Tr?n Nh?t Vy
H?c sinh nam ? m?t tr??ng trung h?c th?i Php ?nh t? li?u tuoitre.vn
Ngy 1-1-1882, cch nay g?n 130 n?m, l ngy chnh quy?n th?c dn Php ? bu?c ng??i Vi?t ? Nam k? ph?i dng ch? qu?c ng?. N?i dung quan tr?ng ny n?m trong ngh? ??nh ra ngy 6-4-1878 v? vi?c dng ti?ng An Nam b?ng m?u t? Latin do th?ng ??c Nam k? Lafont k.
Ngh? ??nh trn ra ??i sau 20 n?m Php xm chi?m n??c ta v sau th? k? ra ??i v pht tri?n c?a ch? Vi?t.
Trang ??u quy?n T? ?i?n Vi?t B? La c?a Alexandre de Rhodes
V sao ng??i Php ra ngh? ??nh 6-4-1878?
?i?u ny ???c ni r trong n?i dung ngh? ??nh. Nguyn v?n nh? sau:
Xt r?ng ch? vi?t c?a ti?ng An Nam b?ng m?u t? Latin ngy nay ? kh ph? thng trong cc t?nh Nam k?, l th? ch? d? h?c h?n ch? Nho v ti?n l?i nhi?u so v?i ch? Nho trong vi?c lm cho nh?ng giao d?ch gi?a cc quan cai tr? v?i dn b?n x? ???c tr?c ti?p h?n. Xt r?ng vi?c dng h?p php th? ch? ? ch? lm cho dn chng d? ??ng ha v?i chnh quy?n ta, v v th? th?t l m?t ???ng l?i chnh tr? t?t n?u b?t bu?c dng n trong cc giao d?ch chnh th?c. Tuy nhin, xt r?ng m?t c?i cch quan tr?ng nh? th? khng th? th?c hi?n ???c ngay t?c kh?c, v ?? th?c hi?n n c?n c s? c?ng tc c?a nh?ng t?ng l?p lnh ??o trong dn chng. Chi?u ?? ngh? c?a quy?n gim ??c n?i v?, sau khi h?i ??ng t? v?n ? ???c h?i ki?n, nay ra ngh? ??nh:
?i?u 1: K? t? ngy 1-1-1882 t?t c? nh?ng v?n ki?n chnh th?c, ngh? ??nh, quy?t ??nh, s?c l?nh, phn quy?t, ch? th? s? ???c vi?t, k v cng b? b?ng ch? m?u t? Latin.
?i?u 2: K? t? ngy trn, khng m?t tuy?n d?ng no ???c thi hnh, khng m?t th?ng tr?t no ???c cho php, trong ng?ch ph?, huy?n, t?ng ??i v?i b?t c? ai khng ? trong tnh tr?ng vi?t ???c ch? qu?c ng?. (Nguy?n V?n Trung Ch?, v?n qu?c ng? th?i k? ??u Php thu?c).
??n ??u n?m 1881, th?ng ??c Nam k? lc ? l Le Myre de Vilers ? k quy?t ??nh nh?c l?i vi?c dng ch? qu?c ng? trong h? th?ng hnh chnh. V l?i ngh? ngy m?ng 6 thng 4-1878, t? ngy m?ng 1 janvier 1882, v? cc t? gi?y lm vi?c quan bu?c ph?i vi?t ra b?ng qu?c m ch? Langsa; Xt v l?i ngh? n?y ph?i thi hnh l?n l?n, v trong lc ng??i ta bi?t ch? qu?c m Langsa ?? dng trong cc t?ng (Gia ??nh Bo ngy 21-2-1881). V ngy 24-10-1881 c?ng trn t? Gia ??nh Bo ph?n t?p v?, v?n phng Nha n?i v? ? ??ng thng bo nh?c l?i. ng directeur de linterieur (gim ??c Nha n?i v?, ng??i ???ng th?i g?i l quan l?i b? th??ng th?), lm l?i rao cho ai n?y ??ng hay, l?i ngh? ngy m?ng 6 avril 1878, bu?c t? ngy m?ng 1 janvier 1882 trong nh?ng gi?y l vi?c quan m vi?t theo ti?ng An Nam ??u ph?i dng ch? Langsa m thi.
V ngy 30-1-1882, th?ng ??c Nam k? Le Myre de Vilers ra ngh? ??nh nh?c l?i l?n cu?i cng: K? t? ngy hm nay, vi?c ch? dng nh?ng m?u t? Php tr? thnh b?t bu?c trn ton ci Nam k? thu?c Php, trong nh?ng gi?y t? chnh th?c vi?t b?ng ti?ng An Nam. (Nguy?n V?n Trung Ch?, v?n qu?c ng? th?i k? ??u Php thu?c).
C th? ni, k? t? ngy 1-1-1882, ng??i Vi?t b?t ??u chnh th?c s? d?ng th? ch? vi?t t?ng ???c g?i l ch? qu?c ng?, qu?c ng? hay ti?ng An Nam dng ch? Langsa, th? ch? vi?t hm nay ng??i Vi?t d s?ng ? ?u, trn ??t n??c VN hay n?i no ? trn th? gi?i ??u xem l v?n t? chnh th?ng c?a ng??i Vi?t.
?? c ???c ?i?u ?, ch? Vi?t ? tr?i qua nhi?u th?ng tr?m.
Ng??c dng ch? Vi?t
Chng ta ??u bi?t ch? Vi?t do nh?ng gio s? ph??ng Ty t?i Vi?t Nam truy?n ??o sng t?o vo th? k? 17. V ng??i ???c vinh danh nhi?u nh?t chnh l gio s? Alexandre de Rhodes.
Ngoi b?c t??ng nh? c?a ng d?ng trong khun vin 161 L Chnh Th?ng (Qu?n 3), ng cn c tn ???ng ? ngay trung tm TP.HCM. Th?c t? c ph?i Alexandre de Rhodes l ng??i duy nh?t sng t?o ch? Vi?t? Khng hon ton nh? v?y.
Sng t?o ra ch? Vi?t l cng trnh c?a nhi?u ng??i v?i m?c ?ch ban ??u ch? ?? truy?n ??o. Theo Gio s? ??c L? v tc ph?m qu?c ng? ??u tin c?a Nguy?n Kh?c Xuyn, ch? Vi?t manh nha xu?t hi?n t? n?m 1625-1626 trong m?t b?c th? c?a gio s? F. Buzomi, ng??i . N?m 1627, gio s? Baldinotti ? xu?t b?n m?t b?n ?i?u tr?n v? x? ?ng Ngoi c ghi m?t vi ch? qu?c ng?. N?m 1631, trong quy?n ?i?u tr?n v? x? ?ng Trong c?a gio s? Cristoforo Borri, ng??i , ? xu?t hi?n nhi?u cu qu?c ng? nh? Scin (xin), Cim (ch?ng), Gnoo (nh?), Chiam (ch?ng), Tlom (trong), Bua (vua)
Tuy nhin, cng l?n l?i thu?c v? cc gio s? B? ?o Nha. Gio s? ???c ???ng th?i coi l th?y ti?ng Vi?t l Francesco de Pina. Hai h?c tr c?a Pina ???c th?a nh?n c cng l?n l gio s? Gaspar dAmaral v Antonio Barbosa. Hai gio s? ny l ng??i ??u tin vi?t t? ?i?n Vi?t B? v B? Vi?t. Hai ng sau khi r?i H?i An, ??nh c? ? Macau g?n 10 n?m. Khng may Gaspar dAmaral t? n?n trn bi?n Macau vo thng 2-1646 khi trn ???ng ??n Vi?t Nam. Antonio Barbosa c?ng m?t m?t n?m sau ?.
Tr??c khi m?t h? ?? l?i trong nh th? San Pauli ? Macau nh?ng quy?n t? ?i?n Vi?t B? Latin m h? ? sng t?o. V gio s? Alexandre de Rhodes l ng??i mang t? ?i?n ? v? chu u (Ph?m V?n H??ng ?i tm ngu?n g?c ch? qu?c ng?). ??n n?m 1651, quy?n T? ?i?n Vi?t B? La ra ??i d??i ci tn tc gi? Alexandre de Rhodes. V ?y l cu?n t? ?i?n ti?ng Vi?t ??u tin xu?t hi?n trn th? gi?i v ng ??c L? (tn ti?ng Vi?t c?a Alexandre de Rhodes) ???c cng nh?n l ng??i c cng trong vi?c sng t?o ch? Vi?t.
