Cám d? Vi?t Nam

Nguy?n H?u Li�m

Ch�ng ta mang m?t �m ?nh l?n t? l?ch s? ch? v� c� l? ch�ng ta b? hoang t??ng v? nh?ng kh? th? qu� l?n cho t??ng lai?

H�m nay, m?t ng�y h�, tr??c khi l�n ???ng ?i Vi?t Nam, t�i ng?i trong ph�ng v?ng ?? ??c l?i “The Temptation of the West,” (Ni?m C�m D? T�y Ph??ng) (1926) c?a Andr� Malraux. T? m?t l� th? gi? t??ng b?i m?t ng??i � ?�ng mang t�n Ling g?i cho m?t ng??i �u ch�u t�n A. D., �ng ?� vi?t r?ng, ng??i �u ch�u mang � ch� “?em v? tr? ??n cho con ng??i”; c�n ng??i � ?�ng th� ng??c l?i, mu?n “c?ng hi?n ch�nh m�nh cho v? tr?.” Ng??i T�y ch? mu?n th�ng hi?u v? tr? b?ng � ch� nh�n c�ch h�a kh�ng gian th�nh ra m?t ??i t??ng v?t th? h?u h?n; ng??i ?�ng th� mu?n ch�nh nh�n c�ch m�nh bi?n m?t v�o h? kh�ng nh?m khai s�ng c�i chi?u s�u v� c�ng c?a v?n v?t.

T�i li�n t??ng t? t?ng trang s�ch m?ng, ngh? r?ng, t? trong m?i ng??i Vi?t ?ang ? �u M?, hay ? b�n nh�, ??ng l�c c� ??n hai n??c Vi?t Nam. M?t Vi?t Nam cho m?nh l?nh l� t??ng, v� m?t Vi?t Nam trong th?c t? ?ang l�. Tr�n ng?n s�ng ?i? ch?n t? th?i ??i nhi?u xoay chuy?n, t?ng ch�ng ta h�nh nh? b? cho�ng ng?p c?u mang hai n?ng l?c t�nh c?m gi?ng x� nhau: Gi?a c�i ta h??ng v? t? qu?c, gi?a m?t t�nh c?m d�ng tr�n b�n b? l� tr� ng?n n??c, gi?a m?t l?ch s? tr?n tr?i trong nhi?u d? ph�ng t??ng lai.

Khi v?n minh T�y ph??ng ?� th�m nhi?m th? gi?i, ng??i Vi?t kh�ng c�n l� m?t bi?t l? b�n ngo�i. ?ang ? T�y ph??ng nh�n v? qu� m?, Vi?t Nam ??i v?i t�i nh? l� m?t v? tr? tinh th?n l?n cho m�nh, ??ng l�c c?ng nh? bao ng??i � ?�ng kh�c, t�i mu?n d�ng hi?n ch�nh m�nh v? cho qu� cha, ??t t?. Trong khi ?�, t�i h�nh dung ra t�i ?ang ? trong n??c, th� c? nh? l� ng??i �u, mu?n ?em th? gi?i T�y ph??ng v? cho Vi?t Nam. M?i t�m h?n Vi?t, b?t c? ? ?�u, ??u n?m trong hai lu?ng t�m th?c ??y m�u thu?n v� ng??c chi?u cho m?t t�nh y�u l?n ??i v?i ??t n??c. T�m h?n Vi?t Nam v?n ch?a ??y m?t n?i b?n kho?n c?a ch�nh m�nh tr??c c�i v? tr? qu?c gia bao la, kh�ng th? t�ch r?i v� tho�t ra ???c khi nh�n v? qu� kh?. Ch�ng ta mang m?t �m ?nh l?n t? l?ch s? ch? v� c� l? ch�ng ta b? hoang t??ng v? nh?ng kh? th? qu� l?n cho t??ng lai? T? trong hai n?ng l?c c?a v? tr? v� c� nh�n, c?a qu?c n?i v� h?i ngo?i, ng??i Vi?t nh? t�i kh�ng th? ng?i y�n. Ta v?n loay hoay nh?y nh�t trong m?t ?i?u nh?c kh�ch ??ng ph�t thanh t? m?t kh?i n?i t�m ??y d?n v?t. Th?m k?ch c?a Vi?t Nam kh?i ?i t? n?i b?t an th??ng tr?c n�y.

