nh?n, 10 ?�n �ng v� 10 ?�n b� l?i ???c r�t b?ng th?m ?? tham gia v�o c�c cu?c h?p th�ng tin ph�n t�n, v� sau ?� m?t nam v� m?t n? ???c ch?n ng?u nhi�n tr�n khu v?c b?u c?. Th�m v�o t?ng s? 158 ng??i tham gia n�y l� hai ng??i B?n ??a ?� tham gia trong c�c cu?c h?p � v� kh�ng ai t? nh�m nh�n kh?u h?c ?� ???c r�t th?m, n� c� v? l� m?t s? c? quan tr?ng ?? ch?nh s?a. T?t c? chi ph� tham gia v�o s? ki?n (k? c? tr�ng tr? s? sinh) ???c ph?, c?ng m?t tr? c?p h�ng ng�y 150 dollar Canada (Milner 2005, pp. 3�8; Lang 2007). C�c cu?c h?p ???c t? ch?c trong s�u cu?i tu?n t? 10 th�ng Gi�ng ??n 21 th�ng Ba 2004, v� c�c cu?c n�y ???c ti?p theo b?i h�ng t� phi�n ph�n t�n. V�o cu?i pha n�y, m?t �Tuy�n b? S? b? cho Nh�n d�n British Columbia� ?� t�m t?t c�c l?a ch?n d??i s? xem x�t, v?i kh? n?ng cho c�c c�ng d�n ?? tr�nh nh?ng s? ?�ng g�p. Sau khi ngh? h�, H?i ngh? C�ng d�n ?� ho�n t?t c�ng vi?c c?a n� trong ba cu?i tu?n trong th�ng Ch�n v� th�ng M??i 2004, t?i ??i s?nh ???ng c?a Vancouver Center; c�c phi�n c?a n� ???c truy?n h�nh v� ?� thu h�t ???c s? ch� � ?�ng k?. C�c c�ng d�n b?t ??u v?i vi?c ch?n hai l?a ch?n kh? d?: L?a ch?n th? nh?t, noi theo m� h�nh ??c, ?? xu?t s? k?t h?p c�c ??i di?n ???c b�u tr?c ti?p trong c�c khu v?c b?u c? c?a h? v?i c�c ??i di?n kh�c ???c b�u t? m?t danh s�ch ??ng ?? b?o ??m s? ??i di?n t? l?; l?a ch?n kh�c l� ph??ng ph�p, h?t s?c ph?c t?p, g?m vi?c b?u 2 ??n 7 ??i di?n tr�n khu v?c b?u c? (ph? thu?c v�o ?? l?n c?a khu v?c b?u c?), tr�n m?t c? s? t? l? m� t?i thi?u h�a vai tr� c?a c�c ??ng b?ng vi?c tr�nh h? th?ng danh s�ch (??ng). V� s? kh�ng tin c?a h? v�o c�c ??ng ch�nh tr?, ?� kh�ng ng?c nhi�n r?ng m?t tuy?t ??i ?a s? c�ng d�n ?� ch?n gi?i ph�p th? hai (�Phi?u ??n C� th? Chuy?n nh??ng [Single Transferable Vote]�). Vi?c n�y ???c ?? tr�nh cho m?t cu?c tr?ng c?u d�n � v�o ng�y 17 th�ng N?m 2005, c�c ??ng ?� tuy�n b? s? trung l?p c?a ch�ng v? v?n ??. ?? c� hi?u l?c, c?i c�ch ???c ?? xu?t ph?i ???c �t nh?t 60 ph?n tr?m s? phi?u b? kh?p t?nh v� �t nh?t 50 ph?n tr?m trong 60 ph?n tr?m c?a c�c khu v?c b?u c? c?a n�. M?c d� n� ???c chu?n y trong g?n nh? t?t c? c�c khu v?c b?u c?, n� ?� nh?n ???c ch? 57,69 ph?n tr?m s? phi?u ? m?c t?nh. Lu?t b?u c?, v� th?, r?t cu?c ?� kh�ng thay ??i. T�nh ph?c t?p c?a ph??ng ph�p b? phi?u ???c ?? xu?t ???c cho l� m?t nh�n t? ch�nh trong k?t c?c g�y th?t v?ng n�y.

B?t ch?p s? th?t b?i t??ng ??i n�y, c?ng ???c l?p l?i ? t?nh Ontario l�ng gi?ng, th? nghi?m ?� c� c�c t�c ??ng d�y chuy?n. Ph??ng ph�p lu?n c?a H?i ngh? C�ng d�n b�y gi? ???c thi?t l?p nh? m?t m� h�nh m� c� th? ???c t�i t?o ? c�c quy m� khi�m t?n h?n kh?p Canada. N� ?� l?y h�nh th?c c?a c�c panel c�ng d�n t? v?n v� b�y gi? ???c d�ng th??ng xuy�n, d� trong m?t format (??nh d?ng) ???c ??n gi?n h�a. Th? nghi?m British Columbia c?ng ?� c� ?nh h??ng b�n ngo�i bi�n gi?i Canada. M?t H?i ngh? C�ng d�n ???c tri?u t?p, d� trong m?t h�nh th?c ???c s?a ??i v?i ph?m vi t? v?n thu?n t�y, ? H� Lan. T?i Australia, kh�i ni?m ?� d?n ??n Qu?c h?i C�ng d�n Australia trong 2009 (Carson et al. 2013). M?t m?ng l??i c�ng d�n chi?n ??u cho c�c th? nghi?m m?i c?ng ?� n?i l�n ? m?c qu?c t?. V�o ??u c�c n?m 2020, s? n?i ti?ng c?a m� h�nh ?� t?ng theo h�m s? m?, v?i c�c h?i ngh? c�ng d�n cho kh� h?u ???c tri?u t?p ? m?t s? n??c �u ch�u v� � t??ng n�y ???c m?t s? di?n vi�n t?ng l�n ?ng h?.

M?t y?u t? quan tr?ng c?a s? ph�t tri?n n�y l� s? th?c r?ng, trong m?t s? tr??ng h?p, c�c th? nghi?m ???c tri?u t?p t? d??i l�n, m?t trong s? n?i ti?ng nh?t l� G1000 ? B? (Caluwaerts 2012). M?t nh�m c�ng d�n v� tr� th?c k? c? David Van Reybrouck ?� quy?t ??nh tri?u t?p m?t H?i ngh? C�ng d�n ?? gi?i quy?t s? t� li?t ch�nh tr? c?a m?t n??c b? c?u tr�c b?i s? chia r? s�u s?c gi?a c�c d�n c? Flemish v� Walloon. Sau c�c cu?c b?u c? li�n bang 2010, c�c cu?c th??ng l??ng ch�nh ph? ?� t?n h?n 500 ng�y. Trong ch�n kh�ng quy?n l?c n�y, m?t s�ng ki?n c�ng d�n g?i l� G1000 ???c kh?i ??ng. V�o ng�y 11 th�ng M??i M?t 2011, 1.000 ng??i B? ?� t?p h?p m?t ng�y ?? th?o lu?n ba ch? ?? quan tr?ng: an sinh x� h?i, nh?p c?, v� kh?ng ho?ng t�i ch�nh. Ngo�i vi?c l� t? d??i l�n ra, t�nh ??c ?�o c?a th? nghi?m n�y l� xung l?c ch? y?u c?a n� ?� kh�ng ph?i l� s? quan t�m khoa h?c c?a c�c h?c gi? m� l� nh?ng s? quan t�m c?a c�c c�ng d�n b�nh th??ng (Jacquet and Reuchamps 2016, pp. 45�65). Qu� tr�nh ???c t? ch?c theo ba b??c: M?t cu?c tham v?n online quy?t ??nh c�c ch? ?? m� c�c c�ng d�n s? th?o lu?n; b?n th�n H?i ngh? C�ng d�n, d?n ??n m?t th?o lu?n r?ng gi?a 1.000 c�ng d�n m� cho c�c h??ng d?n th�m v� ?� nh?n ???c s? ??a tin media nhi?u nh?t; v� m?t lo?i jury c�ng d�n ???c ch?n ng?u nhi�n gi?a G1000, ?� x?y ra m?t n?m sau v� ?� t?o ra m?t b�o c�o v?i c�c ki?n ngh? v� t�i li?u c?a h?i ngh? (Henneman et al. 2012). V� s�ng ki?n ??n t? x� h?i d�n s?, n� ?� c� th? kh�ng c� c�c ??u ra th? ch? tr?c ti?p, nh?ng n� v?n l� m?t s? ki?n media quan tr?ng. Trong trung h?n, n� ?� gi�p ??i ch�ng h�a � t??ng r?ng c�c c�ng d�n kh�ng c?n lu�n lu�n k? v?ng c�c ch�nh ph? ?? ??a ra s�ng ki?n v� r?ng c�c h?i ngh? c�ng d�n c� th? ho?t ??ng t?t v� t?o ra c�c k?t c?c h?p l� h?n n?n d�n ch? ??i di?n (Jacquet et al. 2016, pp. 53�74). T?i Iceland, m?t bi?n th? kh�c c?a H?i ngh? C�ng d�n ???c s�ng ch? ra, th? nghi?m British Columbia gi?i nh?t ?� c� m?t ?nh h??ng kh� gi�n ti?p. Sau kh?ng ho?ng kinh t? 2008 khi n??c n�y g?n nh? ph� s?n, mong mu?n thay ??i ch�nh ph? v� phong c?nh ch�nh tr? ?� l?y h�nh th?c c?a c�c cu?c bi?u t�nh ???ng ph? kh?ng l?. C?u th? t??ng cu?i c�ng b? x? v? t?i sao l�ng trong th�ng Ba v� th�ng T? 2012. Trong 2009, m?t H?i ngh? C�ng d�n g?m 1.200 ng??i ???c r�t th?m v� v�i tr?m nh�n v?t ?? ti�u chu?n ???c h�nh th�nh, ti?p sau s�ng ki?n c?a c�c hi?p h?i c�ng d�n ?? nh?n di?n c�c gi� tr? m� tr�n ?� ??t n??c n�n ???c x�y d?ng l?i. Th? nghi?m n�y ???c l?p l?i trong th�ng M??i M?t 2010, l?n n�y v?i s? ?ng h? ch�nh ph?, v?i m?t quan ?i?m ch?p nh?n m?t hi?n ph�p m?i. Nhi?m v? c?a H?i ngh? C�ng d�n th? hai, theo b??c ch�n c?a h?i ngh? th? nh?t, l� ?? x�c ??nh c�c nguy�n l� ch�nh m� s? c?ng c? h? th?ng hi?n ph�p m?i. Ngay sau khi, m?t H?i ??ng l?p Hi?n ???c nh�n d�n b�u, g?m 25 c�ng d�n th??ng. 523 ?ng vi�n c?nh tranh ?� l� c� nh�n thu?n t�y: C�c th�nh vi�n qu?c h?i ?� kh�ng ?? t? c�ch, v� vi?c v?n ??ng b?u c? ???c gi?m m?t c�ch h?p ph�p xu?ng m?c t?i thi?u nh?m ?? ??t s? ki?n n�y t�ch r?i kh?i c�c th�i quen b�nh th??ng c?a giai c?p ch�nh tr? (b�y gi? b? m?t uy t�n r?ng r�i). Trong m�a xu�n v� m�a h� 2011, H?i ??ng n�y l�m vi?c tr�n m?t d? th?o hi?n ph�p m?i. C�c ??i m?i ?�ng ch� � nh?t ?� l� m?t c?i c�ch th?u ?�o c?a s? c�n b?ng gi?a c�c quy?n h?n ch�nh ph? kh�c nhau, s? minh b?ch l?n h?n trong qu� tr�nh ra quy?t ??nh, m?t s? m? r?ng l?n c?a c�c d?ng c? c?a n?n d�n ch? tham gia v� n?n d�n ch? tr?c ti?p, v� s? xem x�t nhi?u h?n c�c v?n ?? m�i tr??ng. C�c ?i?u c?a d? th?o ???c ??ng online khi ch�ng ???c vi?t, v� c�c th�nh vi�n c?a c�ng ch�ng c� th? b�nh lu?n v� ??a ra c�c g?i � qua c�c trang c?a H?i ??ng tr�n Facebook, Twitter, v� Flickr. Hi?n ph�p ???c ?? xu?t ???c ?? tr�nh cho Qu?c h?i trong m�a h� 2011 v� ???c ??a ra cho m?t cu?c tr?ng c?u d�n � trong 2012. Th?c ra ??y ?� l� tr?ng c?u d�n � th? ba trong v�i n?m, hai cu?c tr?ng c?u d�n � kh�c ??u ?� nh?c nh? nh?ng ng??i Iceland ?? b�c b? c�c k? ho?ch ???c ch�nh ph? ??ng � cho s? tr? ti?n cho c�c kho?n n? n?y sinh t? c�c s? ph� s?n ng�n h�ng (trong th�ng Ba 2010 v� l?n n?a trong th�ng T? 2011). C�c ch�nh s�ch Icelandic v? c? b?n ?� b?o t?n nh� n??c ph�c l?i, v� ch�ng b?t ??u ??nh h??ng l?i m?t ph?n m� h�nh kinh t?. C�c ?i?m ch�nh c?a c?i c�ch hi?n ph�p ?� ???c tuy?t ??i ?a s? th�ng qua, v?i m?t t�c s? ?? (Landemore 2015, pp. 166�191; 2020, pp. 152�190).