Nh?ng sng t?o c?a cc gio s? ph??ng Ty khng th? khng c s? gp ph?n c?a ng??i b?n x?. Nhi?u ti li?u ? nh?c t?i nh?ng ng??i th?y khng tn c?a cc gio s?. Theo x? Jean Berchmans Minh Nguy?t trong t?p san MISS c?a Vatican, gio s? ??c L? ? h?c ti?ng Vi?t v?i m?t ng??i th?y tr?c 10-12 tu?i, ng??i sau ny tr? thnh th?y gi?ng ??o gip vi?c cho cc gio s?.
Gio s? ??c L? ? ni v? th?y c?a mnh: Ch? trong vng ba tu?n l?, ch b ? d?y ti h?c bi?t t?t c? cc cung gi?ng khc nhau c?a ti?ng Vi?t v cch th?c pht m c?a t?ng ch?.
Nh?ng ti li?u khc c?ng cho bi?t th?y c?a cc gio s? Amaral v Barbosa c t?i 14 ng??i. Nh?ng ci tn nh? Trm, V?n Tri?u, Sang, V?n Tang, Cai, V?n Nh?t xu?t hi?n trong m?t ti li?u c?a Dng Tn mang tn Chung quanh m th?c r?a t?i b?ng th? ng? An Nam (Hu?nh i Tng Ngu?n g?c ch? qu?c ng?).
Ch? Vi?t th?i k? ??u khc xa v?i ch? Vi?t hm nay, th?m ch hm qua. Nh?ng t? o? (ng), k? h?ii (k? h?u), bn ?o? ?a (bn ??ng ?a) v?n cn nhi?u m h??ng n??c ngoi ??i v?i ng??i Vi?t. T?i khi xu?t hi?n trong T? ?i?n Vi?t B? La n?m 1651 c?ng cn nh?ng kho?ng cch xa v?i ch? Vi?t m chng ta ?ang dng: bao nheo (bao nhiu), ti bl? b?y nheo (ti tr? b?y nhiu), mu?n (mu?n), ??c cha Bl?i (??c Cha Tr?i), io (yu), kho?n ? nao (khoan ? no), n?o (n?u)
Khng ch? c T? ?i?n Vi?t B? La, gio s? ??c L? cn ???c ghi nh?n l c cng ??u trong vi?c sng t?o ch? Vi?t t? quy?n Php gi?ng tm ngy (1651) v ph?n ti?u l??c v? ti?ng An Nam hay ti?ng B?c k? cn g?i l cu?n v?n ph?m VN ??u tin (in chung v?i cu?n t? ?i?n). N?u Php gi?ng tm ngy l cu?n sch chuyn v? ??o ??u tin c?a qu?c ng? th cu?n v?n ph?m l s? sng t?o khng cn nghi ng? g n?a v l c?a ring ng.
T?t c? tinh th?n c?a ti?ng ni l ? cc d?u ln xu?ng gio s? ??c L? nh?n xt. C th? chnh nh? cu?n v?n ph?m ny m cc gio s?, ng??i h?c ch? Vi?t ??i sau c?m th?y d? dng h?n.
Sau Filiph B?nh l nh?ng ai ? h?c ch? Vi?t? t nh?t chng ta bi?t ???c m?t ng??i, ? l linh m?c Phillipe Phan V?n Minh, ng??i ? gp s?c cng gio s? Taberd vi?t cu?n T? v? Taberd t?i ?n ?? v c?ng l ng??i mang cu?n sch ny v? Vi?t Nam.
Hi?n c r?t t ti li?u ch?ng minh ai l ng??i ??u tin theo h?c ch? Vi?t sau ??c L?
Nh?ng ng??i Vi?t trong nh th?
Theo ?? Quang Chnh ghi nh?n trong v?n kh? Dng Tn ? Roma c m?t b?c th? c?a th?y Igesco V?n Tn g?i cho linh m?c Marini, vi?t ngy 12-9-1659 v m?t t?p l??c s? n??c Annam v m?t l th? vi?t ngy 25-10-1659 c?a th?y Bento Thi?n g?i linh m?c Marini hon ton b?ng ch? Vi?t (t?p L?ch s? n??c Annam).
Nh?ng ch? Vi?t trong cc ti li?u ny tuy khc xa v?i ch? vi?t hm nay nh?ng ti?ng Vi?t th?i ny ? thnh m?t h? th?ng ?? ?? thng tin v ghi chp. Th?y V?n Tn vi?t ?n Thi x?a d?y d ty nhu ?ng cho nn thn m rp c?i thy cho nen chng hai bai gi? v?ang thy ty cng bu?n h?n n?a m ??oc au cho ???c thai m?t Thi nh? con tlon m? v cho ???c b b?i (?n th?y x?a d?y d? ti nhi?u ?ng cho nn thnh m rp c?y th?y cho nn ch?ng hay by gi? v?ng th?y ti cng bu?n h?n n?a m ??c ao cho ???c th?y m?t th?y nh? con trng m? v? cho ???c b v?y).
Th? hai l b?c th? c?a th?y gi?ng Bi?n ??c Thi?n (Bento Thi?n) vi?t t?i ?ng Ngoi (? Th?ng Long) ngy 25-10-1659 c?ng g?i cho linh m?c G.F.de Marini cng m?t th?i gian v?i th? c?a th?y V?n Tn nn ch? vi?t t??ng t?. ?ng ch l t?p L?ch s? Annam b?ng ti?ng Vi?t. Ch? di c 12 trang ch? nh? li ti kh? 1928 (trang cu?i kh? 126 v ch? c chn dng ch?) nh?ng ch?a ??ng kh nhi?u thng tin v? l?ch s? n??c Vi?t ? cc l?nh v?c chnh tr?, x h?i, thi c?, hnh chnh t? th?i L?c Long Qun cho ??n th?i Tr?nh Nguy?n. C th? coi ?y l b?n s? th?o v? l?ch s? Vi?t Nam ??u tin vi?t b?ng ch? Vi?t sau khi quy?n t? ?i?n ti?ng Vi?t ??u tin ra ??i n?m 1651.
Cn Thanh Lng trong Bi?u nh?t lm v?n h?c c?n ??i pht hi?n Filiph B?nh (1759-1832), m?t linh m?c Dng Tn ng??i Vi?t, l ng??i vi?t ch? Vi?t, h?n 100 n?m sau ?. Filiph B?nh c th? r?i Vi?t Nam n?m 1794 v c? ng? t?i B? ?o Nha 30 n?m. Thanh Lng ch?a tm th?y ti?u s? c?a Filiph B?nh nh?ng tm th?y kh nhi?u ti li?u b?ng ch? Vi?t c?a ng l?u tr? t?i Lisbon, B? ?o Nha.
T?i thnh Macao th? c l? l bi th? b?ng ti?ng Vi?t ??u tin do Filiph B?nh sng tc vo ngy 4 thng ch?p n?m 1794. Ti ?ang g??i g?p (g?i g?m) ch?n Ma cao. Hai ch? thanh nhn xi?t k? bao. Hm s?m ph?n h?n d?u m?c s?c. Thng ngy vi?c chc ch?ng t? ho. Xy d?n (xoay v?n) m ti?t h?ng no ?m. ?p ??i t? ma kh?i kht khao. G?n ch? g?n so? (sng) g?n ni b?. Tr?m mi khn cht v? tanh tao.
Vo th? k? 18 m ch? ngh?a c?a Filiph B?nh ? ti?n g?n v?i ch? Vi?t ngy nay cho th?y s? pht tri?n c?a ch? Vi?t kh m?nh m? trong su?t 100 n?m tr??c ?.
Sau Filiph B?nh l nh?ng ai ? h?c ch? Vi?t? t nh?t chng ta bi?t ???c m?t ng??i, ? l linh m?c Phillipe Phan V?n Minh, ng??i ? gp s?c cng gio s? Taberd vi?t cu?n T? v? Taberd t?i ?n ?? v c?ng l ng??i mang cu?n sch ny v? Vi?t Nam. Linh m?c Phan V?n Minh (1815-1853) ??ng h??ng v?i Tr??ng V?nh K ? Ci M?n, x V?nh Thnh, huy?n Tn Minh, t?nh V?nh Long (nay l B?n Tre).