Anh ch�ng Ling c?a Malraux vi?t ti?p: ?i?u m� ng??i �u ch�u kh�ng hi?u ng??i � ch�u l� ? ch? r?ng, v?i d�n � ?�ng, t�nh c?m v� tr� th?c c? hai l� m?t. Khi ch�ng t�i suy ngh? v� h�nh ??ng, ch�ng t�i l� m?t h? qu? t? c?m t�nh. Trong khi ?�, ng??i T�y �u ph�n chia t�nh c?m ra kh?i l� tr� v� b? chia hai. V� v?y, c� th? r?ng ng??i �u ch�u ?� ?�nh m?t c�i h?n nhi�n th?ng nh?t trong t�nh v?i l�; c�n d�n � ?�ng, d� ?� b? T�y ph??ng h�a g?n nh? to�n tri?t, v?n c�n c� �t nhi?u h?nh ph�c trong t�nh c?m c?a m�nh – v� ??i v?i h? th� th? gian n�y ch? l� m?t bi?n l?n c?a c?m x�c t? ch�nh ta m� th�i. Trong ?�, ng??i Vi?t nh? t�i ch? bi?t c� m?t ?i?u: R?ng ngay c? v? tr? kia c?ng c� th? b? ch?i t?, nh?ng ch?c ch?n r?ng n?i ?au c?a ta l� kh�ng th? ph? b�c. Kh�ng c� h?nh ph�c n�o nguy�n s? b?ng ni?m vui th� trong n?i ?au h?n nhi�n, cho d� n� c� ?�ng hay sai, cho d� b?n s?c t�nh c?m ?� l� b�n ??t � nhi?m hay l� kim c??ng trong s�ng. C� ph?i ch�ng ta, d�n � ?�ng, m� ng??i Vi?t l� m?t ph?n, l� m?t ??n v? qu?n ch�ng duy t�nh c?m, m?t t?p th? tr? th? h?n nhi�n, d? th??ng v� c?n ???c nh? nh�ng, ?u �i ch?m s�c mong ch? ng�y l?n d?y?

Theo Ling, “Ni?m h?ng ph?n c?a ch�ng t�i kh�ng b? tu? thu?c v�o m?t ti�u chu?n n�o” (Our exaltation is not dependent upon a reference). N� l� m?t s?c m?nh nguy�n s? v??t qua gi� tr? hay m?c ti�u c?a kh�ng v� th?i gian. N� mu?n c?ng hi?n c�i ta, ch? th? c?a c?m t�nh, v? cho kh�ch quan – nh? r?ng m?i c� nh�n ch? l� m?t ch? th? c?n ph?i ???c hy sinh v� ph? ??nh nh?m l�m cho v? tr? th�m huy ho�ng. Ta l� m?t ph?n g? nh? cho ng?n l?a ph?i ???c ch�y cao ?? cho th? gian ???c s�ng. C�i m?t c?a ta ch�nh l� c�i t?n t?i v� � ngh?a cho ta. M?i l?n sinh ??, m?i l?n s�ng t?o l� m?i l?n ta ?�nh m?t ch�nh ta v�o trong ??a con m?i ch�o ??i. ?au th??ng, t? ?�, l� � ch� s�ng th?. N� ch�nh l� m?t b?n h�ng ca mang �t nhi?u t�nh ch?t ?i�n lo?n v� hoang d� c?a m?t v? tr? h?n ??n t? khi n� m?i ra l�.

A. D. tr? l?i Ling r?ng, �i chao l� c�i l? l�ng c?a d�n � ?�ng: “Qu� v? ?u �i v?i t? ti�n ?� khu?t nhi?u h?n l� mang tinh th?n t�n tr?ng ph? n? b�n m�nh.” Khi qu� v? ?� c� gi�o d?c, l� t�nh ch? tr? n�n m?t c�ng c? cho t�nh c?m, m� nh?ng t�nh c?m n�y l?i ch? ??t c?n c? tr�n v� ch? h??ng v? nh?ng ??i th? tr?u t??ng v??t qua con ng??i ??c th� v� th? gian th?c h?u. T�i l?i mi�n man ti?p. ?�n �ng Vi?t Nam c? ?i?n c� th? hy sinh cho t? qu?c v?i bao nhi�u gian tru�n, bao nhi�u x??ng m�u; nh?ng h? kh�ng th? mang t�nh y�u ?� ?? ch?m s�c tr?n v?n cho c?ng ??ng v� ng??i th�n c?a m�nh trong m?t t�nh c?m v� ng� v� kh�ng �ch k?. V� ?� ch�nh l� c�i l? th?ng to l?n c?a ?�n �ng � ?�ng: V? tr? tuy?t ??i m� h? mu?n hi?n d�ng c?ng ch? l� m?t d? ph�ng ??y t�nh c?m ng� m?n cho nh?ng c?m x�c ??y ni�n thi?u. H? kh�ng c?n ??n c�i g?n th?c t?. H? mu?n ch?t cho c�i xa. C�i b�n ta, v? con, gia ?�nh, c?ng ??ng th?c h?u, ch? l� nh?ng g� c?n ph?i b? ph? nh?n. V� th?, n?u kh�ng tr??ng th�nh nhanh ch�ng cho k?p v?i m?t con ng??i th?i ??i, h? s? ph?i ch?t ch�m trong c�i d? ph�ng thu?n tr?u t??ng v? m?t v? tr? duy t�nh c?m. “Ngay c? nh?ng l� thuy?t h�o nho�ng nh?t v? c�i ch?t c?ng v?n ch? l� m?t c�u tr? l?i cho s? y?u ?u?i c?a m�nh,” A. D. vi?t.