D? �n hi?n ph�p Icelandic ?� v?n v?p ph?i m?t s? c?n tr?, tuy v?y (Cordier 2020). Ch? 36 ph?n tr?m c? tri ??ng k� ?� ?i b? phi?u cho b?u c? H?i ??ng l?p Hi?n. H?n n?a, nh?ng tai h?a ph�p l� ?� l�m ph?c t?p s? th?c hi?n n�. M?i quan h? gi?a khuy?n ngh? c?a H?i ??ng l?p Hi?n, c�c ?�ng g�p tr??c c?a H?i ngh? C�ng d�n 2010, c�c g?i � ???c ??a ra trong b�o c�o v? c?i c�ch hi?n ph�p do c�c ??i bi?u qu?c h?i t?o ra, v� c�c g?i � ???c c�c c�ng d�n ?? tr�nh online ?� kh�ng r�. H?n n?a, t? m?t quan ?i?m x� h?i h?c c�c th�nh vi�n c?a H?i ??ng l?p Hi?n ?� kh�ng mang t�nh ??i di?n, b�n ngo�i s? t�n tr?ng b�nh ??ng gi?i v� ??i di?n t?t c? c�c v�ng c?a h�n ??o, c? hai y?u t? ???c �p ??t t? ??u, v� c�c c� nh�n v?i c�c m?c gi�o d?c cao h?n trung b�nh ???c ??i di?n qu� r?t nhi?u. Cu?i c�ng, ?a s? b?o th? th?ng c�c cu?c b?u c? l?p ph�p 2013 ?� quy?t ??nh kh�ng ho�n t?t c�c c?i c�ch hi?n ph�p � theo ph�p lu?t hi?n h�nh, b?t k? s? xem x�t l?i n�o c?a c�c lu?t c? b?n ph?i ???c ?a s? qu?c h?i th�ng qua. Trong nh?ng n?m ti?p theo, kh�ng li�n minh ch�nh ph? n�o ?� s?n l�ng hay c� kh? n?ng kh?i ??ng l?i qu� tr�nh c?i c�ch hi?n ph�p (Ingimundarson, Urfalino, and Erlinsdottir 2016). Tuy nhi�n, n� v?n l� m?t trong c�c v� d? l� th� nh?t v? c?i c�ch hi?n ph�p trong l?ch s? d�n ch?, v?i s? k?t h?p r?t ??c th� c?a n� v? s? r�t th?m, b?u c?, v� tr?ng c?u d�n �, trong khung c?nh c?a c�c s? huy ??ng x� h?i, s? tham gia c�ng d�n, v� s? th?o lu?n c�n nh?c ch?t l??ng.

Nh? ch�ng ta ?� th?y, trong 2015, m?t H?i ngh? C�ng d�n Irish ???c ch�nh ph? tri?u t?p ?� ??a ra m?t khuy?n ngh? ???c tr?ng c?u d�n � h?u thu?n v? h�n nh�n ??ng t�nh, ?� k?t th�c th�nh c�ng m?t qu� tr�nh ???c kh?i ??ng ??u ti�n trong 2009 v?i m?t h?i ngh? c�ng d�n ???c kh?i x??ng t? d??i l�n. Th? nghi?m th? hai, x? l� s? ph� thai, c?ng ?� th�nh c�ng, nh? khuy?n ngh? ch�nh c?a H?i gh? C�ng d�n cu?i c�ng ???c nh�n d�n ch?p nh?n. B�y gi? ch�ng ta v�o ??u c�c n?m 2020, m� h�nh d??ng nh? ?ang trong qu� tr�nh th? ch? h�a: M?t h?i ngh? c�ng d�n th? ba ???c tri?u t?p v� c�ng c? n�y ???c ch?p nh?n ngang g?n nh? to�n b? ph? ch�nh tr?. B?i v� th�nh c�ng c?a ch�ng, c�c h?i ngh? c�ng d�n Irish t?o th�nh m?t ?i?m tham chi?u cho c�c th? nghi?m ? c�c n??c kh�c. ??y ?�, ch?ng h?n, l� th? cho H?i ngh? C�ng d�n Ph�p v� Kh� h?u ???c t?ng th?ng Emmanuel Macron tri?u t?p trong 2020�2021, m� r� r�ng ?� ???c ti?n b?i Irish c?a n� truy?n c?m h?ng. Tuy v?y, ngo�i c�c s? gi?ng nhau h�nh th?c v� nh?ng s? chuy?n giao r� r�ng ra, c�c tr??ng h?p Irish v� Ph�p th? hi?n hai m� h�nh kh�c nhau c?a c�c h?i ngh? c�ng d�n.

M?t s? kh�c bi?t l?n l� trong khi hai h?i ngh? c�ng d�n Irish ??u ti�n ?� t�m c�ch quy?t ??nh gi?a m?t c?p l?a ch?n ???c ph�c h?a r?i (h?p ph�p h�a hay kh�ng quy?n ??i v?i h�n nh�n ??ng-gi?i hay ??i v?i ph� thai), H?i ngh? C�ng d�n Ph�p v� Kh� h?u ???c giao nhi?m v? tr�nh b�y r� m?t b? khuy?n ngh? ?�p l?i c�u h?i tr�nh b�y m?c ?�ch ch�nh th?c c?a n�: L�m th? n�o ?? �gi?m ph�t th?i kh� nh� k�nh Ph�p �t nh?t 40 ph?n tr?m so v?i 1990, trong tinh th?n c�ng l� x� h?i.� Trong vi?c l�m v?y, c�c th�nh vi�n c?a n� ph?i d?a v�o c�c gi?i ph�p kh�c nhau ???c c�c chuy�n gia ?? xu?t (Tilikete 2020), ch?n gi?a ch�ng v� x�c ??nh tr�nh t? c?a ch�ng trong m?t d? �n t??ng ??i m?ch l?c. ?? l?n v� ?? ph?c t?p c?a v?n ?? n�y l� v?n l?n h?n c�c v?n ?? ???c x? tr� ? Ireland r?t nhi?u (v� gi?ng Di?n ?�n Qu?c gia Icelandic h?n, ?? xu?t m?t lo?i ch??ng tr�nh bao qu�t, �t m?ch l?c h?n b? cu?i c�ng c?a c�c ?? xu?t c?a H?i ngh? Ph�p r?t nhi?u) (Cordier 2021).

S? kh�c bi?t th? hai v� c� l? quan tr?ng h?n li�n quan ??n c�c ??ng l?c ch�nh tr? c?a c�c h?i ngh? t??ng ?ng (Courant 2020a, pp. 487�507). T?i Ireland, m?c ti�u c?a nh?ng h?i ngh? ???c ch�nh ph? tri?u t?p l� ?? ??t c�c quy?t ??nh v� t?, nh? th? th? hi?n m?t ??c t�nh c?a s? r�t th?m m� ?� l� trung t�m su?t l?ch s?. M?c d� kh�ng ho�n h?o, d?ng c? ???c thi?t k? c?n tr?ng v?i quan ?i?m n�y trong ??u, d�ng c�c c? quan trung l?p ?? t? ch?c v� ti?t ch? h?i ngh?, ??a ra c�c s? ?i?u tr?n c�ng khai c?a c�c chuy�n gia v� nh?ng ng??i c� l?i �ch li�n quan b?o v? c�c quan ?i?m ?ng h? v� ch?ng, v� c?m c�c c�ng d�n li�n l?c v?i c�c nh� ho?t ??ng hay c�c nh� v?n ??ng h�nh lang trong hay gi?a c�c phi�n. Vi?c tri?u t?p c�c h?i ngh? c�ng d�n l� m?t c�ch ?? ra kh?i m?t s? b? t?c: N??c C�ng gi�o n�y d??ng nh? l� ?? tr??ng th�nh ?? hi?n ph�p h�a s? h�n nh�n ??ng-gi?i hay s? ph� thai, ch�nh ph? ?ng h? b??c ?i n�y nh?ng c?n t�nh ch�nh ?�ng th�m ?? ti?n m?t b??c l�n ph�a tr??c, v� c�c ??i th? c?a n� l� kh� hi?m ??c v� ???c huy ??ng, v� c�c ??ng d?n ??u ?� v?n b? chia r? v? v?n ?? n�y.

V? l� thuy?t, c�i g� ?� t??ng t? ?� c� th? x?y ra ? Ph�p trong 2019�2020: M?t ?a s? c�ng d�n ???c thuy?t ph?c r?ng chi?n ??u ch?ng bi?n ??i kh� h?u l� m?t ?u ti�n, ch�nh ph? ch�nh th?c cam k?t ?? gi?m m?nh s? ph�t th?i kh� nh� k�nh c?a Ph�p, nh?ng nh?ng s? lobby m?nh b?o v? status quo v� ng?n ch?n c�c ch�nh s�ch t�o b?o nh?t. Tuy v?y, qu� tr�nh ??t ng?t r? sang m?t con ???ng kh�c. C?u tr�c c?a h? th?ng ch�nh tr? Ph�p h?t s?c t?p trung, v?i c�c s? ki?m tra v� c�n b?ng y?u v� m?t t?ng th?ng n?m h?u h?t quy?n l?c. Kh�ng c� m?t ??ng ch�nh tr? m?nh, Emmanuel Macron ?� ??y t�nh gia tr??ng n�y ??n gi?i h?n sau cu?c b�u �ng, ch?m d?t ??i tho?i v?i c�c c�ng ?o�n, c�c ch�nh quy?n ??a ph??ng, qu?c h?i, hay th?m ch� c� nh�n c�c th�nh vi�n. S? ph?n ?ng l?i ?� m?nh v� d? d?i. Trong m�a thu 2018, v� trong v�i th�ng, ban ??u bi?u t�nh ch?ng l?i m?t thu? carbon b?t c�ng v? m?t x� h?i, phong tr�o Gilets jaunes (nh?ng ng??i m?c �o Gil� V�ng) ?� kh?i ??ng m?t cu?c ph?n kh�ng c?p ti?n d� kh�ng ??ng ph�i m� ?� l�m t� li?t ??t n??c v� ?� d?n t?ng th?ng v�o g�c t??ng (Jeanpierre 2019). ?? t�m m?t l?i ra, t?ng th?ng ?� tri?u t?p m?t �cu?c Tranh lu?n L?n� t? th�ng Gi�ng ??n th�ng Ba 2020, g?m c�c cu?c meeting c�ng khai kh?p ??t n??c, m?t n?n t?ng tham gia online, v� c�c h?i ngh? c�ng d�n trong m?t cu?i tu?n t?i m?i trong 18 v�ng c?a n??c Ph�p. Tranh lu?n l?n ?� ch? c� t�nh t? v?n, v� ???c t? ch?c theo m?t c�ch m� l�m cho b?t k? s? m? r?ng-quy m� hay s? t?ng h?p th? t?c n�o l� kh�ng th?, v?i c�c cu?c ?�m tho?i di?n ra song song v� �t ch� � ??n ??u ra c?a c�c s? th?o lu?n c�n nh?c. Th? t??ng v� t?ng th?ng nh? th? ?� c� th? cho r?ng h? l� nh?ng ng??i ch�nh ?�ng duy nh?t c� th? ??a ra c�c k?t lu?n: M� t�nh c? ?� ch?ng l� g� kh�c ch??ng tr�nh b?u c? tr??c c?a h?. Trong m�a xu�n, s? ki?n th?o lu?n c�n nh?c gi? n�y ch?ng bi?t l�m sao ?� th�nh c�ng, ??y l� n�i v? m?t ch�nh tr?: C�ng v?i m?t s? ?�n �p kh?c nghi?t Gilets jaunes, n� ?� gi�p ?? thay ??i ch??ng tr�nh ngh? s? v� ?n ??nh t�nh h�nh. Tuy v?y, kh?ng ho?ng ??i di?n v?n c�n. Y�u s�ch d�n ch? ch�nh c?a phong tr�o Gilets jaunes l� ??a s�ng ki?n c�ng d�n v�o h? th?ng ch�nh tr? Ph�p, v� trong m?t m?c ?? �t h?n, t?o ra m?t h?i ??ng c�ng d�n th??ng tr?c �?? b?o v? c�c l?i �ch c?a nh�n d�n.� M?t s? phong tr�o sinh th�i c?ng g?m m?t H?i ngh? C�ng d�n gi?a c�c m?c ti�u c?a ch�ng. Priscilla Ludosky, m?t trong nh?ng nh�n v?t d? th?y nh?t c?a Gilets jaunes, ?� l�m vi?c v?i nh� ho?t ??ng sinh th�i Cyril Dion ?? l?p ra m?t h?i m?i, Gilets citoyens (C�c c�ng d�n m?c �o Gil�). H?i t? v?i c�c tr� th?c c�ng [c?ng] (public intellectuals) v? d�ng s? r�t th?m, h? ?� ?�i s? l?p ra m?t H?i ngh? C�ng d�n v� kh� h?u. Nh? Dion di?n ??t,