Linh m?c ? gp ph?n vi?t Khi lu?n v? ti?u t? v ??i t? (Tractatus de variis particulus et pronominibus), Cch ??m (Nomina numeralia, 10 trang), Th?c v?t ch ?ng Trong (Hortus Floridus Cocincin), L??c by nim lu?t lm v?n lm th? (Compendium versificationis anamitic) ng cn ?? l?i m?t s? tc ph?m b?ng qu?c ng? nh? N??c tr?i ca, Phi n?ng thi t?p
Sau linh m?c Phan V?n Minh l ai n?a? Ch?a bi?t. Nh?ng chng ta bi?t ch?c r?ng ch? Vi?t ? ???c gieo, n?y m?m v l?n ln trong lng ng??i Vi?t.
Theo b??c ??c L?
H?n 100 n?m sau, gim m?c DAdran t?c gio s? ng??i Php Pierre Pigneaux de Bhaine cn ???c g?i l B ?a L?c hay ??c Cha c? (sinh n?m 1741 t?i Php, m?t n?m 1799 t?i Si Gn), ng??i t?ng gip Nguy?n nh ch?ng l?i Ty S?n, l ng??i ph??ng Ty h?c ch? Vi?t ti?p theo m chng ta bi?t. ng ? bin so?n b? t? v? Vi?t La t?i Si Gn t? thng 9-1772 ??n thng 6-1773, v?i s? gip ?? c?a m?t s? gio s? ng??i Vi?t v Php. Ph?n chnh v?n 662 trang l t? ?i?n song ng?, ti?ng Vi?t ???c ghi theo hai l?i vi?t (Nm v qu?c ng?) x?p theo v?n a, b, c, ???c gi?i ngh?a b?ng ti?ng Latin.
?i?m ?ng l?u l ch? qu?c ng? trong b? t? v? ny g?n nh? hon ton gi?ng v?i ch? qu?c ng? hm nay, cc ph? m ?i nh? bl, ml c?a ti?ng Vi?t th? k? 17 ? bi?n m?t h?n. ?i?u th v? l tuy bin so?n cch ?y h?n 200 n?m nh?ng khi l?t l?i cu?n t? ?i?n ny, chng ta khng ch? th?y ???c di?n m?o c?a ti?ng Vi?t th? k? 18, khng ch? ph?n no hi?u ???c b?i c?nh l?ch s?, v?n ha, x h?i, chnh tr? n??c ta vo th?i k? ? m cn th?y ???c t? ng? c? b?n trong ti?ng Vi?t hi?n ??i (V Th? Minh H t?p ch Ngn Ng? v ??i S?ng s? 7/2006).
Ci m?i c?a t? v? B ?a L?c l lo?i h?n cch vi?t c?a ??c L? v khng cn th?y nh?ng nhm ph? m ??u mnh?m, ml?m. Nhm bl nh? trong bli c?ng khng cn. Nhm tl ch? cn m?t t? tla. Sch c l?m m khng c nh?m, c lanh m khng c nhanh, c l?i m khng c nh?i. C nh?n m khng c nhn; c ?n m khng c n; nh?ng v?a c m?n v?a c lm(Mien Ngoc sachx?a.net).
Sau B ?a L?c, h?c tr ch? Vi?t l gio s? Taberd. ng ny ? so?n b? Nam Vi?t d??ng hi?p t? v?, th??ng ???c g?i l T? ?i?n Taberd, in n?m 1838 t?i ?n ??. T? ?i?n Taberd g?m ba ph?n. Ph?n m? ??u c 46 trang v?n ph?m, nghin c?u m v? ti?ng Vi?t, m t? ti?ng Vi?t, nghin c?u ng? php ti?ng Vi?t, m t? c?u trc l?i ni, cu v?n ti?ng Vi?t v ch? d?n cch lm th?.
Ph?n th? hai: chnh v?n g?m 620 trang, m?i trang hai c?t, thu th?p 4.959 m?c t? theo v?n a, b, c, m?i m?c x?p theo tr?t t? Nm qu?c ng? v d?ch ngh?a b?ng ti?ng Latin, ti?p theo l d?n ra cc t? ghp c ch?a t? m?c t? (t? ??n) nu trn, v d?: m?c t? d??ng ???c d?n ra cc t? ghp nh?: th?i d??ng, kh d??ng, d??ng gian, d??ng th?.
Ph?n ba: c 39 trang ph? l?c v? tn g?i cc lo?i cy c?, hoa tri mi?n Nam v cng d?ng c?a n trong y thu?t v 135 trang ph? l?c ghi cc t? Hn Vi?t thng d?ng. M?t l?n n?a ng??i lm t? ?i?n mu?n ?i?n ch? ha ti?ng ni v ch? vi?t Vi?t Nam (? pha Nam, ? Si Gn).
M?i t? ti?ng Vi?t trong t? ?i?n ??u ghi b?ng hai th? ch? Nm v qu?c ng?, ???c phn b? theo th? t? a, b, c v ???c d?ch ngh?a t??ng ???ng sang ti?ng Latin Ch? Nm c?a Taberd c?ng nh? c?a De Bhaine v?n ???c phn b? l? thu?c theo m qu?c ng? ch? khng ???c phn b? theo s? nt v cc b? ch? Hn (Tr?n V?n Giu, Thanh Lng, Hong Xun Vi?t ??a ch v?n ha thnh ph? H? Ch Minh t?p II, NXB Thnh Ph? H? Ch Minh 1988).
Nt ??c bi?t c?a T? v? Taberd l d?y lm th?, h v, ph ?i?u m h?u nh? ch?a c t? ?i?n no lm.
Th? nh?ng su?t 200 n?m, k? t? 1651-1861, do chnh quy?n c?m ??o, do gi?i tr th?c nho h?c b? qua ho?c khng ?? t?i, do b? nghi k? th? ch? c?a ng??i n??c ngoi, ch? Vi?t v?n chm trong b m?t v ch? pht tri?n quanh qu?n trong cc nh th?, cc x? ??o Thin Cha gio. Trong th?i gian ny, ch? Vi?t d?n hon thi?n. Nh?ng h?c tr ch? Vi?t sau ? nh? Tr??ng V?nh K, Hu?nh T?nh C?a, Tr??ng Minh K ? gp ph?n lm cho ch? Vi?t hon ch?nh m?t b??c n?a. V ??n khi ch? Vi?t ???c xu?t hi?n cng khai trn t? Gia ??nh bo n?m 1865 th ? ti?n g?n st v?i ch? Vi?t ngy nay.
Khng ch? thc p ??i qun vi?n chinh Php trong vi?c b?t bu?c tri?u ?nh nh Nguy?n ch?p nh?n ?i?u kho?n m c? tri?u ?nh l?n gi?i s? phu lc b?y gi? khng ch?u ch?p nh?n l t? do truy?n ??o, m cc th?a sai cn thc p Php ph?i bu?c ng??i Vi?t s? d?ng ch? qu?c ng?.
Th? nh?ng ?u l nguyn nhn chnh? B?i ? l ng??i chi?n th?ng, Php c nhi?u h?n m?t trong vi?c l?a ch?n ngn ng? ?? cai tr?, ngoi ch? nho. Trong ? ti?ng Php c?ng l m?t l?a ch?n.
Th? nh?ng ng??i Php ? ch?n ch? qu?c ng?.
M?t t? khai sinh n?m 1938 ? mi?n B?c c ??n b?n d?ng ch?: ch? Nm, ch? qu?c ng?, d?u tri?n b?ng ti?ng Php v vi ch? Hn- ?nh: Wikipedia
V sao ng??i Php ch?n qu?c ng??
?y l ph?n t?i nh?t trong nhi?u nghin c?u v? qu?c ng? trong v?n h?c s? c?a n??c ta. C khng nhi?u nghin c?u nu r nguyn nhn, l do th?c dn Php quy?t li?t p ng??i Nam k? h?c qu?c ng? thay v ti?ng Php. Chng ti tm th?y trong nghin c?u c?a Nguy?n V?n Trung v?n ?? ny.