T�m h?n Vi?t Nam v?n c�n nh? k? say ng? ?�m ?�m t�m ra s�ng v?ng vang ti?ng g?i ?� ?�nh th?c l�ng x�m v? cho n?i t?i th�n bi ?�t c?a m�nh. H?, suy di?n qua Malraux, c? nh? l� m?t “cu?c t�m” – m� khi � ch� “t�m t�i c�ng cao ?? th� gi� tr? cho m?c ti�u t�m ki?m l?i c�ng suy gi?m.” V� khi m?t anh n�ng d�n ?� m?t nh�, nay l� v� gia c?, v� t? qu?c, “cu?c t�m” c?a h?n ?� tr? th�nh m?t “c?n nh� cho n?i oan khi�n” – m?t “ng�i nh� cho h?u th?” ???c x�y ??p b?ng c??ng ?? t�nh c?m v? qu� kh? nh�n danh nh?ng d? ph�ng v? t??ng lai trong chi?c b�ng bi ai c?a ch�nh th�n x�c m�nh. T? m?t t�nh y�u ??y kh�t khao, ??y nh?y c?m cho t? qu?c, cho ??ng b�o, ch�ng ta l?i v� t�nh ??y ch�ng ta v�o th�n ph?n c?a m?t k? ?i�n cu?ng m� ?� ??n khi, h?n c?m th?y ch�n ch??ng v� m?t m?i v?i t�nh c?m thu?n d? ph�ng v� ?o gi�c. T�nh y�u trong s�ng nay ?� tr? n�n m?t v?ng l?y bu?n n�n � m� ngay c? khi m?t tr?i ?ang l�n cao nh?t ? gi?a tr?a ch�nh ng?, ta c?ng kh�ng th? n�o nh�n th?y b�ng m�nh th? hi?n trong m?t hi?n h?u ??y ti�u c?c.

Trong �m h??ng ?�, A. D. m? h? c?nh c�o, “H�y coi ch?ng! Ng??i � ?�ng ch�ng b�y ch?c r?i s? l�y c�i b?nh c?a ng??i T�y �u ch�ng tao: Th? b?nh l� th� gh�t v� ch�n ch??ng ch�nh m�nh.” Khi l� t??ng tr? th�nh m?t th? d?ng t�nh c?m m? h?, khi tr� th?c theo ?u?i nh?ng m?c ti�u n?ng tr?u t??ng v� v� th?c ch?t, c� nh�n s? tr? n�n tr?ng r?ng. Khi ?�, v?n minh T�y ph??ng s? tr�n v�o ?? ch?t ??y m?t � ch� m?i – m?t � ch� thu?n c?m gi�c kh�ch ??ng ?? t�m qu�n th?c t?i tinh hoa c?a ng� th? ch?c n?ch n�y. Ha! t�i di?n gi?i: B?n c� bao gi? quen th�n v?i m?t thi s? ti?ng Vi?t? N?u h?n kh�ng l� m?t th?ng ?i�n th� ph?i l� m?t k? r?t l� th?c d?ng. Malraux, n?u ???c ??c r?ng v� s�u h?n, ?� gi�n ti?p n�i tr??c nh? v?y.