N?u ch�ng ta mu?n ??t c�c k?t qu? chung cho t?t c? m?i ng??i, ch�ng ta c?n ph�n ph?i l?i quy?n l?c, v� ?? x�y d?ng [m?t] s? b? sung gi?a n?n d�n ch? ??i di?n v� n?n d�n ch? tr?c ti?p. V?i H?i ngh? C�ng d�n n�y, kh�ng ph?i l� m?t v?n ?? v? ti?n h�nh m?t cu?c ??o ch�nh, nh? ?� th? v?i tranh lu?n l?n, m� v? ch?ng t? r?ng ch�ng ta c� th? t�ch h?p c�c c? ch? n�y v�o c�c n?n d�n ch? c?a ch�ng ta tr�n m?t c? s? v?nh vi?n.[2]

Kh�ng c� c? phong tr�o Gilets jaunes v� Emmanuel Macron, H?i ngh? C�ng d�n v� Kh� h?u s? ch?ng bao gi? x?y ra: S? h?i t? ngh?ch l� n�y l� kh� l� th� (Cohen 2020; Pech 2021). T?ng th?ng Ph�p, m� tr??c kia ?� l?n ti?ng nh?ng kh�ng r?t t�ch c?c v? c�c v?n ?? m�i tr??ng, ?� c??p c? h?i ?? ? b�n t?n c�ng. B�c b? s? th? ch? h�a s�ng ki?n c?a c�c c�ng d�n, �ng ?� quy?t ??nh tri?u t?p m?t H?i ngh? C�ng d�n v� Kh� h?u, v� ?� h?a r?ng c�c khuy?n ngh? c?a n� s? ???c ?? tr�nh �m� kh�ng c� b? l?c� cho m?t tr?ng c?u d�n �, hay cho m?t s? b? phi?u ? qu?c h?i, hay cho ch�nh ph? ?? �p d?ng quy ??nh tr?c ti?p. S? ki?n ???c k?t h?p v?i m?t ?? xu?t c?i c�ch hi?n ph�p v� bi?n ??i m?t c? quan t�n nghi?p ?o�n ch? ngh?a (neo-corporatist) c?, H?i ??ng Kinh t?, X� h?i, v� M�i tr??ng (CESE), th�nh m?t vi?n cho s? tham gia c�ng d�n k? c? c�c c�ng d�n ???c ch?n b?ng th?m b�n c?nh x� h?i d�n s? c� t? ch?c. Trong khung c?nh n�y, ???c ?ng h? b?i � ch� ch�nh tr? c?a m?t t?ng th?ng h�ng m?nh v� v?i s? h?u thu?n c?a m?t cam k?t ch�nh th?c, m?t ng�n s�ch n?m tri?u euro,[3] v� m?t s? m?ng c?t y?u ?? thi?t k? s? qu� ?? sinh th�i t??ng lai c?a m?t n??c �u ch�u quan tr?ng, H?i ngh? C�ng d�n v� Kh� h?u d??ng nh? l� th? nghi?m d?a v�o s? r�t th?m c� ?nh h??ng nh?t cho ??n nay.

???c tri?u t?p kh� nhanh, v?i m?t n?n h�nh ch�nh ch�nh ph? ?� kh�ng c� � t??ng th?c s? v? l�m th? n�o ?? l�m v?y, v� nh? th? ?� ph?i d?a v�o c�c h?i c�ng d�n nh? N?n d�n ch? M?, v� m?t s? th??ng l??ng gi?a gi?a v?n ph�ng T?ng th?ng, B? Sinh th�i, Gilets citoyens, v� CESE (Fourniau 2021), H?i ngh? ?� c� m?t c?u tr�c t? ch?c kh� k? l?. N� ???c ??c tr?ng b?i m?t m?c n�o ?� c?a s? ng?u h?ng, m� c� c�c kh�a c?nh t�ch c?c � n� d?n ???ng cho s? ??i m?i, v� kh�ng ch? l� s? sao l?i c�c m� h�nh c� s?n r?i � nh?ng c? c�c kh�a c?nh ti�u c?c: M?t s? quy?t ??nh kh�ng ph?i l� k?t qu? c?a s? l?a ch?n am hi?u. Hai ??ng ch? t?ch c?a ?y ban cai qu?n l� Thierry Pech, CEO c?a think-tank trung-t? Terra Nova m� ?� tham gia trong cu?c v?n ??ng t?ng th?ng c?a Macron, v� Laurence Tubiana, c?u ??i s? Bi?n ??i Kh� h?u c?a Ph�p v� ??i di?n ??c bi?t cho COP21 n?m 2015 ? Paris, v� m?t ki?n tr�c s? ch? ch?t c?a Th?a thu?n Paris nh? k?t qu?. ?y ban cai qu?n g?m m?t s? c�ng d�n c?a H?i ngh?, c�c nh� h�n l�m, c�c ??i di?n NGO, v� c�c th�nh vi�n c?a CESE. Nh� ho?t ??ng Cyril Dion l� m?t trong ba nh� b?o l�nh. M?t nh�m chuy�n gia th??ng tr?c c?ng l� c?t y?u cho H?i ngh?, m� b?t ??u trong th�ng M??i 2019. Do t�nh ph?c t?p c?a v?n ??, 150 c�ng d�n ???c t�ch ra trong 5 ph�n nh�m (sub-group) ch? ??, l�m vi?c trong c�c phi�n song song v� th??ng xuy�n g?p nhau. H?i ngh? ???c xem v?i s? ng? v?c b?i c�c lobby kinh doanh truy?n th?ng, m?t ?a s? c?a c�c nh� ho?t ??ng c?u Gilets jaunes, ??i l?p ch�nh tr?, v� m?t s? NGO m�i tr??ng, ho?c b?i v� ch�ng c?m th?y r?ng ??y ch? l� m?t s? thao t�ng c?a t?ng th?ng, hay b?i v� ch�ng t? ch?i t�nh ch�nh ?�ng c?a m?t minipublic ???c ch?n b?ng th?m, hay b?i v� ch�ng c� nh?ng nghi ng? m?nh v? t�nh hi?u qu? ti?m n?ng c?a n�. Ng??c l?i, m?t ?a s? c�c nh� sinh th�i v� c�c nh� ho?t ??ng r�t th?m, m?t thi?u s? c�c nh�n v?t c?u Gilets jaunes, m?t s? tr� th?c c�ng, v� nh?ng ng??i b�nh v?c n?n d�n ch? th?o lu?n c�n nh?c ?� c� nh?ng hy v?ng th?t s? cho m?t s? ??t ph� trong c? cu?c chi?n ??u ch?ng l?i s? n�ng l�n to�n c?u v� cho n?n d�n ch?. H?i ngh? ?� c� ???c t�nh d? th?y ?�ng k? trong kh�ng gian c�ng c?ng Ph�p v� kh�ng th? so s�nh v?i c�c minipublic th?o lu?n c�n nh?c tr??c.

Tuy v?y, h?i ngh? ?� mau ch�ng ??i m?t v?i c�c ho�n c?nh b?t ng?. Trong m�a ?�ng 2019�2020, m?t cu?c ?�nh c�ng kh?ng l? c?a c�c c�ng nh�n ???ng s?t v� t�u ?i?n ng?m ch?ng l?i c?i c�ch h? th?ng h?u tr� (v? v?n ?? n�y nh? v? c�c v?n ?? kh�c, ch�nh ph? Ph�p kh�ng thi�n v? h?i � ki?n) ?� l�m cho vi?c h?p ? Paris kh� kh?n h?n. R?i ??n kh?ng ho?ng Covid-19 v� phong t?a trong m�a xu�n 2020. V� th?, m?t ph?n l?n c�ng vi?c ?� b? tr? v� ?� ph?i ti?n h�nh online. Nh?ng ng??i c� l?i �ch li�n quan ??i di?n c�ng nghi?p truy?n th?ng ?� kh�ng coi H?i ngh? m?t c�ch nghi�m t�c, nh? th? c�n c�n c?a c�c cu?c ?i?u tr?n c�ng khai ?� nghi�ng c� l?i cho c�c nh� sinh th�i h?c, ??c bi?t khi Nicolas Hulot, m?t nh�n v?t ho?t ??ng m�i tr??ng l?n, ???c m?i ?? ph�t bi?u v?i H?i ngh?. ?i?u n�y ???c t?ng c??ng b?i s? hi?n di?n t�ch c?c c?a Cyril Dion, v� b?i s? th?c r?ng c�c tranh lu?n tr�i ng??c nhau kh�ng ph?i l� m?t ?u ti�n trong c�ng c?. B?t ch?p ho�n c?nh n�y, c�ng vi?c ti?p t?c nhanh ch�ng v?i m?t m?c th?o lu?n c�n nh?c cao.

V�o ??u th�ng T?, ch�nh ph? ?� chu?n b? m?t g�i k�ch th�ch ?? gi?i quy?t kh?ng ho?ng kinh t? do ??i d?ch g�y ra, v?i �t s? quan t�m ??n chuy?n ??i sinh th�i. H?i ngh? nh? th? d??ng nh? v?p ph?i r?i ro tr? th�nh ch? m?t v?t l�m n?n v?i kh�ng t�c ??ng n�o ??n c�c quy?t ??nh quan tr?ng. Nh?m ?? tr�nh k?t c?c n�y, m?t ph?n c?a ?y ban cai qu?n ?� g?i � r?ng H?i ngh? C�ng d�n ??a ra c�ng khai m?t lo?t khuy?n ngh? tr??c khi to�n b? k? ho?ch c?a n� ???c ho�n t?t. M?t ??i ?a s? c?a c�c th�nh vi�n H?i ngh? ?� b? phi?u thu?n cho ?? xu?t n�y, d?n ??n m?t k? n?t s�u trong ?y ban cai qu?n (Pech 2021). M?t s? ng??i tin r?ng H?i ngh? ?� v??t qu� vai tr� c?a n� v� ?� ph� ho?i s? ph�n c�ng lao ??ng ch�nh tr? gi?a m?t H?i ngh? C�ng d�n v� nh� ch?c tr�ch ???c b�u, v?i c�i ??u ti�n th?c hi?n nhi?m v? ???c ?y th�c cho n� b?i c�i th? hai, m� cung c?p ngu?n h?p ph�p duy nh?t c?a t�nh ch�nh ?�ng. Trong vi?c l�m v?y, H?i ngh? ?� tr? th�nh m?t di?n vi�n ch�nh tr? m?i, v?i m?t bi�n n�o ?� c?a s? t? tr?, m?i lo?i c?a vi?n th? ba (Fourniau 2021) c�ng v?i h? vi?n v� th??ng vi?n; H?i ngh? nh? th? ?� c� nhi?u s? d? th?y h?n CESE r?t nhi?u (t�nh ch�nh ?�ng c?a c? quan r�t th?m n�y h?i c?nh tranh v?i t�nh ch�nh ?�ng c?a x� h?i d�n s? c� t? ch?c). Qu� tr�nh ch�nh tr? h�a n�y ?� ch? ???c n�ng cao b?i s? t?n t?i c?a c�c phong tr�o sinh th�i c?p ti?n, m� ?� nh?n ra t?m quan tr?ng c?a c�i ?ang di?n ra v� ?� ch?p th?i c? ?? ti?p x�c v?i c�c th�nh vi�n H?i ngh?, m?i h? ??n c�c s? ki?n, v� nh? th? ?nh h??ng gi�n ti?p ??n c�c s? th?o lu?n c�n nh?c (Gaborit 2021) � c�i g� ?� ?� b? c?m ? Ireland. B? tr? v� ??i d?ch, H?i ngh? ?� qu?y r?y c�c cu?c b?u c? ??a ph??ng v� m?t xung ??t gi?a t?ng th?ng v� th? t??ng c?a �ng, m� ph?n ??i H?i ngh? nh?ng ?� b? sa th?i v�o cu?i th�ng S�u 2020, ch�nh x�c khi H?i ngh? k?t th�c. M?t ?a s? �p ??o c?a H?i ngh? ?� ch?p nh?n 149 trong s? 150 khuy?n ngh? do c�c ph�n nh�m c?a n� ??a ra. K?t qu? to�n b? ?� kh� l� th�, m?c d� m?t s? khuy?n ngh? cu?i c�ng ?� �t m?ch l?c h?n c�c khuy?n ngh? kh�c v� m?t s? v?n ?? nh? n?ng l??ng h?t nh�n ?� b? ch??ng tr�nh ngh? s? b? qua. D� sao ?i n?a, v?i m?c ti�u c?a n� l�m gi?m ph�t th?i kh� nh� k�nh c?a Ph�p �t nh?t 40 ph?n tr?m, H?i ngh? ?� t? ra r?t tham v?ng v� c� ?nh h??ng h?n b?t k? ch�nh s�ch n�o ???c ch?p nh?n tr??c ?� c?a ch�nh ph? Ph�p.