? ?y c?n ?? m?t ?i?u l tr??c khi ng??i Php xm chi?m n??c ta, cc nh truy?n gio thu?c nhi?u qu?c t?ch chu u ? theo ???ng l?i tn tr?ng thch nghi v?n ha, phong t?c nh?ng n??c b? truy?n gio (nh?t l cc nh truy?n gio thu?c Dng Tn). Chnh trong tinh th?n ? m h? sng ch? ra ch? qu?c ng?. ??n th?i Php xm l??c, cc nh truy?n gio Dng Tn ph?i nh??ng ch? cho H?i th?a sai Paris v nh?ng ng??i ny ??u l ng??i Php, theo m?t ???ng l?i truy?n gio c?ng r?n ch? tr??ng xa b?, tiu di?t t?t c? nh?ng g l phong t?c, v?n ha, t? t??ng c?a cc n??c b? truy?n gio khng h?p v?i gio l Thin Cha. H?n n?a, h? cn ??ng ha quy?n l?i n??c Php v?i quy?n l?i c?a ??o nn h? ? tch c?c gp ph?n vo vi?c thi?t l?p ch? ?? th?c dn. (Nguy?n V?n Trung Ch?, v?n qu?c ng? th?i ??u Php thu?c).
V?i tinh th?n ?, cc gio s? ? thc p chnh quy?n Php ch?n ch? qu?c ng? thay v ch? Php.
Khng ch? thc p ??i qun vi?n chinh Php trong vi?c b?t bu?c tri?u ?nh nh Nguy?n ch?p nh?n ?i?u kho?n m c? tri?u ?nh l?n gi?i s? phu lc b?y gi? khng ch?u ch?p nh?n l t? do truy?n ??o, m cc th?a sai cn thc p Php ph?i bu?c ng??i Vi?t s? d?ng ch? qu?c ng?.
Theo Nguy?n V?n Trung, Lanessan ? ghi: Ti cn gi? trong tay m?t th? c?a gim m?c Puginier, trong ? ngi trnh by m?c ?ch vi?c phin m b?ng ch? Latin m?t cch th?t r r?t. Ngi ni khi thay th? ch? nho b?ng ch? qu?c ng?, H?i th?a sai nh?m m?c ?ch c l?p cc gio h?u. Nh?ng ng??i ny s? khng cn c th? ??c ???c nh?ng tc ph?m d? ??c nh?t c?a Trung Hoa v s? khng th? th? t? g ???c v?i b?t c? m?t s? phu Tu hay ta no.
? l nh?n ??nh c?a ng??i Vi?t v gi?i gio s?. Cn quan ?i?m c?a chnh quy?n Php? C khng nhi?u ti li?u ?? th?m tra v?n ?? ny. C l? thng t? ngy 10-4-1878 c?a gim ??c Nha n?i v? Bliard th? hi?n r nh?t quan ?i?m c?a Php: Chng ta s? r?t l?i c? v? m?t chnh tr? l?n th?c t?, n?u lm tiu tan d?n d?n ch? nho m vi?c dng th? ch? ? ch? c th? c m?t ?nh h??ng tai h?i ??i v?i cng trnh ??ng ha m chnh ph? ?ang d?n m?i n? l?c th?c hi?n.
Thng 9-1864, ? ??c Lagrandire ? bo co: Ti c m?i l do ?? hi v?ng, n?u vi?c theo h?c cc tr??ng c?a chng ta ti?p t?c, chng ta s? c t nh?t, trong ch?a ??y m?t n?m, m?t nghn thanh nin An Nam bi?t ??c v bi?t vi?t ngn ng? c?a h? b?ng m?u t? Latin; nh? ? chng ta s? t?ng m?t c ?nh ch?t ng??i vo ch? ?? quan l?i, v chng ta s? t? mnh g? b? ???c l?p v?n thn l cc k? lun lun c khuynh h??ng gy xo tr?n (Milton E Osborne Gio d?c v ch? qu?c ng? s? pht tri?n m?t tr?t t? m?i 1859-1905 do Ng B?c d?ch).
Chnh v v?y, ngay sau khi Ha ??c Nhm Tu?t k ch?a ro m?c, khi ba t?nh mi?n Ty cn n?m trong t?m ng?m v ?ang l?m le ?nh chi?m th Php ? cho ra ??i t? bo ti?ng Vi?t ? Si Gn. ? l t? Gia ??nh bo. T? bo ny do E. Potteaux, thng ngn ti?ng Vi?t h?ng nh?t c?a ? ??c, lm t?ng ti (t?ng bin t?p).
S? ph?n khng
Song vi?c qu?c ng? ha Nam k? di?n ra khng hon ton thu?n bu?m xui gi. Pha nh?ng ng??i theo Php v nh?ng ng??i ???c coi l giu c khng ph?i ai c?ng d? dng cho con em ?i h?c ch? qu?c ng?.
C th? do nh?ng l?i ??n th?i v? vi?c ng??i Cng gio khng th? cng ng b xu?t pht t? chuy?n ?ng cung C?nh, h?c tr c?a B ?a L?c, sau khi t? Php v? theo ??o Cng gio v t? ch?i ??n tng mi?u (th?c l?c nh Nguy?n) nn nhi?u ng??i Nam k? s? con chu m?t g?c m tr?n trnh vi?c ?i h?c ch? qu?c ng?, cn v ? l ch? c?a ??o Cng gio, nh?ng ng??i ?i theo Php ngay khi Php t?i Nam k?.
Ch?a k? ng??i c lim s? th kh th? ch?p nh?n b?t c? ?i?u g c?a qun c??p n??c ?? ra ngay trong lc nh?c m?t n??c cn nng hi h?i!
Do v?y, vi?c ?i h?c r?t ? l hnh chnh. Th?c dn ra l?nh t?n lng x b?t tr? con ?i h?c ch? qu?c ng? nh? b?t lnh. Cn h??ng ch?c h?i t? th khuy?n d?, c??ng p tr? con ?i h?c ?? ???c th?ng th??ng. R?t nhi?u ng??i ? m??n ho?c b?t ??y t? trong nh ?i h?c thay con em mnh. Cu ca dao ch?ng vi?c h?c ch? qu?c ng? ph? bi?n kh r?ng ? mi?n Nam c th? xu?t pht t? th?i b?y gi?: ?n Si Gn ng?n xanh ng?n ??. ?n M? Tho ng?n t? ng?n lu. Anh v? ?i h?c ch? nhu. Chn tr?ng em ??i m??i thu em ch?. Ph?i h?c ch? nhu (ch? nho) th em m?i ch? cn khng th s?
Eliacin Luro, thanh tra b?n x? v? trong chnh quy?n Php m?i ??t ? Nam k?, tc gi? gio trnh v? hnh chnh Vi?t Nam dng cho tr??ng cc vin ch?c t?p s? Php, ? th?a nh?n trong bi gio d?c s? 38 v? Gio d?c qu?c dn vi?t n?m 1873: R?i chng ta b?t m?i lng ph?i g?i m?t s? h?c sinh quy ??nh ??n tr??ng H?u qu? l cc lng m? h?c sinh cho cc tr??ng qu?c ng? c?a chng ta ki?u nh? h? m? lnh, b?ng cch tr? ti?n cho gia ?nh c?a h?c sinh v cng cu?c b?t bu?c gio d?c c?a chng ta tnh nh? m?t th? thu? ?nh thm vo dn (Nguy?n Ph Phong Tranh lu?n v? vi?c p d?ng ch? qu?c ng?). Gia ??nh bo s? ra ngy 8-3-1874 ghi cc ng ?y c?ng bi?t nh tr??ng l?p ra ?y ?? cho cc h?c tr Annam h?c th c nhi?u ?i?u ng?n tr? k? ch?ng xi?t.
Pha cc s? phu, s? ch?ng ??i di?n ra d? d?i h?n. N?m 1885, m?t s? thn ho nhn s? ? g?i th? th?nh nguy?n ??n H?i ??ng qu?n h?t Nam k? ?? ngh? bi b? ch? qu?c ng?. Theo thi?n chng ti, hi?n nay ch? c hai th? ti?ng c th? ???c ? Nam k?, ti?ng Php m chng ti mu?n h?c v ti?ng Annam nm na m chng ti ??u bi?t vi?t b?ng ch? Nm Qu v? hy ?on xem chng ti lng tng th? no m?i khi chng ti nh?n ???c nh?ng l?nh vi?t b?ng th? ch? (qu?c ng?) trn, chng ti ph?i ch?y ki?m hng ch?c ng??i thng ngn m chng ti ph?i tr? ti?n, ?? r?i r?t c?c h? ? lm chng ti hi?u hon ton ng??c l?i v?i nh?ng g ng??i ta mu?n truy?n l?nh cho chng ti.