T�i m? h? ??c Malraux nh? l� nh?ng gi�ng ch? ???c vi?t v? m?t m?u ng??i Vi?t Nam v�o ??u th? k? 21 n�y, d� l� ? h?i ngo?i hay l� trong n??c. M?t c�ch t? do v� m? r?ng ra, t�i th?y Malraux ?� n�i r?ng t?t c? ch�ng ta ?ang ch? l� m?t ph?n tr�n m?t ng?n s�ng quay cu?ng thu?n c?m t�nh b? kh�ch ??ng b?i nh?ng c?n ?i? ch?n t? bi?n s�u x� ??y kh�ng bi?t v? ?�u v� cho m?c ?�ch n�o. Hay n�i theo Schopenhauer, t?ng c� th? Vi?t ch? l� m?t bi?n c? t? v� th?c m� h?n kh�ng ch? ??ng hay ??c mu?n ???c. N� gi?ng nh? l� nh?ng th? hi?n tr�n v?ng tr�n v� l�ng m�y c?a thanh thi?u ni�n Vi?t Nam: T�nh c?m th� ch?a khu?y ??ng m� n�t nh?n nh� ?� vi?t l�n ??y khu�n m?t. Ch�ng ta ch?a gi?u ???c c?m x�c ?? x�y ??p m?t h�nh d�ng nh�n c�ch v� ngo?i h�nh thanh th?n, tr?m t?nh. Bao nhi�u n?ng l?c n?i t?i ?� bi?n th�nh nh?ng n�t m?c tr�n m�u s?c vi?t nho� l�n tr�n khung c?a h?p c?a nh?ng linh h?n ch�n ch?t. V� khi n�t m?c ?� phai theo nhi?t ?? c?a c?m x�c, t�m h?n c?a h? ?� kh�ng c�n ?i?n l?c nh?m th?p s�ng suy t?. S? ph� ph?m kinh ho�ng c?a l?ch s? Vi?t Nam b?t ??u b?ng s? phung ph� n?ng l?c theo nh?ng l�n s�ng t�nh c?m qu� nhi?t th�nh ? n?i t?ng c� th? khi ??i di?n v?i ??i th??ng.

T? 1926, Malraux, qua Ling v� A. D., ?� ti�n ?o�n r?ng Trung Hoa r?i s? ch?t khi Kh?ng gi�o kh�ng c�n l� n?i dung ch�nh cho v?n h�a T�u. “Trung Hoa ?ang lay l?t nh? l� m?t l�u ?�i c? ??i l?n ?ang s?p b? s?p ??, v� ni?m bi ph?n c?a n� kh�ng ph?i c� t? s? b?t ??nh hay m�u thu?n, m� l� t? g�nh n?ng c?a m?t tr?n nh� ?ang rung chuy?n.” V� Malraux ?� ?�ng. H�y nh�n l?i g?n 100 n?m qua, khi ?� b? ki?t s?c v?n h�a, ng??i T�u ?i v�o c?n kh?ng ho?ng t�m th?c. H? ?�nh mang t�nh c?m �i qu?c ?? v�c v? nh� m?t c?n �c m?ng kh�c nh?m thay th? cho kho?ng tr?ng si�u h�nh c?a m�nh. ?� l� v?n minh T�y ph??ng qua hai v? ??i ngh?ch nh?ng c�ng m?t b?n ch?t: Ch? ngh?a Marx v� t? b?n thu?n v?t ch?t. “That’s it, boy. China is dead!” V?n minh Trung Hoa ?� ch?t theo nh?ng gi�ng s�ng ??y h�a ch?t d??i m?t b?u tr?i ??y kh� ??c. V� ?� c� th? s? l� s? ph?n Vi?t Nam. T�i ?ang s? r?ng Vi?t Nam ch?c r?i s? ch?t – nh? Trung Hoa ?�.

“C�m d? Vi?t Nam” nay ?� tr? n�n m?t � ch� ?i t�m t? l?. Nh? Ling ?� vi?t cho A. D. nh?ng l?i cu?i, “C� th? r?ng Trung Hoa (hay Vi?t Nam) s? l?i ???c s�ng t?o, t? l�m m?i l�n, ngay c? khi m� ch�ng ta kh�ng hi?u g� v? n� c?. Li?u r?ng n� s? b? rung chuy?n t? m?t c?n ??a ch?n t�nh c?m c�n to l?n h?n bao l?n trong qu� kh?? M?nh m? h?n l� ti?ng th?n ch� c?a nh?ng ti�n tri th?i tr??c, c�i �m thanh hu? di?t ??y cu?ng n? ?ang cu?n h�t l?y � ch�u � C�c nh� bu�n s? c�n b�n, c�n mua, v� con s�ng Ch�u ng?c s? ph?n chi?u �nh sao m? trong c�i ch?t y�n l�nh� Ta ph?i bi?t n�i g� h?n cho b?n ?�y?…”

Nguy?n H?u Li�m