Emmanuel Macron ?� c�ng khai c�ng b? r?ng �ng ch?p nh?n 146 trong s? 149 khuy?n ngh?, k? c? m?t s?a ??i hi?n ph�p tuy�n b? r?ng vi?c b?o v? �c�c quy?n, t? do, v� c�c nguy�n t?c� ???c quy ??nh trong hi?n ph�p �kh�ng th? l�m h?i s? b?o t?n m�i tr??ng, di s?n chung c?a lo�i ng??i.� M?c d� t?ng th?ng l? ra ?� mu?n ??a m?t lo?t khuy?n ngh? l�n m?t tr?ng c?u d�n �, �ng ?� bu?c ph?i t? b? vi?c n�y do s? th� ngh?ch c?a Th??ng vi?n, v� ch�nh ph? l� ch�nh ph? thi?u s?. ??ng th?i, � t??ng v? m?t cu?c tr?ng c?u d�n � c?ng b? l�m c�i c?c b?i s? th?c r?ng m?t ?a s? th�nh vi�n H?i ngh? ?� kh�ng tin r?ng nh�n d�n n�i chung s? ch?p nh?n c�c khuy?n ngh? c?a h?, c� v? qu� c?p ti?n ?? ???c ch?p nh?n b?i c�c c�ng d�n kh�ng tr?i nghi?m qu� tr�nh th?o lu?n c�n nh?c v� ?? t�m ?? c�c ??ng minh ??ng ph�i; tuy v?y, th?c ra c�c cu?c th?m d� mu?n h?n cho th?y r?ng m?t ?a s? ?� ?ng h? h?u h?t ch??ng tr�nh c?a H?i ngh?. Sau khi H?i ngh? k?t th�c, m?t s? th�nh vi�n c?a n� ?� ??ng � b??c v�o th?o lu?n v?i c�c ngh? s? s?a so?n c�c khuy?n ngh? l?p ph�p. H? c?ng ?� l?p ra m?t h?i ?? theo d�i k?t qu?, m� t? ch?c nh?ng cu?c tranh lu?n kh� v? l?p tr??ng ch�nh tr? c?n thi?t ?? ch?p nh?n. Ngo�i ra, m?t s? c?u th�nh vi�n H?i ngh? ?� tham gia c�c cu?c ph?n kh�ng hay th?m ch� gia nh?p c�c ??ng ??i l?p. Nh?ng s? c?ng th?ng gi?a c�c minipublic l� m?t hi?n t??ng ph? bi?n m� t?ng l�n v?i ?? l?n c?a nh�m v� ?? d�i c?a th? t?c. Trong t�nh h�nh Ph�p, qu� tr�nh ch�nh tr? h�a ?� l�m t?ng s? c?ng th?ng m?t c�ch ?�ng ch� �, v� m?t s? c�ng d�n ?� b? c�ng vi?c. Ngo�i ra, m?c d� s? r�t th?m th?a nh?n s? b�nh ??ng c?a t?t c? c�c c�ng d�n, m?t ng??i m� ???c ch?n v� tr?i qua m?t t�nh d? th?y cao ?? b?i v� media v� t?m quan tr?ng c?t y?u c?a v?n ??, sau khi ban ??u ?� ch? l� �b?t c? ai,� tr? th�nh �ai ?�.� Vi?c n�y t?ng c??ng c�c xung ??t nh�n c�ch v� l�m cho kh� kh?n h?n ?? quay l?i m?t cu?c s?ng �b�nh th??ng� (Pech 2021, p. 65ff). T�nh h�nh b? l�m cho c�ng kh� kh?n h?n b?i s? vi?c r?ng qu?c h?i v� ch�nh ph? v� ?� g?t b?t c�c khuy?n ngh? tham v?ng h?n: L?i h?a v? c�c khuy?n ngh? ???c ?? tr�nh �m� kh�ng c� b? l?c� ?� h�a ra l� vi?n v�ng. ?a s? ch�nh tr? ?� kh�ng l??ng tr??c m?t k? ho?ch c?p ti?n nh? v?y cho vi?c gi?m ph�t th?i kh� nh� k�nh, v� v� th? ?� kh�ng bi?t ph?i l�m g� v?i n�. C�c khu v?c kinh t? truy?n th?ng ?� ngh? H?i ngh? ch? l� m?t m� ngo�i, v� ?� lobby ch?ng l?i n� sau ?�. Ng??c l?i, H?i ngh? ?� tr? th�nh m?t h�n ?� th? v�ng cho g?n nh? t?t c? c�c NGO m�i tr??ng, c�c ??ng c�nh t?, v� c�c nh� ho?t ??ng trong cu?c ?�nh c�ng Kh� h?u To�n c?u 2021, v?i c�c di?n vi�n Ph�p ch? tr�ch ch�nh ph? ??ng th?i khi t�nh ch�nh ?�ng c?a n� b? c�c ??ng c�nh h?u th�ch th?c m?nh m?.[4] ??nh ?i?m ?� ??t v�o ng�y 28 th�ng Hai 2021, trong phi�n cu?i c�ng n?a-ch�nh th?c c?a H?i ngh?: Ch�n m??i s�u trong s? c�c th�nh vi�n c?a n� ?� cho ph?n h?i v? qu� tr�nh d?ch chuy?n c?a c�c khuy?n ngh? c?a h?, v?i m?t s? ?i?m trung b�nh 3,3 tr�n 10, m� ti?t l? m?t ?�nh gi� kh� ti�u c?c v? qu?c h?i v� ch�nh ph?. ??i v?i c�u h?i �C�c quy?t ??nh c?a ch�nh ph? gi?ng s�t th? n�o v?i m?c ti�u ban ??u ???c t?ng th?ng Macron ?? xu?t?,� s? ?i?m trung b�nh th?m ch� c�n th?p h?n (2,5 tr�n 10).[5]

Trong khung c?nh c?a cu?n s�ch n�y, nh?ng ngo?t ngh�o c?a ch�nh tr? Ph�p l� kh�ng ??c bi?t quan tr?ng; tuy v?y, th?t ?�ng ch� � r?ng, nh? ??n m� h�nh Irish, H?i ngh? C�ng d�n v� Kh� h?u Ph�p ?� k?t th�c gi?ng s�t h?n m?t m� h�nh kh�c. H?i ngh? ?� kh�ng c�n l� m?t c? quan v� t? ch?u tr�ch nhi?m ??a ra c�c khuy?n ngh? ?? gi?i quy?t m?t s? b? t?c, m� ?� tr? th�nh m?t di?n vi�n ch�nh tr? m?i, m?t H?i ngh? C�ng d�n ?�i m?t h�nh th?c c?a t�nh ch�nh ?�ng m� c� th? ??i l?p v?i c�c quy?n l?c ???c b�u, v� c� th? ti?m n?ng l� m?t ph?n c?a m?t h? th?ng ki?m tra v� c�n b?ng m?i. ?? di?n ??t m?t c�ch th� l?, n� ?� ?i theo h�nh m?u c?a m?t h?i ??ng, kh�ng ph?i c?a m?t b?i th?m ?o�n (Pech 2021; Fourniau 2021; Sintomer 2022). C? hai m� h�nh c� th? ???c ca ng?i hay b? ch? tr�ch, v� c�c th? nghi?m c? th? m� ch�ng d?n ??n c�n xa m?i ho�n h?o, nh?ng s? xu?t hi?n c?a m?t m� h�nh m?i l� ?�ng l?u �. S? r�t th?m c� ph?i nh?t thi?t nh?m t?i s? th?o lu?n c�n nh?c trung l?p nh? ti?m n?ng c?a n� cho t�nh v� t?? Ng??c l?i, c�c minipublic th?o lu?n c�n nh?c v?i c�c ??c ?i?m c? th? c?a ch�ng (c�c th�nh vi�n kh�ng c� s? nghi?p ch�nh tr? c� nh�n n�o ?? b?o v?, c� c�c nh�m l?i �ch c� t? ch?c, s? th?o lu?n c�n nh?c ch?t l??ng cao ???c b?o ??m) c� n�n tr? th�nh m?t di?n vi�n ch�nh tr? gi?a c�c di?n vi�n kh�c, b??c v�o ??i tho?i ch�nh tr? trong li�n minh v?i c�c phong tr�o x� h?i? C�c ??ng c�nh h?u v� c�c hi?p h?i kinh doanh truy?n th?ng ?� ch? tr�ch H?i ngh? C�ng d�n v� Kh� h?u Ph�p b?i v� th�nh ki?n c?a n�; c�c phong tr�o b?o v? m�i tr??ng v� c�nh t? s? n�i g� n?u gi? nh? ?nh h??ng ?� ??n t? c�c lobby c�ng nghi?p? Li?u k?ch b?n n�y l� c� th?, hay li?u c� c�c quan h? l?a ch?n (elective affinities) ?? gi?a c�c minipublic th?o lu?n c�n nh?c v� l?i �ch chung ?? l�m cho c�c h?i ngh? c�ng d�n �t nhi?u ???c mi?n kh?i tai ??ng c?a c�c l?i �ch c� bi?t?

M?t T�a �n T?i cao ???c Ch?n b?ng Th?m

S? ?�nh ??i ti?m n?ng gi?a t�nh v� t? v� s? ch�nh tr? h�a c?ng ???c t�m th?y trong th?o lu?n v? s�ng ki?n c�ng d�n ?? xu?t ch?n ng?u nhi�n c�c th?m ph�n c?a T�a �n T?i cao Li�n bang Th?y s?. M?c d� s? c�c th? nghi?m d?a v�o r�t th?m v�o ??u c�c n?m 2020 l� qu� d?i d�o cho ch�ng ta ?? cung c?p m?t t?ng quan to�n di?n, tr??ng h?p n�y l� ?�ng ph�n t�ch v� c? quy m� c?a n� v� ch?t l??ng th?o lu?n n� ?� t?o ra. T�a �n Th?y s? g?m 38 th?m ph�n ???c ?y ban t? ph�p qu?c h?i ?? xu?t v� ???c b�u, cho nhi?m k? s�u n?m, trong m?t cu?c h?p chung c?a h? vi?n v� th??ng vi?n. �H? th?ng h�a h?p (concordance)� ??c tr?ng cho Th?y S? d?a v�o s? ??i di?n t? l? danh s�ch-??ng trong qu?c h?i, m?t ch�nh ph? li�n bang g?m t?t c? c�c ??ng ch�nh tr? l?n, v� s? ph�n b? c�c th?m ph�n c?a T�a �n T?i cao Li�n bang ngang ph? c?a c�c xu h??ng ch�nh tr? l?n, x?p x? t??ng ??i v?i ph?n gh? c?a ch�ng trong h? vi?n. C�c th?m ph�n mu?n m?t v? tr� trong T�a �n th??ng gia nh?p m?t ??ng ch�nh tr? tr??c c�c cu?c b?u c? nh?m ?? ???c ?? c? nh? c�c ?ng vi�n, v� nh?ng ng??i th�nh c�ng bi?u m?t ph?n khi�m t?n ti?n l??ng c?a h? cho ??ng c?a h?. T�a �n T?i cao Li�n bang l� ??nh ch? ???c tin c?y nh?t th? ba ? n??c n�y (63 ph?n tr?m trong 2020), sau c?nh s�t (72 ph?n tr?m) v� ch�nh ph? li�n bang (68 ph?n tr?m), nh?ng tr??c c�c ??ng ch�nh tr? (kho?ng 52 ph?n tr?m, m?t t? l? cao so v?i c�c l�ng gi?ng c?a Th?y S?).[6] Trong 2018, tr�m t? b?n t? do ch? ngh?a (libertarian tycoon) Adrian Gasser quy?t ??nh kh?i ??ng m?t s�ng ki?n c�ng d�n ?? s?a ??i h? th?ng b? nhi?m. Trong th�ng T�m 2019, m?t s? ?? ch? k� ???c thu th?p cho s�ng ki?n ?? tr? n�n h?p l? v? m?t ph�p l�. Gasser ?? xu?t b? nhi?m c�c th?m ph�n b?ng th?m t? m?t danh s�ch ng?n ?ng vi�n ???c ch?n b?i m?t ?y ban ch�nh ph? ch? tr�n c? s? c?a c�c k? n?ng chuy�n nghi?p c?a h?. S�ng ki?n n�y ?� l� m?t s? ch? tr�ch c?p ti?n v? ?nh h??ng c?a c�c ??ng ch�nh tr? ??n nh�nh t? ph�p v� b�nh v?c s? d�ng r�t th?m nh? m?t c�ng c? ?? ??m b?o t�nh ??c l?p v� t�nh v� t? c?a c�c th?m ph�n:

C�c th?m ph�n li�n bang ph?i c� kh? n?ng ??a ra c�c quy?t ??nh c?a h? m� kh�ng b? c�c xung ??t l?i �ch v� ?nh h??ng ch�nh tr? c?n tr?. ?i?u n�y l� kh�ng th? ng�y nay. ?? c�c th?m ph�n li�n bang ???c Qu?c h?i Li�n bang b�u, m?t ?ng vi�n ph?i de facto c� li�n k?t ch�nh tr? v� c�c m?i quan h? t?t v?i nh?ng ng??i ra quy?t ??nh. M?ng l??i n�y c?a c�c quan h? v?n c�n sau s? b?u c? v�o T�a �n T?i cao Li�n bang v� c� th? ?nh h??ng ??n c�c quy?t ??nh c?a c�c th?m ph�n. Ngo�i ra, c�c th?m ph�n c� th? b? ?e d?a v?i s? sa th?i v� ch?u �p l?c. ??y l� v� sao c�c lu?t s? n�n ???c ph�p ?? tr? th�nh c�c th?m ph�n li�n bang tr�n c? s? duy nh?t c?a c�c k? n?ng c?a h? � S�ng ki?n c�ng d�n li�n bang �B? nhi?m b?ng th?m c�c th?m ph�n li�n bang� s? gi�p ?? ??t c�c m?c ti�u n�y. C�c ?ng vi�n c� th? ch? tham gia trong s? ch?n tr�n c? s? c?a c�c ph?m ch?t chuy�n m�n v� c� nh�n c?a h?. Th? t?c n�y b?o ??m m?t th�nh ph?n c�ng b?ng c?a T�a �n T?i cao Li�n bang m� kh�ng t�nh ??n t? c�ch ??ng vi�n c� th?. C�c th?m ph�n li�n bang ???c ch?n b?ng th?m s? v?n trong ch?c v? cho ??n khi h? v? h?u.[7]

Ch�nh ph? li�n bang v� h? vi?n ?� t? ch?i ?? xu?t, tuy nhi�n n� ???c ?? tr�nh cho nh�n d�n trong 2021. ??i tho?i ngh? vi?n Th?y s? v? v?n ?? n�y l� m?t trong nh?ng tranh lu?n ???ng th?i l� th� nh?t v? s? r�t th?m m� ?� x?y ra trong khi k�o theo c�c di?n vi�n r?t ?a d?ng trong l?nh v?c ch�nh tr?. M?c d� m?t thi?u s? ngh? s? ?� th?a nh?n r?ng h? th?ng c� th? ???c c?i thi?n (ch?ng h?n b?ng vi?c c?m b?u l?i c�c th?m ph�n, b?ng trao cho h? nhi?m k? d�i h?n, hay b?ng c?i c�ch t�i tr? c�ng cho c�c ??ng), kh�ng quan ch?c ???c b�u n�o ?� ?ng h? s�ng ki?n. M?t s? l� do ???c ??a ra l� th?c d?ng: ?y ban ch�nh ph? s? c� kh? n?ng ?? ?nh h??ng ??n s? ch?n danh s�ch ng?n; ?� kh�ng c� tr??ng h?p c� th? x�c minh n�o v? c�c th?m ph�n b? �p l?c ch�nh tr?; T�a �n T?i cao Li�n bang c� ???c t�nh ch�nh ?�ng m?nh m� c� th? b? y?u ?i n?u gi? nh? c�c th?m ph�n ???c ch?n b?ng th?m. Nh?ng ng??i ph�t bi?u kh�c ?� t? ch?i ho�n to�n nguy�n t?c r�t th?m, l?p l?i c�c tranh lu?n c?a th?i k? c�ch m?ng v?i s? nh�n l?i hai th? k?. M?t s? trong s? h? th?y nguy�n t?c r�t th?m trong ch�nh tr? hay t? ph�p l� k? qu?c: N� gi?ng m?t �x? s?,� c�i g� ?� ho�n to�n kh�ng ?�ng ch? trong l?nh v?c n�y. C�c nh� trung dung, v� nh?t l� c�c nh� C?p ti?n-Khai ph�ng � nh?ng ng??i th?a k? c?a nh?ng ng??i ?� b�i b? s? r�t th?m m?t th? k? tr??c � ?� m?a mai nh?t v? ch? ??: �T�a �n Li�n bang, n�i ng?n g?n, kh�ng ph?i l� m?t s�ng b?c v� c�c th?m ph�n c?a n� kh�ng ph?i l� c�c con ng?a ?ua m� tr�n ?� ch�ng ta c� c??c,� m?t th�nh vi�n qu?c h?i n�i. M?t ??i bi?u kh�c n�i th�m: �b?ng x? s?! B?n nghe ?�ng ??y, b?ng x? s?. T�i h?i b?n: B?n c� mu?n ch?n m?t ?y vi�n H?i ??ng Li�n bang, m?t CEO hay th?m ch� b?n ??i c?a m�nh b?ng x? s? hay kh�ng?�[8] � t??ng r?ng s? r�t th?m l� xa l? v?i h? th?ng ch�nh tr? ???c b�y t? b?i c�c di?n gi? su?t to�n b? ph? ch�nh tr?, nh?ng l?i l?n n?a, c�c nh� C?p ti?n-Khai ph�ng l� tinh vi nh?t, v?i c�c l� l? g?i l?i c�c l� l? c?a th? k? th? m??i ch�n:

Vi?c r�t th?m � c? b?n l� s? ph? nh?n n?n d�n ch?. N?n d�n ch?, v�o th?i gian c?a m?t cu?c b?u c?, l� s? l?a ch?n. Kh�ng ch? s? l?a ch?n c?a m?t h? s?, c?a c�c k? n?ng chuy�n m�n v� k? thu?t, m� c?ng l� s? l?a ch?n c?a m?t t�nh c�ch, m?t nh�n c�ch � v� n?u s? ph?n n�n ch?n c�c nh� ch?c tr�ch c?p cao c?a ch�ng ta, c�c nh� ch?c tr�ch cao nh?t c?a Li�n bang, ?i?u ?� r?t cu?c s? ch?ng kh�c g� � ch?i x? s? cho t??ng lai c?a n??c ch�ng ta.[9]

N?n d�n ch? c� ngh?a l� s? l?a ch?n v� tr�ch nhi?m c?a nh�n d�n, tr?c ti?p hay qua trung gian c?a c�c ??i di?n, v� �s? b�u c�c th?m ph�n li�n bang ph� h?p v?i c�c th?c h�nh d�n ch? c?a ch�ng ta; s? tham gia kh? d? l?n nh?t c?a nh�n d�n qua c�c th�nh vi�n ???c b�u c?a hai h?i ??ng.�[10] C�c ph�i h?u d�n t?c-d�n t�y gia nh?p d�n ??ng ca khi b�c b? s? r�t th?m nh�n danh ch? ?? nh�n t�i: �ch�ng ta c� mu?n � c�c th?m ph�n gi?i nh?t tr�n T�a �n T?i cao Li�n bang? Hay ch�ng ta mu?n nh?ng ng??i �may m?n nh?t� ? ?�, m� c� ???c c? may ?? ???c c?t nh?c nh? vi?c r�t th?m?�[11]

C� l? l� th� h?n l� s? th?c r?ng m?t s? di?n vi�n ch�nh tr? kh�ng b�c b? nguy�n t?c r�t th?m v?i t? c�ch nh? th?. ??y l� tr??ng h?p cho m?t s? nh� X� h?i (ch? ngh?a) v�, tr�n h?t, cho h?u h?t c�c ??ng vi�n ??ng Xanh, m� ?� ?? xu?t trong 2020 ?? th�nh l?p m?t vi?n th? ba, m?t H?i ??ng Kh� h?u, d?a v�o m� h�nh c?a c�c h?i ngh? c�ng d�n kh� h?u v?i c�c th�nh vi�n c?a n� s? ???c ch?n b?ng th?m. Tuy nhi�n, c�c di?n vi�n n�y t? ch?i m? r?ng s? r�t th?m ?? ch?n c�c th?m ph�n li�n bang. M?t vi?n th? ba ???c r�t th?m gi?a t?t c? c�c c�ng d�n s? ph?n �nh t�nh ?a d?ng c?a nh�n d�n. Ng??c l?i, tuy v?y, s? kh�ng ph?i th? cho c�c th?m ph�n, m� s? ???c r�t t? m?t gi?i nh? c?a c�c c� nh�n ???c ch?n tr??c. Hai l� do ???c chia s? b?i t?t c? c�c nh�m ngh? s? ch�nh tr?, t? nh?ng ng??i ho�n to�n l�m m?t uy t�n s? r�t th?m ??n nh?ng ng??i ch?p nh?n n� nh?ng ch? cho c�c c? quan ch�nh tr? ??c th�. L� l? ??u ti�n ???c d�ng ph? bi?n l� vi?c t�m ki?m s? trung l?p tuy?t ??i d?a v�o tri th?c chuy�n gia l� m?t c? g?ng v� �ch. C�c th?m ph�n kh�ng ch? l� c�c chi?c loa c?a lu?t, h? c?ng ph?i di?n gi?i lu?t v� ?? c?p ??n c�c thi?u s�t trong h? th?ng ph�p l�. M?c d� h? ph?i h?t s?c ?? t? c�ch, nhi?m v? n�y kh�ng ch? l� k? tr? v? b?n ch?t. B?t k? chuy�n gia n�o, d� xu?t s?c ??n ?�u, c?ng c� c�c ni?m tin ch�nh tr?. L� t?t h?n ?? c�ng khai nh?ng ?i?u n�y thay cho vi?c gi? v? t�nh trung l?p thu?n t�y. ?i?u n�y l� ??c bi?t quan tr?ng n?u ta xem x�t l� l? th? hai, c? th? l� quan tr?ng r?ng c�c th?m ph�n �t nhi?u ph?n �nh th�nh ph?n c?a nh�n d�n � v? m?t ng�n ng?, gi?i, tu?i, v� ph�n b? v�ng, nh?ng c?ng theo c�c xu h??ng ch�nh tr?. M?c d� ?i?u n�y l� th? trong h? th?ng h�a h?p c?a Th?y s?, s? ??i di?n nh? v?y s? kh�ng ch?c c� v? m?t th?ng k� n?u gi? nh? c�c th?m ph�n ???c r�t t? m?t danh s�ch ng?n ???c so?n k? b?i m?t ?y ban ch�nh ph?. C�c MP Xanh b�y t? hai � t??ng n�y v?i s? s�ng t? nh?t:

B?ng vi?c nh?n m?nh qu� nhi?u ??n vi?c phi ch�nh tr? h�a t? ph�p, ch�ng ta qu�n r?ng c�c th?m ph�n l� c�c c�ng d�n gi?ng b?t k? c�ng d�n kh�c n�o v�, v� th?, c?ng l� �c�c ??ng v?t ch�nh tr?� ???c th�c ??y b?i c�c ni?m tin v� c�c � th?c h?. Vi?c lo?i b? c�c ??ng ch�nh tr? v� d?a v�o m?t m�nh s? may r?i s? c� hai t�c ??ng quan tr?ng: 1. V� th? s? [c�] m?t r?i ro ?�ng k? v? m?t th?ng k� r?ng c�c xu h??ng ch�nh tr? s? kh�ng c�n ???c ??i di?n n?a trong m?t th?i k? d�i h?n b�n trong nh�nh t? ph�p. 2. Ph??ng ph�p b? nhi?m n�y d?a v�o m?t s? kh?p ho�n h?o gi?a c�c ch�n dung (profile) c?a c�c ?ng vi�n th?m ph�n v� c�c profile c� m?t trong d�n c?, m� l� m?t l?i l?m l?n. X� h?i h?c ?� d?y ch�ng ta trong h?n m?t th? k? r?ng c�c � ki?n ch�nh tr? kh�c nhau theo c�c lo?i x� h?i-ngh? nghi?p. V� th?, b?ng vi?c ch?n ng?u nhi�n c�c th?m ph�n t? gi?a qu?n th? c?a c�c th?m ph�n m� kh�ng ??a v�o c�c h?n ng?ch ch�nh tr?, ch�ng ta s? ch?c ch?n k?t th�c v?i s? ??i di?n qu� m?c c?a c�c tr�o l?u ch�nh tr? n�o ?� � t�i s? ?? b?n h�nh dung c�c tr�o l?u n�o � m� t?t nhi�n kh�ng ?�ng mong mu?n cho m?t c? quan ???c cho l� ??i di?n to�n b? d�n c?.[12]

Trong th�ng M??i M?t 2021, c�c c�ng d�n Th?y s? ?� b�c b? s�ng ki?n v? t? ph�p v?i m?t ?a s? �p ??o (68,07 ph?n tr?m ch?ng l?i s�ng ki?n). Th?o lu?n tr??c trong h? vi?n Th?y s? ?� l�m s�ng t? v� �t nh?t hai l� do. Th? nh?t, n� nh?n m?nh s? th?c r?ng � ngh?a c?a s? r�t th?m ph? thu?c v�o t?p h?p c?a c�c c� nh�n ???c d�ng cho qu� tr�nh ch?n: L� m?t th? ho�n to�n kh�c ?? r�t th?m gi?a t?t c? c�c c�ng d�n h?n vi?c l�m th? t? m?t danh s�ch ng?n. Th? hai, v� th?m ch� l� th� h?n, c�c ngh? s? Th?y s? ?� th�ch th?c � t??ng r?ng m?t c? quan ???c ch?n b?ng th?m c� th? ???c xem nh? ho�n to�n trung l?p. Li?u c� th? cho m?t c�u tr? l?i thu?n t�y k? tr? trong c�c tr??ng h?p ng? � c�c gi� tr? c?n b?n kh�ng? C� ph?i m?t m?c ?? n�o ?� c?a ch�nh tr? h�a l� kh�ng th? tr�nh kh?i v�, n?u th?, n� c� n�n ???c l�m r� r�ng kh�ng?

H??ng t?i c�c H?i ??ng Th??ng tr?c ???c r�t Th?m

Ch�ng ta s? quay l?i v?n ?? n�y trong ch??ng ti?p. Tuy v?y, l� c?n thi?t ?? xem x�t ng?n g?n m?t s? tr??ng h?p quan tr?ng thu?c v? m?t t?p h?p c?a c�c th? nghi?m ?� d�ng s? r�t th?m ?? thi?t l?p h?i ??ng th??ng tr?c b�n trong c�c ??nh ch? hay c�c h?i. V�o ??u c�c n?m 2000, c�c tr??ng h?p n�y ?� v?n kh�ng ph? bi?n, nh?ng ch�ng ch?c c� th? b�o tr??c m?t xu h??ng t?ng l�n v� minh h?a m?t s? th�ch th?c m� s? th? ch? h�a s? r�t th?m c� th? ??i m?t.

H?i ??ng th??ng tr?c ???ng ??i ??u ti�n ???c r�t th?m quay l?i 1969, khi qu�n ??i Ph�p t?o ra H?i ??ng c?p Cao Ch?c n?ng Qu�n s? (Conseil Sup�rieur de la Fonction Militaire), m� c�c ??i bi?u c?a n� ???c ch?n ng?u nhi�n theo c�c h?n ng?ch t??ng ?ng v?i c�c qu�n ?o�n kh�c nhau (Courant 2019, pp. 61�92). H?i ??ng ???c thi?t k? ?? t?o ra m?t c? quan tham v?n cho ph�p binh l�nh b�y t? c�c ?�i h?i c?a h? trong khi tr�nh b?t k? lo?i ho?t ??ng ch�nh tr? h�a hay c�ng ?o�n n�o, c? hai th? ?� b? c?m ? Ph�p b�n trong c�c l?c l??ng v? trang. K? t? ?�, th? t?c b? nhi?m ?� ???c s?a ??i nhi?u l?n. Trong 2015, n� d?a v�o m?t s? k?t h?p s? r�t th?m t? m?t nh�m nh?ng ng??i t�nh nguy?n (b??c ??u ti�n), ti?p sau b?i m?t s? b?u c? b�n trong nh�m n�y (b??c th? hai). Conseil Sup�rieur de la Fonction Militaire ???c xem nh? h?t s?c ch�nh ?�ng b�n trong qu�n ??i Ph�p v� l� m?t ng??i ??i tho?i h�ng m?nh cho b? tr??ng � h�ng m?nh h?n c? quan t??ng ???ng c?nh s�t c?a n� r?t nhi?u, m� ???c h�nh th�nh d�ng c�c cu?c b?u c? t? c�c danh s�ch c�ng ?o�n.* Trong tr??ng h?p n�y, s? r�t th?m ?� gi�p ?? t?o ra m?t c? quan ??i di?n, l�m ph?ng s�n ch?i gi?a c�c ??i di?n c?a c�c c?p b?c kh�c nhau, v� ?? khuy?n kh�ch nh?ng th?o lu?n ??nh h??ng t?i ph�c l?i chung c?a binh l�nh. Tuy v?y, ng??c v?i c�c c�ng ?o�n c?nh s�t, h?i ??ng n�y ch? t?p trung v�o c�c v?n ?? nghi?p ?o�n ch? ngh?a v� kh�ng th? n�u c�c v?n ?? ch�nh tr? (nh?, ch?ng h?n, nhi?u cu?c can thi?p c?a qu�n ??i Ph�p b�n ngo�i bi�n gi?i Ph�p).

V?i l�n s�ng th? nghi?m th? hai, s? c�c tr??ng h?p n?i c�c minipublic ???c ch?n ng?u nhi�n, ???c th? ch? h�a ?� t?ng l�n kh?p th? gi?i. ? Ph�p, k? t? gi?a-c�c n?m 2010, c�c h?i ??ng c�ng d�n � h?u h?t ???c ch?n ng?u nhi�n � ?� tr? n�n b?t bu?c trong h?u h?t khu d�n c? b? thi?t th�i, v� h?i ??ng thanh ni�n Paris c?ng ???c ch?n b?ng th?m. C? c�c h?i ??ng c�ng d�n v� h?i ??ng thanh ni�n Paris ??u l� t? v?n v? b?n ch?t, nh?ng ch�ng ???c g?m trong c�c lu?t qu?c gia v�/ho?c quy ch? th�nh ph?, v� nh? th? kh�ng ph? thu?c ch? v�o thi?n ch� c?a ?a s? ch�nh tr?. Tuy v?y, trong s? thi?u v?ng c?a c�c phong tr�o x� h?i c?p c? s? v� c�c t? ch?c c?ng ??ng bi?n h? cho c�c minipublic ???c trao quy?n, x�c minh r?ng c�c c? quan n�y ???c t? ch?c t?t, v� x�c ??nh li?u c�c khuy?n ngh? c?a ch�ng c� t?o ra c�c k?t c?c th?c trong c�c ch�nh s�ch c�ng hay kh�ng, th� t�c ??ng c?a c�c c? quan ???c ch?n ch?n ng?u nhi�n, ???c th? ch? h�a v?n h?n ch?.

M?t s? h?i c?ng ?� ch?p l?y s? ti?n tri?n n�y. Li�n ?o�n c�c H?i Sinh vi�n c?a ??i h?c Lausanne Th?y s?, m� c� ???c s? c�ng nh?n th? ch? v� ?�ng m?t vai tr� quan tr?ng trong c�c ho?t ??ng c?a ??i h?c, ???c t? ch?c quanh m?t h?i ??ng lu?t ??nh g?m m?t n?a c�c ??i di?n t? c�c h?i sinh vi�n khoa, v� m?t n?a c�c ??i di?n ???c ch?n ?? ph�t bi?u nh�n danh Li�n ?o�n ??i h?c nh? m?t to�n th? (Mellina 2019). Cho ??n 2011, Li�n ?o�n ?� ???c b�u. C�c danh s�ch ???c so?n b?i c�c Chi ?o�n thanh ni�n c?a c�c ??ng ch�nh tr? kh�c nhau trong tr??ng v� c�c cu?c tranh lu?n c?a ch�ng ?� kh�ng ph� h?p v?i c�c tranh lu?n c?a c�c ??i di?n sinh vi�n c?a c�c khoa, m� ch?c c� kh? n?ng h?n ?? th?o lu?n v? c�c v?n ?? h�ng ng�y c?a sinh vi�n h?n l� ch�nh tr? ??ng ph�i. Trong 2012, v� th? ?� quy?t ??nh r?ng c�c ??i di?n sinh vi�n ??i h?c t? nay tr? ?i s? ???c ch?n ng?u nhi�n. V�i bi?n th? ?� ???c th?, nh?ng nguy�n t?c chung v?n l� s? r�t th?m ???c t? ch?c gi?a c�c sinh vi�n t�nh nguy?n. Nh?ng ?�nh gi� ??u ti�n cho th?y r?ng nh?ng th?o lu?n b�n trong Li�n ?o�n ?� tr? n�n y�n b�nh h?n v� x�y d?ng h?n, v� s? hi?n di?n c?a c�c sinh vi�n �t am hi?u ch�nh tr? h?n ?� ch? c?ng c? ?nh h??ng c?a c? quan, g?m c�c t�nh nguy?n vi�n ???c ch�nh tr? h�a h?n m� b�y gi? kh�ng c� ??i tr?ng ch�nh tr? th?t b�n trong Li�n ?o�n.

M?c d� c�c tr??ng h?p ch�ng t�i tr�nh b�y kh�ng th?c s? ng? � m?t qu� tr�nh ch�nh tr? h�a v� ng??c l?i t?p trung v�o s? t?o ra m?t c? quan v� t?, s? th? nghi?m c� th? r?t cu?c d?n ??n s? t?o ra c�c minipublic c?i m? h?n cho ch�nh tr? h�a phi ??ng ph�i. M?t tr??ng h?p ??u ti�n, ho?t ??ng nh? m?t c?u n?i gi?a l�n s�ng th? nh?t v� th? hai, c� th? l� v� d? v? xu th? m?i n�y. Trong 2017, ti?p sau s? h?p t�c v?i Trung t�m cho n?n D�n ch? Th?o lu?n c�n nh?c c?a James Fishkin t?i Stanford, M�ng C? ?� th�ng qua m?t lu?t b?t bu?c tri?u t?p m?t th?m d� th?o lu?n c�n nh?c tr??c b?t k? s?a ??i hi?n ph�p n�o ???c ?? xu?t. Trong th�ng T? 2017, qu?c h?i M�ng C? ?� l�m ?�ng vi?c ?� khi n� ??a 669 c�ng d�n ???c ch?n ng?u nhi�n t? kh?p ??t n??c v? Ulaanbaatar cho cu?c th?m d� th?o lu?n c�n nh?c qu?c gia l?n ??u ti�n v? t??ng lai c?a hi?n ph�p M�ng C?. M?c d� n� b? ?nh h??ng ti�u c?c b?i m?t v�i thi?u s�t th? t?c (Odonkhuu 2017), s�ng ki?n n�y ?� c� th? b�o hi?u m?t th?i ??i m?i c?a s? th? ch? h�a ? m?c qu?c gia cho m?t trong nh?ng m� h�nh n?i ti?ng nh?t c?a c�c minipublic.