N?i b?t trong th?i k? ny l nh th? Phan V?n Tr? v?i cu?c bt chi?n gi?a ng v Tn Th? T??ng, m?t tr th?c Hn h?c ?i theo th?c dn Php. Cu?c bt chi?n di?n ra kh gay g?t c?a hai phe tr? thnh giai tho?i trong lng v?n ? Nam k?.
V?i Phan V?n Tr? v cc ??ng ch c?a ng nh? Hu?nh M?n ??t, L Quang Chi?u, Bi H?u Ngh?a vi?c theo Php c?a ng??i tr th?c l khng th? ch?p nh?n ???c.
Chnh quy?n Php ? chu?n b? ??n 20 n?m (1862-1882) tr??c khi th?c hi?n ngh? ??nh c??ng bch dng qu?c ng?. Ngoi vi?c cho ph? bi?n ch? Vi?t b?ng bo ch, h? ? cho m? cc tr??ng h?c d?y ti?ng Vi?t v ti?ng Php, t? ? hnh thnh m?t n?n gio d?c Vi?t Php ? n??c ta.
D Adran v tr??ng h?c gio h?i
Ngy 17-2-1859, ngay khi ?? b? ln Si Gn, ? ??c R. de Genouilly ? th?y c m?t t?i ?y m?t ch?ng vi?n v m?t tr??ng h?c g?i l Tr??ng DAdran do h?i truy?n gio n??c ngoi thi?t l?p. H?c sinh tr??ng ny h?c ??c v h?c vi?t ch? qu?c ng?. H? c?ng ???c h?c ti?ng Latin, ?i khi vi ch? ti?ng Php (Nguy?n Ph Phong Ch? qu?c ng? bnh tr??ng t? Nam ra B?c). Trong Kh?o lu?n v? n?n h?c chnh t?i Nam k? ??c t?i bu?i h?p c?a H?i nghin c?u ?ng D??ng ngy 23-10-1899 c?a E. Roucoules, nguyn hi?u tr??ng Tr??ng Chasseloup Laubat (L?i Nh? B?ng d?ch), c?ng xc ??nh DAdran l tr??ng h?c dnh cho dn b?n x? theo ??o Gia T h?c ??c v vi?t ti?ng ni Annam b?ng ch? m?u t? Latin.
Nh? v?y, DAdran l tr??ng h?c ??u tin d?y ch? Vi?t ? Si Gn c?ng nh? Vi?t Nam. ?? c ng??i lm thng ngn trong giai ?o?n ??u tin, ngay trong n?m 1861 sau khi chi?m Si Gn, Bonard ? quy?t ??nh ti tr? m?t ph?n chi ph v sau ? nng c?p tr??ng (DAdran) thnh m?t tr??ng cao ??ng v?i tn ??y ?? l Collge Annamite-Franais de Monseigneur lvque dAdran (ngy 8-5-1862) v?i nhi?m v? d?y ch? Vi?t cho cc thng ngn g?c u xu?t thn t? qun ??i hay h?i qun v nhi?m v? ny Tr??ng DAdran lm ??n n?m 1871 m?i ch?m d?t. Ch??ng trnh h?c ??n gi?n v ko di chn thng. Cc h?c vin ph?i tr?i qua m?t k? thi, n?u khng ??u th b? tr? v? qun ng?. Ngy 1-2-1866, ? ??c Lagrandire quy?t ??nh thnh l?p m?t tr??ng Php t?i Si Gn, giao cho cc tu s? ?i?u hnh, ???c t? ch?c ngay trong Tr??ng DAdran (Kh?o lu?n v? n?n h?c chnh Nam k? E. Roucoules).
Khng r ci tn DAdran t?n t?i cho t?i n?m no, nh?ng trn n?n tr??ng ny sau ? m?c ln hai ngi tr??ng trung h?c kh n?i ti?ng ? Si Gn, ? l Tr??ng V Tr??ng To?n v Tr??ng Tr?ng V??ng.
Ngy 18-7-1864, ? ??c Lagrandire quy?t ??nh m? ra t?i cc trung tm t?nh l? chnh, cc tr??ng ti?u h?c dng ch? m?u u Ty v giao cho cc thng ngn, th? k ??m nhi?m d?y h?c hai gi? m?i ngy. Quy?t ??nh ny c?ng quy ??nh nh?ng ng??i d?y ???c lnh l??ng ph? tr?i thm m?t franc m?t ngy d?y v h?c sinh th ???c th??ng thm m?t franc n?u bi?t ??c bi?t vi?t v n?a franc n?u ch? bi?t ??c. Quy?t ??nh c?ng mi?n ph ti?n h?c, sch v? d?ng c? thng th??ng do nh n??c c?p. C?ng trong n?m ny, Tr??ng La Saint Enfent (trong khun vin tu vi?n Saint Paul) ???c xc ??nh l tr??ng n? duy nh?t. Tr??ng sau ny tr? thnh Tr??ng n? Saint Paul n?m trn ???ng Tn ??c Th?ng.
Trong n?m 1864, v?i s? ti tr? c?a Php, gio h?i ? m? hng lo?t tr??ng h?c ? cc t?nh quan tr?ng nh? M? Tho, Ch? L?n, V?nh Long. V sau ? ? C?n Giu?c, C?n Th?, Sc Tr?ng, G Cng, Tn An, R?ch Gi, ch Th?nh (Th? ??c), Long H?ng (??a ph??ng thu?c B?n Tre), M? Thu?n, c lao My (c lao ? kho?ng gi?a C?n Th? v K? Sch), B Ht (nay l Th?t N?t, TP C?n Th?) Thng 9-1864, ? ??c Lagrandire bo co ? c 20 tr??ng h?c ???c m? v c 300 h?c sinh ? bi?t ??c bi?t vi?t ch? qu?c ng?. Cn vo thng 3-1869, ? ??c Ohier bo co c 104 tr??ng t?i thu?c ??a, ???c theo h?c b?i 3.200 h?c tr. Su trong cc tr??ng ny, ch? y?u nh?ng tr??ng t?i Si Gn, ???c d?y b?ng ti?ng Php c?ng nh? qu?c ng?. Sau ? trong cng n?m ny, s? s? theo h?c cc tr??ng t? ch?c b?i chnh quy?n Php ???c bo co l 4.481 h?c tr t?i 120 tr??ng. (Milton E Osborne Gio d?c v ch? qu?c ng? 1859-1905 Ng B?c d?ch).
Tr? thnh th? ch? c?a ng??i Vi?t
N?m 1868, ? ??c Lagrandire k ngh? ??nh thnh l?p m?t tr??ng trung h?c t?nh, ngo?i tr, ??t d??i s? ki?m tra c?a Nha n?i v?. ?y l tr??ng ??u tin khng lin can t?i gio h?i.
??n cu?i n?m 1870, chnh quy?n ??a ph??ng khng mu?n l? thu?c vo gio h?i n?a, mu?n t? tuy?n ch?n v ?o t?o gio vin h? th?ng gio d?c phi tn gio ???c tri?n khai. Ngy 10-7-1871, Dupr ra ba quy?t ??nh quan tr?ng. ? l thnh l?p tr??ng s? ph?m thu?c ??a, m?t tr??ng ti?u h?c v thnh l?p m?t ?y ban c nhi?m v? so?n ch??ng trnh h?c v sch cho gio vin. ??ng th?i nng l??ng cho cc gio vin cng nhi?u bi?n php ti chnh ??i v?i h?c sinh. Tr??ng ti?u h?c c quy ??nh hi?u tr??ng v ba gio s? ph?i c b?ng c?p ??i h?c hay ch?c v? thng ngn. H?n tu?i ?? thu nh?n vo tr??ng l 16 tu?i t?i thi?u, 25 tu?i t?i ?a. 60 h?c sinh c?a tr??ng theo quy ch? n?i tr v hon ton ???c chnh quy?n thu?c ??a chu c?p nui d??ng ?n m?c. Cha Barbet ???c giao cho tr??ng lm c? s?, m?i th sinh ???c nh?n vo tr??ng lnh 25 franc lm chi ph nh?p tr??ng (Roucoules N?n h?c chnh Nam k?). C?ng theo Roucoules, cha Barbet ???c giao cho tr??ng lm c? s? chnh l ??t c?a cha Kh?i T??ng. C l? v v?y m tr??ng ???c g?i l Tr??ng Kh?i T??ng.
Gia ??nh bo ngy 15-12-1874 c ??ng danh sch 84 h?c sinh c?a Tr??ng Kh?i T??ng t?t nghi?p v ???c b? lm thng ngn cc n?i. Kh?i T??ng l tn m?t ngi cha n?m ven thnh Gia ??nh. ?y l n?i ngy x?a Nguy?n nh t?ng ?ng qun v vua Minh M?ng sau ny ???c sinh ra t?i ?y. Sau khi ln ngi, Minh M?ng ? ban cho cha tn Qu?c n Kh?i T??ng. Nhi?u nh nghin c?u cho r?ng khun vin cha ngy nay l B?o tng Ch?ng tch chi?n tranh, s? 28 V V?n T?n. Theo chng ti, khun vin cha ngy x?a c l? ph?i l?n h?n nhi?u. V Tr??ng Kh?i T??ng c th? ??t ? m?t gc c?a cha, n?n c?a tr??ng ny t? n?m 1874-1877 ? xy d?ng thnh ngi tr??ng ??u tin c?a Si Gn: Tr??ng L Qu ?n hi?n nay.
Cu?i n?m 1874, cc tr??ng ch? nho b? bi b? bi?n thnh cc tr??ng d?y ch? qu?c ng? v gom v? cc trung tm t?nh l? l?n l Si Gn, Ch? L?n, V?nh Long, M? Tho, Sc Tr?ng v B?n Tre. Nhn vin c?a cc tr??ng ny g?m m?t hi?u tr??ng ng??i Php bi?t ni ti?ng Vi?t v cc gio vin b?n x? bi?t ni ti?ng Php.
N?m 1879, th?ng ??c Nam k? Lafont quy?t ??nh thnh l?p n?n h?c chnh Php Vi?t v?i ba c?p h?c l s? ??ng, ti?u h?c v cao ??ng ti?u h?c. ? c?p th? nh?t, h?c sinh sau ba n?m ch? c?n nghe, vi?t ???c vi cu ??n gi?n, ??c m?t trang sch s? ??ng v bi?t b?n php tnh. C?p th? hai ch? y?u l ti?ng Php v s? h?c, hnh h?c. C?p th? ba n?i r?ng ch??ng trnh ti?ng Php, khi ni?m cc mn v?t l, ton, khoa h?c t? nhin
Nh? v?y, ??n n?m 1879, th?c dn Php c?n b?n ? hon thnh ??i chng ha vi?c gio d?c ton Nam k? v ch? qu?c ng? c?n b?n ? tr? thnh th? ch? ???c h?c v ph?i h?c c?a b?t c? ai mu?n ?i h?c. Ni m?t cch khc, v?i n?n h?c chnh b?ng ti?ng Vi?t vi?t theo m?u t? Latinh, ch? Vi?t ? l?n t g?n nh? hon ton ch? nho. V th? h? thanh nin c?p sch ??n tr??ng k? t? n?m 1862 tr? ?i ? Nam k?, ch? Vi?t ? tr? thnh th? ch? c?a ng??i Vi?t, ch? khng cn l ch? c?a ??o Thin Cha n?a.
? mi?n B?c, vi?c m? mang tr??ng h?c ?i ch?m h?n g?n 10 n?m. ??n thng 4-1886, c? mi?n B?c ch? c ba tr??ng Php. Nh?ng qua n?m 1887 ? c m?t tr??ng thng ngn, chn tr??ng ti?u h?c nam, b?n tr??ng ti?u h?c n?, m?t tr??ng t? d?y v? v 117 tr??ng t? d?y ch? qu?c ng?.
Khc v?i nhi?u n??c ph??ng Ty, n?n v?n h?c ch? Vi?t n??c ta, ??c bi?t l ? Nam k?, ???c nhi?u nh nghin c?u kh?ng ??nh xu?t pht t? bo ch.
Ba cu?n Nam Vi?t l??c s? c?a Nguy?n V?n Mai in n?m 1919 ?nh t? li?u
?? kh?i g?i lng yu n??c, ??ng th?i m? mang dn tr, ku g?i m?i ng??i ??u ???c ?i h?c, ??u bi?t ch?, gi?i s? phu VN ? cho ra ??i ?ng Kinh ngh?a th?c.
?y c?ng l m?t trong nh?ng ch? ?ch c?a phong tro Duy Tn m Nguy?n L? Tr?ch v Phan Chu Trinh tr??c ? ? nh?m t?i, nn c th? coi ?ng Kinh ngh?a th?c l m?t ph?n c?a phong tro Duy Tn v?y.
M? tr??ng khai tr cho dn
ng Kinh ngh?a th?c l tn m?t tr??ng h?c mi?n ph, sau tr? thnh tn m?t phong tro. Tr??ng ngh?a th?c ??ng ??u d?y d?/ Kh?p ba m??i su ph? H thnh/ Gi trai n n?c h?c hnh/ Gio s? tm l?p h?c sinh non ngn. V Tr??c h?t ph?i h?c ngay qu?c ng?/ Kh?i ?i ???ng ti?ng, ch? khc nhau/ Ch? ta, ta ? thu?c lu/ Ni ra nn ti?ng,vi?t cu nn bi/ S?n c? s? ?? khai tm tr. Cc cu ca ny xc ??nh ho?t ??ng c?a ng Kinh ngh?a th?c v tiu ch c?a phong tro.
Theo Nguy?n Hi?n L, ng Kinh ngh?a th?c thnh l?p n?m 1906 theo g?i c?a Phan Chu Trinh t?i nh ring c?a L??ng V?n Can ? ph? Hng o (H N?i). L??ng V?n Can lm th?c tr??ng, Nguy?n Quy?n lm gim h?c. Nguy?n V?n V?nh, Ph?m Duy T?n ch?u trch nhi?m xin gi?y php. M?c ?ch c?a ng Kinh ngh?a th?c l m? tr??ng khai tr cho dn, d?y h?c khng l?y ti?n. Tr??ng s? d?y c? Vi?t v?n, Hn v?n, Php v?n, b? l?i h?c t? ch??ng khoa c? m ch tr?ng vo th??ng th?c v th?c nghi?p, th?y d?y khng l?y ti?n cng.
Trong khi ch? gi?y php, hai l?p h?c m?t nam, m?t n? v?i su, b?y ch?c h?c sinh ???c thnh l?p t?i nh s? 4 Hng o, H N?i. Sau vi thng xin php, thng 5-1907 tr??ng m?i c gi?y php v s? l?p c?ng t?ng ln ?? 20 l?p v?i kho?ng h?n 500 h?c sinh (theo Nguy?n Thn Xun trong bi 100 n?m ng Kinh ngh?a th?c th tr??ng thnh l?p vo thng 3-1907). Ch??ng trnh ti?u h?c d?y nh?ng ng??i m?i bi?t ch? qu?c ng?, trung h?c v ??i h?c d?y nh?ng ng??i ? thng ch? Hn ho?c mu?n h?c ch? Php. Cc mn h?c c s? k, ??a l n??c nh, ton, v?, m?t cht khoa h?c.
? c sch m d?y, tr??ng thnh l?p m?t ban tu th? ?? so?n sch do Ph?m T? Tr?c, D??ng B Tr?c, L??ng Trc m, Ph??ng S?n (ph?n so?n sch) v Nguy?n H?u Ti?n, Nguy?n n Ph?c, ng c? lng ng Tc, Hong Tch Ph?ng (ph?n d?ch sch). So?n v d?ch xong l?i giao cho m?t ban kh?c in v in ra hng tr?m b?n ?? pht cho h?c sinh v ??ng ch cc n?i.
Cc lo?i sch ???c d?ch ch? y?u l tn th? nh? ?i ??ng th? c?a Khang H?u Vi, nh?t l b? sch ?m b?ng th?t tng th? c?a L??ng Kh?i Siu, M?u Tu?t chnh bi?n k, cn c m?t s? sch c tnh cch l nh?ng t?p v?nh s?, k s? v? tnh hnh hi?n ??i c?a Nh?t B?n nh? Nh?t B?n duy tn tam th?p nin s? (b?n d?ch ch? Hn c?a La Hi?u Cao).