Trong 2019, m?t th? nghi?m kh�c ?� ???c th? ? th�nh ph? Madrid b?i Manuela Carmena, th? tr??ng c�nh t? c?p ti?n ?ang cai qu?n th�nh ph?. Trong nhi?m k? c?a b� (2015�2019), m?t s? ??i m?i tham gia ???c ??a v�o theo y�u c?u c?a c�c c?u nh� ho?t ??ng c?a Phong tr�o 15M, m?t s? huy ??ng kh?ng l? ch?ng-(ch�nh s�ch) kh?c kh? x?y ra trong 2011�2012 v� ?� ?nh h??ng ??n s? t?o ra phong tr�o Occupy (Chi?m) Wall Street. Ngo�i vi?c l?p ng�n s�ch tham gia ra, m?t n?n t?ng tham gia s?, v� quy?n ??i v?i nh?ng s�ng ki?n c�ng d�n, m?t ?�i Quan s�t Th�nh ph? (City Observatory) th??ng tr?c ?� ???c t?o ra, g?m 49 c�ng d�n ???c r�t th?m cho nhi?m k? m?t n?m r??i. ?�i Quan s�t ???c thi?t k? ?? k?t h?p n?n d�n ch? th?o lu?n c�n nh?c, n?n d�n ch? tham gia, v� n?n d�n ch? tr?c ti?p, nh? m?t trong nh?ng nhi?m v? ch�nh c?a n� ???c cho l� ?? ?? xu?t c�c tr?ng c?u d�n � ??a ph??ng v? c�c v?n ?? quan tr?ng (Soto 2018, pp. 66�74). Tuy v?y, th? nghi?m n�y ?� ch?t y?u, v� th? tr??ng c�nh h?u ???c b�u ch? v�i th�ng mu?n h?n ?� ch?m d?t s? ??i m?i d�n ch? n�y.

Hai tr??ng h?p kh�c, ??u ? B?, c� v? ?� c� m?t t�c ??ng l�u b?n h?n, nh? th? minh h?a ?nh h??ng d�i h?n c?a G1000. Trong n??c t?a-li�n bang n�y, qu?c h?i c?a C?ng ??ng ng??i B? n�i ti?ng ??c (kho?ng 77.000 c? d�n), ???c trao c�c quy?n l?p ph�p v� h�nh ph�p quan tr?ng ?� nh?t tr� quy?t ??nh ?? t?o ra m?t H?i ??ng C�ng d�n th?o lu?n c�n nh?c l�u d�i g?m 24 c�ng d�n ???c r�t th?m m� s? lu�n phi�n m?i m?t n?m r??i. H?i ??ng n�y ???c ph�p x�c ??nh ch??ng tr�nh ngh? s? ri�ng c?a n�, v� nh? th? ?? kh?i x??ng c�c h?i ngh? c�ng d�n c?ng ???c r�t th?m v? c�c v?n ?? ch�nh s�ch c?p b�ch nh?t do n� ch?n. C�c quy?t ??nh ?? tri?u t?p c�c minipublic v� ch??ng tr�nh ngh? s? c?a ch�ng nh? th? kh�ng c�n ph? thu?c v�o � ch� ??ng b�ng c?a c�c ch�nh tr? gia ???c b�u n?a. M?i h?i ??ng g?m 25 ??n 50 th�nh vi�n v� h?p t?i thi?u ba l?n trong giai ?o?n ba th�ng. V�o cu?i c�c s? th?o lu?n c�n nh?c, c�c khuy?n ngh? ???c th?o lu?n trong m?t ?y ban chung gi?a c�c th�nh vi�n c?a h?i ??ng v� c�c ??i di?n ???c b�u. Tr? khi ?y ban qu?c h?i v� b? tr??ng ph? tr�ch t? ch?i c�c khuy?n ngh? v?i nh?ng s? bi?n minh, c�c khu?n ngh? ???c cho l� ???c th?c hi?n qua c�c bi?n ph�p qu?c h?i hay ch�nh ph?. Cu?c h?p ??u ti�n c?a H?i ??ng C�ng d�n ?� di?n ra trong th�ng Ch�n 2019, v� ??i m?i n�y c� v? ? l?i ?�y (Niessen and Reuchamps 2019). D� s? th?c hi?n n� ?� kh�ng l� m?t ch? ?? c?a c�c tranh c�i ch�nh tr?, v?n c�n ph?i xem li?u lo?i ch�nh tr? h�a n�o ?� s? x?y ra b�n trong c�c minipublic ???c ch?n ng?u nhi�n. C�ng n?m ?�, qu?c h?i c?a v�ng Brussels ?� quy?t ??nh ?? t?ng c??ng s? tham gia c�ng d�n trong c�ng vi?c l?p ph�p. Gi?a c�c bi?n ph�p kh�c, n� ?� th?c hi?n �c�c ?y ban th?o lu?n c�n nh?c h?n h?p� g?m 15 ngh? s? t�ch c?c trong ?y ban th??ng tr?c th�ch h?p v� 45 c�ng d�n ???c r�t th?m. M?t s�ng ki?n t??ng t? ???c qu?c h?i n�i ti?ng Ph�p ? Brussels ??a ra. Trong tr??ng h?p n�y, c�c ?y ban th?o lu?n c�n nh?c c� th? kh?i x??ng ho?c b?i c�c ngh? s? hay v?i y�u c?u c?a �t nh?t 1.000 c? d�n c?a Brussels, m?c d� quy?t ??nh cu?i c�ng n?m trong tay qu?c h?i. ?y ban chung ???c thi?t k? ?? h?p nhi?u l?n, c� th? y�u c?u nghe c�c chuy�n gia, v� n�n ??a ra c�c khuy?n ngh? cho qu?c h?i v? v?n ?? c? th? m� n� ???c tri?u t?p. Ngh? s? th??ng tr?c t??ng ?ng c� tr�ch nhi?m � v� quy?n h?n � ?? ?�nh gi� c�c khuy?n ngh?, v� trong v�ng 6 th�ng, qu?c h?i ph?i c�ng b? m?t b�o c�o gi?i th�ch v� sao v� trong ch?ng m?c n�o n� ?� th?c hi?n ch�ng (OECD 2020, p. 130).

T?i Ph�p trong 2021, c�c th�nh ph? Paris v� Lyon ?� ??a v�o m?t d?ng c? kh�ng ph?i ho�n to�n kh�c. Ngo�i ra, k? t? 2019 H?i ??ng X� h?i, Kinh t? v� M�i tr??ng (CESE) ?� l�m vi?c ?? t? ch?c m?t c? quan chung c?a c�c ?y vi�n h?i ??ng th??ng tr?c v� c�c c�ng d�n th??ng. C? g?ng n�y ???c x�c nh?n b?i m?t c?i c�ch l?p ph�p trong 2021, nh?ng ?nh h??ng c?a n� v?n kh�ng ?�ng k?, v� CESE ch? l� m?t h?i ??ng t? v?n nghi?p ?o�n ch? ngh?a; c�c hy v?ng ?? bi?n CESE th�nh m?t n?i g?p g? th?c s? cho s? tham gia c�ng d�n cho ??n nay ?� b? c?n tr? (Bonin, Baeckelandt, and W�thrich 2021). Cu?i c�ng, s? c?ng t�c gi?a c�c c�ng d�n ???c ch?n b?ng th?m v� c�c th�nh vi�n qu?c h?i c?ng ???c th? tr??c trong h?i ngh? L?p hi?n Irish, m� kh�ng c� s? chi ph?i hay l�m m�o m� ?�ng k? c�ng vi?c c?a h?i ngh?. Th?c ra, quy?n l?c th?c s? c?a c�c ch�nh tr? gia d?a v�o s? x�c ??nh ch??ng tr�nh ngh? s? c?a H?i ngh? h?n vai tr� c?a h? trong h?i ngh? r?t nhi?u. B�i h?c n�y c� th? ???c kh�i qu�t h�a: nh? David Farrell et al. (2020, p. 70) vi?t,

Tr??ng h?p Irish n�y c?a s? tr?n l?n c�c ch�nh tr? gia v� c�c th�nh vi�n d�n th??ng trong m?t di?n ?�n th?o lu?n c�n nh?c c� th? ?� ?i b?ng c�ch n�o ?� ?? gi?m r?i ro c?a s? th�o r?i ch�nh tr? (m� ?� r?t r� r�ng trong c�c tr??ng h?p Canada) v� l�m gi?m c�c n?i s? v? m?t s? ch�nh tr? gia ?� c� th? chi ph?i th? t?c, nh?ng n� ?� l�m �t ?? gi?i quy?t v?n ?? r?ng h?n (???c c�c minipublic chia s? n�i chung) m�, �t nh?t v? m?t ki?m so�t ch??ng tr�nh ngh? s?, ?i?u n�y r?t cu?c ?� v?n l� m?t qu� tr�nh t? tr�n xu?ng n?m ch?c trong tay c?a elite ch�nh tr?.

C�n qu� s?m ?? ?�nh gi� ?nh h??ng th?t s? c?a c�c minipublic ???c th? ch? h�a n�y v? qu� tr�nh ra quy?t ??nh; th�nh qu? c?a c�c ?y ban chung gi?a c�c th�nh vi�n qu?c h?i (hay c�c ?y vi�n h?i ??ng trong tr??ng h?p CESE Ph�p) v� c�c c�ng d�n ???c r�t th?m; c�c s? kh�c bi?t gi?a t�nh h�nh n?i c� s? c?ng t�c ch?t ch? gi?a hai b�n (nh? trong tr??ng h?p c?a Brussels) v� t�nh h�nh n?i s? t? tr? h?n ???c trao cho c�c c�ng d�n ???c r�t th?m (nh? trong tr??ng h?p c?a C?ng ??ng n�i ti?n ??c c?a B?); hay li?u c�c minipublic th??ng tr?c n�y s? g�y ra m?c ?? ch�nh tr? h�a n�o ?�. Tuy v?y, c�i l� r� r?ng c�c s�ng ki?n n�y l� m?t ?i?m ngo?t ?�ng k?, m?t s? thay ??i h??ng t?i s? th? ch? h�a v?nh vi?n c�c minipublic ???c ch?n ng?u nhi�n trong s? c?ng t�c v?i c�c ??i di?n ???c b�u. C�c ??i m?i n�y n�u b?t s? t??ng ph?n gi?a l�n s�ng th? nh?t v� th? hai (xem B?ng 4.1). Ch�ng t?o th�nh c�c th? nghi?m ??i th?c, v� h?a h?n l�m s�ng t? cho c? c�c nh� th?c h�nh v� c�c nh� h�n l�m.

S? R�T TH?M NH? M?T D?NG C? CHO S? B�NH ??NG CH�NH TR?

Theo t?ng quan ch�ng ta ?� cung c?p, ch�ng ta c� th? t�m t?t ng?n g?n c�c l� do v� m?c ?�ch kh�c nhau m� s? r�t th?m ?� ???c d�ng su?t l?ch s?. S? r�t th?m l� m?t ph??ng ph�p ch?n gi?a c�c ph??ng ph�p kh�c, k? c? s? b?u c? t? d??i, s? th�u n?p (cooptation) t? tr�n b?i m?t c? quan t?p th?, s? ch? ??nh c?a m?t c?p tr�n, s? ch? ??nh m?t ng??i k? v? b?i ng??i ti?n nhi?m c?a h?, s? tuy?n m? nh?ng ng??i t�nh nguy?n, s? mua ch?c v?, c�c cu?c thi c?, cha truy?n con n?i, s? d�ng c�c test IQ, hay b?o l?c th�n th? v� qu�n s?. T?t c? c�c ph??ng ph�p n�y ?� ???c d�ng l�c n�y hay l�c kh�c trong l?ch s?, v� h?u h?t v?n t?n t?i ng�y nay trong c�c khung c?nh ??c th�. Tuy v?y, trong m?t th?i gian d�i s? ch?n b?ng b?c th?m ?� l� m?t trong nh?ng c�ch ph? bi?n c?a vi?c l?p ??y c�c v? tr� trong c�c h? th?ng c?ng h�a v� d�n ch? �u ch�u, nh?ng c? ? Trung Hoa ?? qu?c. Trong h?u h?t th?i gian, n� ?� ???c k?t h?p v?i c�c th? t?c ch?n kh�c. Ch? k? t? s? ??n c?a ch�nh ph? ??i di?n trong cu?i th? k? th? m??i t�m th� c�c ch?c v? ch�nh tr? ?� ???c ph�n b? h?u nh? ch? duy nh?t qua b?u c? hay s? th�u n?p (c�c s? b? nhi?m c?p b?, ch?ng h?n), c�n c�c v? tr� c?p cao trong c�c c? quan h�nh ch�nh nh� n??c ?� ???c ph�n c�ng qua thi c? hay s? th�u n?p b?i c�c c?p tr�n.

B?NG 4.1 So s�nh s? r�t th?m ch�nh tr? ? Athens v?i hai l�n s�ng th? nghi?m ???ng th?i

Ngu?n: T�c gi? bi�n so?n

?? ho?t ??ng m?t c�ch l� t??ng, h?u h?t c�c th? t?c ch?n ph?i �p d?ng cho m?t nh�m c� nh�n ???c x�c ??nh r� r�ng. V� th? ta ph?i ??nh r� ai c� quy?n (hay ngh?a v?) tham gia trong s? ch?n, theo c�c ti�u chu?n m� c� th? li�n h? ??n tu?i, gi?i, c?a c?i, di truy?n (gia ?�nh, ??ng c?p, b?c, s?c t?c, hay qu?c t?ch), n?i sinh hay c? tr�, t? c�ch c�ng d�n, ngh? nghi?p, t? c�ch th�nh vi�n trong m?t c? quan ?o�n th? hay m?t nh�m t�nh nguy?n, v�n v�n. ?i?u n�y c?ng ?�ng cho s? r�t th?m. Khi t?o th�nh m?t nh�m nh? v?y, s? r�t th?m v?ch ra m?t ???ng gi?i h?n gi?a nh?ng ng??i thu?c v? v� ng??i kh�ng thu?c v?. N� nh? th? c� m?t gi� tr? ph??ng ti?n v� m?t gi� tr? bi?u t??ng.

??nh m?nh Si�u nhi�n, t�nh V� t?, v� s? B�nh ??ng

Tuy v?y, l� sai ?? di?n gi?i s? r�t th?m ch�nh tr? theo c�ch phi?n di?n: Nh? m?t d?ng c?, n� c� th? ???c th�c ??y b?i c�c quan ?i?m kh�c nhau.[13] Ch�ng ta c� th? thi?t l?p m?t lo?i-h�nh-h?c (typology) ??u ti�n m� nh?c ??n c�c l� do cho vi?c r�t th?m: ?? nh?n ???c s? hi?u bi?t v? m?t d?u hi?u si�u nhi�n, ?? ??m b?o t�nh v� t?, hay ?? th�c ??y s? b�nh ??ng (B?ng 4.2). C�c type-l� t??ng n�y th??ng ph?i ???c k?t h?p ?? gi?i th�ch c�c th?c h�nh th?c t?, m� th�ng th??ng l� lai v? b?n ch?t. V� d?, vi?c b?o ??m t�nh v� t? v� vi?c th�c ??y s? b�nh ??ng ???c ?an xen ch?t trong m?t s? tr??ng h?p, m?c d� tr?ng l??ng c?a m?i m?c ti�u c� th? kh�c t? tr??ng h?p n�y sang tr??ng h?p kh�c.

1. Nh?n ???c s? hi?u bi?t c?a m?t d?u hi?u t�n gi�o hay si�u nhi�n. Kinh Th�nh m� t? r� r�ng s? d�ng n�y c?a s? r�t th?m: �th?m ???c n�m v�o v?t �o, nh?ng m?i quy?t ??nh c?a n� l� t? Ch�a� (Ch�m ng�n, 16, 33). T? quan ?i?m n�y, con ng??i ph?i theo � ch� c?a Ch�a hay m?t ??nh m?nh m� h? kh�ng th? bi?t theo b?t k? c�ch n�o kh�c ?? lo li?u c�ng vi?c chung c?a h?; kh�a c?nh nghi l? c?a s? r�t th?m ph?n l?n gi�p h?p ph�p h�a c�c k?t qu? c?a c�c th? t?c b�i to�n nh? v?y. Sors divisoria nh? th? li�n k?t n?i t?i v?i sors divinatoria. L� do c?n b?n n�y v?n c�n trong m?t s? th?c h�nh ???ng th?i. Trong th�ng M??i Hai 2008, �??i �y-t?ng th?ng� c?a Guinea, Moussa Dadis Camara, ???c cho l� ???c ch?n b?ng s? r�t th?m.[14] ??y c?ng l� ph??ng ti?n cho vi?c ch?n Gi�o Ho�ng c?a Gi�o h?i Coptic (Ch�nh th?ng Gi�o ? Ai C?p), ???c ch?n t? m?t s? nh? ?ng vi�n ???c ch?n tr??c, cho vi?c ch?n Dalai Lama, m� m?i s? hi?n th�n c?a ng�i ???c ch?n d�ng Th�ng V�ng (Golden Urn) n?i ti?ng, cho m?t s? b? l?c ???c ??nh danh (scheduled tribe) ? ?n ??, v� trong l? h?i ??n n�o ?� ? Trung Qu?c (Shah 2010; 2020). Chi?u t�n gi�o c?a s? r�t th?m, m?c d� kh�ng trung t�m cho c�c c�u h?i n�u ra ? cu?n s�ch n�y, bi?n h? s? nghi�n c?u kh?o s�t l?ch s? c� t�nh h? th?ng.

B?NG 4.2 Ba l� do cho vi?c r�t th?m

Ngu?n: T�c gi? bi�n so?n.

2. B?o ??m t�nh v� t?. S? r�t th?m c� th? c?ng ???c ngh? nh? m?t ph??ng ti?n v� t? ?? gi?i quy?t c�c tranh ch?p. L� do c?n b?n n�y l� ph? bi?n nh?t su?t l?ch s?, v� th??ng ???c th? hi?n r� r�ng b?i s? hi?n th�n c?a ??a tr? r�t th?m. N� c?ng c� th? ???c di?n gi?i theo nh?ng c�ch kh�c nhau. (a) S? r�t th?m c� th? l�m gi?m nh?ng c?m x�c m?nh d�nh l�u ??n cu?c ??u tranh v� quy?n l?c b?ng vi?c ??a ra m?t c�ch ?? ph�n b? c�c ch?c v? c� thanh th? hay quan tr?ng m� l� trung l?p vis-�-vis c�c phe ph�i hay c�c c� nh�n c?nh tranh nhau. M?t trong nh?ng ch�m ng�n c?a Solomon b�y t? s�c t�ch ?i?u n�y: �Vi?c r�t th?m d?p ?i?u tranh t?ng v� gi? c�c ??i th? m?nh xa ra� (Ch�m ng�n, 18, 18). ??y l� m?t trong nh?ng l� do ch�nh ?? d�ng s? r�t th?m trong qu� kh?, v� v?n quan tr?ng trong th? k? th? hai m??i m?t khi s? r�t th?m ???c d�ng ?? ch?n c�c ?ng vi�n b?u c?. (b) Ng??c l?i, s? ch?n b?ng b?c th?m c� th? ph�n v� t? c�c ngh?a v? ???c xem l� phi?n h�, v� cho n� m?t kh�c s? kh�ng c� ?? nh?ng ng??i t�nh nguy?n (ch?ng h?n ?? chi�u m? l�nh). (c) S? r�t th?m c� th? d?n ??n vi?c trao tr�ch nhi?m cho nh?ng ng??i kh�ng d�nh l�u tr?c ti?p ??n m?t v?n ?? g�y tranh c�i. C�c c� nh�n n�y nh? th? ???c ch?n b?ng th?m h?n l� b? c�c ??ng c? ??ng ph�i hay m?t s? kh�t quy?n l?c th�c �p. C? b?n ch?t c?a th? t?c (ng??i ta ch?n th? n�o) v� k?t c?c c?a n� (ai b?/???c ch?n) nh? th? c� th? v?n v� t?. L� l? n�y l� ??c bi?t n?i b?t khi c�c di?n vi�n bi?n minh b?i th?m ?o�n x�t x? v� c�c minipublic ???ng th?i.

3. Th�c ??y s? b�nh ??ng. Cu?i c�ng, b�nh ??ng c� th? l� ??ng c? ch�nh. Trong tr??ng h?p n�y, s? r�t th?m ???c xem nh? m?t c�ng c? ??t t?t c? c�c th�nh vi�n c?a nh�m, m� gi?a ?� th?m ???c r�t, tr�n c�ng c? s?.

[1] https://demoscan.ch

[2] Cyril Dion, �Le grand d�bat, ce n��tait pas vraiment de l�intelligence collective,� Le Monde, April 13, 2019.

[3] Chi ph� cu?i c?ng ?� ???c ??c l??ng v�o kho?ng 6.655.000 euro (Gillier et al. 2021, p. 18).

[4] �110 organisations interpellent Emmanuel Macron sur la loi climat,� Lemonde.fr, February 9, 2021.

[5] �La convention citoyenne pour le climat se s�pare sur une note s�v�re au gouvernement,� Lemonde. fr, February 28, 2021; �Le projet de loi n�est pas � la hauteur: � Paris ou Lyon, des manifestants pour le climat d��us � la veille de l�ouverture du d�bat parlementaire,� Le Monde, March 29, 2021.

[6] Cr�dit Suisse, Sorgenbarometer 2020. Wiederbelebung der Willensnation. Schweiz in Zeiten der

Krise, Bern: Cr�dit Suisse, 2020.

[7] www.justiz-initiative.ch/startseite.html

[8] MP (??i bi?u qu?c h?i) Vincent Maitre v� Philipp Matthias Bregy, trong H?i ??ng Qu?c gia, phi�n m�a Xu�n 2021, phi�n th? ba, 3 th�ng Ba 2021 08h00, Bestimmung der Bundesrichterinnen und Bundesrichter im Losverfahren (Justiz-Initiative). Volksinitiative, https://www.parlament.ch/fr/ratsbetrieb/ amtliches-bulletin/amtliches-bulletin-die-verhandlungen?SubjectId=51845#votum2

[9] MP Damien Cottier, in ibid.

[10] MP Christoph Eymann (Liberal-Radical), in ibid.

[11] MP Lars Guggisberg, trong H?i ??ng qu?c gia, Bestimmung der Bundesrichterinnen und Bundesrichter im Losverfahren (Justiz-Initiative). Volksinitiative, September 3, 2021 (Fortsetzung-Suite), www.parla- ment.ch/fr/ratsbetrieb/amtliches-bulletin/amtliches-bulletin-die-verhandlungen?SubjectId=52166

[12] Nicolas Walder, trong H?i ??ng Qu?c gia, phi�n m�a Xu�n 2021, phi�n th? ba, 3 th�ng Ba 2021,

www.parlament.ch/fr/ratsbetrieb/amtliches-bulletin/amtliches-bulletin-die-verhandlungen? SubjectId=52166

* T?i c�c n??c d�n ch? l?c l??ng c?nh s�t kh�ng ph?i l� l?c l??ng v? trang, n�n c� c�ng ?o�n c?nh s�t nh? trong b?t k? c? quan d�n s? n�o kh�c nh? gi�o d?c, y t?, v�n v�n (ghi ch� c?a ng??i d?ch).

[13] Oliver Dowlen (2008) cho r?ng s? ch?n ng?u nhi�n c� m?t � ngh?a n?i t?i m� c� th? ???c huy ??ng trong nh?ng khung c?nh kh�c nhau v� cho c�c m?c ?�ch kh�c nhau. Theo quan ?i?m c?a �ng, n� g?m m?t �s? tuy?t giao m� qu�ng (blind break)� gi?a input (nh�m m� t? ?� s? ch?n ???c ti?n h�nh) v� output (nh?ng ng??i ???c ch?n th?t s? v�o cu?i c?a th? t?c). C�c th?c h�nh d?a r� r�ng v�o t�nh ch?t n�y t??ng ?ng v?i c�c s? d�ng �m?nh,� c�c th?c h�nh kh�c v?i s? d�ng �y?u.� Tuy v?y, h? th? b?c c?a c�c s? d�ng c� v? ?�ng ng?. V?n ?? ch�nh l�, v?i ti�u chu?n so s�nh n�y, s? l� c?n ?? b? s�t c�c s? d�ng ch?n ng?u nhi�n cho ph�p nh?ng ng??i th?c h�nh ph�t hi?n ra c�c d?u hi?u c?a m?t s? l?a ch?n th?n th�nh m� m?t kh�c kh�ng th? hi?u th?u n?i, c?ng nh? c�c th?c h�nh ???ng th?i d?a v�o s? l?y m?u ??i di?n v� t�nh to�n x�c su?t (m� l�m cho c� th? ?? ti�n ?o�n c�c ??c tr?ng c?a m?u ???c r�t t? m?t nh�m c� bi?t). Ch?ng trong tr??ng h?p n�o trong c�c tr??ng h?p n�y l� c�c th?c h�nh d?a v�o m?t �blind break� c?. Hubertus Buchstein (2009), v? ph?n �ng, nh?n m?nh ?�ng ??n r?ng s? ch?n b?ng b?c th?m v� logic d�n ch? kh�ng ???c x?p ch?ng l�n nhau, nh?ng �ng t?p trung ch? y?u ??n ch?c n?ng c?a t�nh v� t? ???c cho ph�p b?i s? ch?n ng?u nhi�n c�c nh� cai tr?.

[14] Le Monde, January 7, 2009.