Nhi?u t?p sch nu nh?ng t?m g??ng chi?n ??u c?a cc ch s?, cc nh ho?t ??ng chnh tr?, ho?t ??ng cch m?ng c?a ton th? gi?i c?ng ???c cc nh nho ?n ??c m?t cch say s?a. C t?p nh? C?n th? chi qui ki?t, ?? c?p ?? lo?i anh hng, ??u l nh?ng ng??i anh hng c cng ??i m?i ??t n??c c?a h?, d ? l vua cha hay t?ng th?ng, gim qu?c: Vua B? ?c (Pierre le Grand) ? Nga, Hoa Th?nh ?n (Washington) ? M?, N Ph Lun (Napolon) ? Php, T? S? M?ch (Bismarck) ? ?c
B? ph?n so?n, vi?t r?t nhi?u cc bi th? c? ??ng, dng v?n ?i?u l?c bt, nh?c nh? qu?n chng v? t?ng nhi?m v? duy tn c? th?. H? c sng ki?n tm nh?ng ??u ?? h?p d?n, khu g?i, r?t h?p v?i tm l qu?n chng. Bi th? ng?n ny l Ku h?n n??c, bi ca tr g?n nh? kia l ?? h h?n thanh nin. y l b?n Co h? l?u v?n, kia l b?n Gic th? tn thanh, r?i ??n nh?ng bi Khuyn h?c qu?c ng?, h?c chuyn mn, h?c cng ngh?, h?c bun bn. Kia l nh?ng bi khuyn ?on k?t, khuyn h?p qu?n. T?t c? nh?ng g c?n thi?t cho s? ??i m?i, ng Kinh ngh?a th?c ??u ?? c?p m?t cch g?n gng, thi?t th?c (Ch??ng Thu Phong tro Duy Tn ??u th? k? 20). Nh?ng bi G?i lnh t?p, Ti?ng g?i thanh nin th?c t?nh tr??c th?i cu?c, hng h?n m sc tch.
Bi ca khuy?n h?c qu?c ng? ?nh t? li?u
Lm lng dn no ??ng
Bn c?nh vi?c ??y m?nh h?c ch? qu?c ng?, ng Kinh ngh?a th?c th??ng t? ch?c sinh ho?t, h?c t?p tuyn truy?n v? l?ch s? n??c nh, v? ??a l, ton h?c, cch tr, v? sinh ?c bi?t ban c? ??ng, tuyn truy?n c?a tr??ng l?i h ho m?i ng??i dn Vi?t Nam ph?i c lng yu n??c, nh? ??n c?i ngu?n con R?ng chu Tin, ph?i bi?t ?on k?t, yu th??ng, ?m b?c l?y nhau, ?o t?o nh?ng con ng??i c ch cho ??t n??c, dng hng n?i ha, bi tr? m?i h? t?c m tn d? ?oan. Ngoi vi?c ch?ng t? t??ng l?c h?u, ng Kinh ngh?a th?c cn m?nh d?n ku g?i noi g??ng Nh?t B?n v n?n v?n minh u Ty. ? truy?n b t? t??ng h?c thu?t m?i, ng Kinh ngh?a th?c r?t ch tr?ng t?i vi?c h?c ch? qu?c ng? v lm cho ch? qu?c ng? ???c pht tri?n, d?n d?n thay th? ch? Nho, ch? Nm kh h?c (Nguy?n Thn Xun 100 n?m ng Kinh ngh?a th?c), ch ci t?c ?? bi tc c? hnh, mng tay l lan, lin t??ng t?i nh?ng h? t?c khc nh? nhu?m r?ng, ch?n ngy t?t ?? t?m (Nguy?n Hi?n L ng Kinh ngh?a th?c).
?ng Kinh ngh?a th?c cn t? ch?c di?n thuy?t th??ng xuyn ? H N?i v cc vng xung quanh. Cc bu?i di?n thuy?t ch? y?u l ku g?i lng yu n??c, ?? ph h? t?c, c? ??ng h?c ch? qu?c ng? v l?i ku g?i ???c h??ng ?ng chnh l c?t b? bi tc lan m?nh ? H thnh.
Th?y ho?t ??ng c?a ?ng Kinh ngh?a th?c sau h?n m?t n?m m?i ngy m?i h?ng, ?nh h??ng l?n d?n, chnh quy?n th?c dn cho m? Tr??ng Tn Quy ?? c?nh tranh. Tr??ng ny do Nguy?n Ti Tch, anh ru?t nh th? T?n ?, lm hi?u tr??ng, khai gi?ng ngy 11-11-1907 nh?ng ch? c 50 sinh vin ??ng k h?c (Ch??ng Thu). Khng c?nh tranh ???c, chnh quy?n th?c dn li?n ?n p. Thng ch?p n?m ?inh Mi 1908, gi?y php c?a ?ng Kinh ngh?a th?c b? thu h?i v?i ci c? c th? lm lng dn no ??ng v nhn c nhi?u cu?c n?i d?y ? nhi?u n?i trong n??c, th?c dn b?t h?u h?t nh?ng ng??i lin quan v c quan h? v?i ?ng Kinh ngh?a th?c ?y ra Cn ??o.
? mi?n Nam, nh?ng ng??i ??u tin ti?p xc v h??ng ?ng ?ng Kinh ngh?a th?c l Nguy?n An Kh??ng (Khang), Nguy?n An C? v Tr?n Chnh Chi?u. Cc ng bi?t phong tro qua nh?ng bi ca yu n??c v ti?p xc v?i nh?ng lin l?c vin c?a phong tro ?ng Du t? Nh?t, Thi Lan v Trung Qu?c ?i v? trong n??c. Cn Tr?n Chnh Chi?u bi?t phong tro qua con trai l Tr?n V?n Tuy?t, t?ng h?c ? H??ng C?ng (Hong Kong), mang nh?ng b?n hi?u tri?u b?ng Hn v?n c?a Phan B?i Chu v? n??c. Nh? ? m nh?ng bi ca i qu?c c?a ?ng Kinh ngh?a th?c ???c truy?n b v thu ht m?t s? thanh nin nh? Tr??ng Duy To?n, Nguy?n Ho V?nh, ?? V?n Y Nh?ng ng??i ny sau tham gia phong tro ?ng Du v ???c ??a qua Nh?t h?c t?p. Nh?ng v? b? ?y ra Cn ??o kho?ng n?m 1910 th b? ??a ?i an tr cc n?i, ch? y?u l ? mi?n Nam. D??ng B Tr?c, L??ng V?n Can b? an tr ? Nam Vang (Campuchia), L ??i ? Long Xuyn, V Honh ? Sa ?c
Tuy t?n t?i khng lu, h?n m?t n?m, nh?ng ?nh h??ng c?a ?ng Kinh ngh?a th?c kh l?n. Tc ??ng c?a phong tro ? kch thch nhi?u ho?t ??ng khc v? sau trong vi?c ch?n h?ng ??t n??c, ??c bi?t l ch?n h?ng qu?c ng?.
C th? coi truy?n b qu?c ng? l m?t phong tro n?i ti?p ?ng Kinh ngh?a th?c nh?ng r?ng h?n v do ??ng C?ng s?n ch? ??o. Trong H?i k v? th?i k? M?t tr?n Dn ch? ?ng D??ng, Tr?n Huy Li?u vi?t: Theo quy?t ngh? c?a ??ng, ?? ti?n t?i m?t t? ch?c ch?ng n?n th?t h?c, chng ti, m?t s? ??ng ch ? h?p v?i m?t s? nhn s? ?? bn v? vi?c ny. Bu?i h?p ? nh anh Phan Thanh, trong ? c cc anh Phan Thanh, ??ng Thai Mai, V Nguyn Gip v ti cng m?y nhn s? l Bi K?, Nguy?n V?n T? H?i ngh? ?i t?i vi?c xin php thnh l?p m?t h?i.
Ngy thnh l?p H?i Truy?n b qu?c ng? n?m 1938 t?i sn v?n ??ng CSA H N?i: nh th? H?ng Ph??ng ?ang ??c di?n v?n. Trn hng gh? g?n di?n gi? t? tri sang ph?i l cc ng: Phan Thanh, Nguy?n V?n T?, V Nguyn Gip, Hong Xun Hn, Nguy?n V?n Huyn ?nh t? li?u c?a Nguy?n Huy Th?ng
Ra ??i v lan r?ng
H?i Truy?n b qu?c ng? ra ??i ngy 25-5-1938 t?i h?i qun th? thao An Nam (CSA) trn ph? Khc H?o, H N?i, do Nguy?n V?n T? lm h?i tr??ng, Bi K? ph h?i tr??ng, Phan Thanh th? k, Qu?n Xun Nam ph th? k, ??ng Thai Mai th? qu?, V Nguyn Gip ph th? qu?. C? v?n: Hong Xun Hn, Nguy?n V?n Huyn, L Th??c.
T?i bu?i thnh l?p, ngoi ?ng ??o qu?n chng cn c Hong Xun Hn, V Nguyn Gip, Nguy?n V?n Huyn, Phan Thanh, H?ng Ph??ng (v? nh v?n V? Ng?c Phan) M?c ?ch c?a h?i l D?y cho ??ng bo Vi?t Nam bi?t ??c, bi?t vi?t ti?ng c?a mnh ?? d? ??c ???c nh?ng ?i?u th??ng th?c c?n dng cho s? sinh ho?t h?ng ngy. C?t cho m?i ng??i vi?t ch? qu?c ng? gi?ng nhau.
V?i ch??ng trnh l m? l?p h?c g?m b?c s? ??ng d?y v? lng cho h?c vin ??c, vi?t ch? qu?c ng? v lm ???c hai php tnh c?ng, tr?. B?c cao ??ng luy?n cho h?c vin ??c, vi?t thng ch? qu?c ng? v d?y thm t ?i?u th??ng th?c v b?n php tnh.
?? vi?c truy?n b ch? qu?c ng? nhanh chng, h?i yu c?u nh?ng ng??i ? ???c h?i d?y cho bi?t ch? ph?i c? g?ng d?y l?i cho m?t s? ng??i th?t h?c khc xung quanh mnh. H?i t? ch?c cc cu?c di?n thuy?t nh?m gi?ng d?y, ph? bi?n nh?ng ?i?u th??ng th?c cho ??ng bo. Xu?t b?n sch nh?m b? khuy?t vi?c h?c ? l?p, h?i ch? tr??ng bin so?n v xu?t b?n lo?i sch th??ng th?c ph? thng v? s? k, ??a l, v? sinh, khoa h?c ph? bi?n r?ng ri trong nhn dn.
Gio s? Hong Xun Hn lc ?y ?ang gi?ng d?y t?i Tr??ng B??i, ? ???c h?i m?i lm c? v?n tham gia ban tu th?. ng chnh l ng??i so?n quy?n sch h?c v?n n?i ti?ng cho h?i. Nh?ng cu I t? hai mc c? hai. I ng?n c ch?m, t? di c ngang. O trn nh? qu? tr?ng g. th?i ??i m?, ? l thm ru v huy?n ngang, s?c d?c, n?ng trn; h?i lom khom ??ng, ng bu?n n?m ngang (Hong Xun Hn Nh? l?i H?i Truy?n b qu?c ng? nhn k? ni?m 50 n?m, ??ng trn bo ?on K?t n?m 1988) cho t?i nay v?n cn c ng??i thu?c. Nh?ng cu h?c v?n ??n gi?n, d? nh? ny ch? nghe qua ?i l?n l thu?c.
Quy?n h?c v?n ny c?ng ???c ti?p t?c s? d?ng trong phong tro Bnh dn h?c v? n?m 1945. Sch ???c h?i in v pht khng cho gio vin. ?? c ti?n in sch, mua gi?y bt cho gio vin v ng??i h?c, ban ti chnh r?i kh?p H N?i, l?c quyn nh?ng ng??i h?ng s?n h?ng tm, ho?c ti?n, ho?c ?? v?t. Nhi?u thanh nin thanh n? tnh nguy?n d?y nh?ng l?p t?i cho tr? em ngho, nh?ng lao ??ng nam n? th?t h?c. (Hong Xun Hn).
Ho?t ??ng c?a h?i th?i k? ??u c?ng b? th?c dn theo di song ???c nhn dn ?ng h? nn pht tri?n lan d?n t? thnh th? t?i nng thn. Ngy 5-1-1939, thnh l?p h?i ? Hu?, t?i n?m 1943, c? Trung k? c h?i. V ngy 5-11-1944, Nam k? m?i c h?i do Nguy?n V?n V? lm tr??ng ban.
Ch? Vi?t cn th n??c ta cn
H?i Truy?n b qu?c ng? l m?t tr??ng ?o t?o, gio d?c thanh nin ngoi x h?i. M?t m?t n luy?n cho thanh nin nh?ng ??c tnh c?n thi?t trong cu?c s?ng (tinh th?n ?on th?, c t? ch?c, k? lu?t, kin quy?t hi sanh). M?t khc, n gip thanh nin trnh ???c nh?ng cu?c vui ch?i khng lnh m?nh (c? b?c, trai gi, r??u ch).
Bn c?nh ?, c?ng gip cc thanh nin tr th?c c d?p ti?p xc, ?i su, tm hi?u cu?c s?ng c? c?c c?a qu?n chng cng nng lao ??ng. Thu ht thanh nin vo m?t s? ho?t ??ng x h?i do ??ng lnh ??o. (H Th? S??ng H?i Truy?n b qu?c ng?).
Sau Cch m?ng Thng Tm 1945, chnh ph? lm th?i ??m trch cng vi?c c?a H?i Truy?n b qu?c ng? v?i tn Bnh dn h?c v? v?i cc ch? tr??ng m?c tiu khng khc tr??c. Ngay sau khi cch m?ng thnh cng, Chnh ph? lm th?i Dn ch? c?ng ha ? c s?c l?nh s? 20 ngy 8-9-1945 do B? tr??ng B? N?i V? V Nguyn Gip k: Trong khi ??i l?p ???c nn ti?u h?c c??ng bch, vi?c h?c ch? qu?c ng? t? n?m nay b?t bu?c v khng m?t ti?n cho t?t c? m?i ng??i (kho?n 1). H?n trong m?t n?m, ton th? dn chng Vi?t Nam trn tm tu?i ph?i bi?t ??c v bi?t vi?t ch? qu?c ng?. Qu h?n ?, m?t ng??i dn Vi?t Nam no trn tm tu?i m khng bi?t ??c v bi?t vi?t ch? qu?c ng? s? b? ph?t ti?n (kho?n 2).
Khng ch? v?y, thng 10-1945, ?ch thn Bc H? ??a ra L?i ku g?i ch?ng n?n th?t h?c c ?o?n S? ng??i Vi?t Nam th?t h?c so v?i s? ng??i trong n??c l 95%, ngh?a l h?u h?t ng??i Vi?t Nam m ch?. Nh? th? th ti?n b? lm sao ???c? Chnh ph? ? l?p m?t Nha Bnh dn h?c v? ?? trng nom vi?c h?c c?a nhn dn M?i ng??i Vi?t Nam ph?i c ki?n th?c m?i ?? c th? tham gia vo cng cu?c xy d?ng n??c nh, v tr??c h?t ph?i bi?t ??c bi?t vi?t ch? qu?c ng?. Nh?ng ng??i ? bi?t ch? hy d?y cho ng??i ch?a bi?t ch?, hy gp s?c vo Bnh dn h?c v? (H? Ch Minh NXB S? Th?t 8-1975).
?i?u ny cho th?y ??ng C?ng s?n VN ? quan tm nhi?u ??n dn tr ngay t? lc cch m?ng ch?a thnh cng v ti?p t?c ??y m?nh khuy?n h?c sau khi cch m?ng ? thnh cng.
??n nay, ? 130 n?m ?i qua tnh t? ngy 1-1-1882, ch? qu?c ng? tr?i qua bao sng gi ?? tr? thnh th? ch? c?a ng??i Vi?t Nam. D b?n s?ng ? ?u trn ??a c?u th ch? qu?c ng?, ch? Vi?t v?n l ph?n khng th? thi?u trong ??i s?ng.
V ni nh? Nguy?n V?n V?nh ? ni ch? Vi?t cn th n??c ta cn.
Ngu?n: http://nghiencuulichsu.com/2014/11/20/thang-tram-chu-viet/
