??c Phiên ch? Giát c?a Nguy?n Minh Châu

?? ??c Hi?u

Phi�n ch? Gi�t l� m?t t�m tr?ng l?n, l� nh?ng c?m x�c v� suy t? s�u th?m, m?t v?n b?n ?a thanh, m?t t�c ph?m v?n ch??ng m?, m?t b?c tranh l? l�ng, g?i nh? Bi?n d?ng c?a Cap-ca (�ng Kh�ng h�a th�n th�nh con b�), Ng�y cu?i c�ng c?a m?t ng??i b? k?t �n c?a Huy-g� (ng�y cu?i c�ng c?a con b� b? mang ra ch? b�n l�m th?t), ho?c Ng??i ? t?ng h?m c?a ?�xt�i- epski (v?i nh?ng l?i b?c b?ch, h?i t??ng, ??i tho?i n?i t�m c?a �ng Kh�ng), ho?c �ng gi� v� bi?n c? c?a H�-minh-u� (truy?n l� m?t ??c tho?i tri?n mi�n, l� m?t cu?c ??i, l?ch s? m?t th?i ??i) � t?c l� phi�n ch? Gi�t c� t?m c? l?n. N� l� m?t ch?n th??ng nh?c nh?i, m?t b?c tranh v?i bao c?nh hoang vu, v?i nhi?u m?ng t?i v� nh?ng ch?m ?? m�u m�u � m?t b?c tranh nhi?u n�t nh�e, n�t n�y th�m nh?p n�t kia, g�y nhi?u ?o ?nh, m?t s? th?m th?u gi?a hi?n t?i v� qu� kh?, gi?a gi?c m? v� s? th?t, c�i tr?u t??ng, ??c tho?i, ??i tho?i v� l?i ng??i k? chuy?n, gi?a nh?n nh?c v� t? do, nh?ng n�t b�t d? d?n v� th??ng y�u h�a quy?n v?i nhau, xen l?n nhau g�y nh?ng c?m gi�c d?n v?t: nh?ng c?u tr�c ?an ch�o, ch?ng ch?t l�n nhau bi?u ??t nh?ng cu?c chia ly nh?c nh?n, ?au x�t b?ng nh?ng c�u v?n d?n n�n, ??t n?i, h?i h?, gai g�c, nhi?u d?u h?i, nhi?u d?u than, khi ??t ng?t c?t ??t, khi k�o d�i n?a trang �m ?. ? c�i bu?i s�ng �chia ly� tr?ng ??i n�y, c�i ??u �ng Kh�ng �ch?a mu�n v�n ?i?u b?c b�, c�i b?y � t??ng r?i r?m, t?m t?i, l?i hay tr�i ng??c nhau, l?i d?y gai ng?nh, nh? nhi?u ?�n b� c?a nhi?u nh�, t? nhi�n ?em nh?t chung v�o m?t chu?ng v�, su?t ?�m, ch�ng n� h�c nhau, r??t ?u?i nhau ? trong ng?n chu?ng qu� ??i ch?t h?p l� c�i ??u c?a l�o� (tr. 127 – 128). Ngh? thu?t x�y d?ng truy?n phi�n ch? Gi�t, ch? y?u l� c�i pha m�u, c�i pha tr?n c?a c�c t�m tr?ng ??i ngh?ch, l� s? th�m nh?p l?n nhau c?a c�c chi ti?t, l� c�i n�t nh�e, c�i m? h?, c�i kh�ng x�c ??nh c?a c�c c?u tr�c h�nh t??ng.

�N�t nh�e� n�y ???c th? hi?n tr??c h?t ? ngh? thu?t k? chuy?n. Ch? l� c�u chuy?n Kh�ng ?i ch? b�n con b� gi� cho ng??i l�m th?t ? ch? C?u Gi�t, ch? l� cu?c �h�nh tr�nh� t? nh� ??n ph? ch?, t? khi �ng th?c d?y l�c hai, ba gi? s�ng, ??n kho?ng b?y gi?. M?t qu�ng ???ng, n?m ti?ng ??ng h?, song cu?c h�nh tr�nh n�y d�y th�m, th�m m�i v?i nh?ng h?i t??ng, nh?ng qu�ng ??i �ng s?ng l?i, nh?ng kh? ?au, nh?c nh?n, nh?ng phi l�, nh?ng ??a ?�y, l?a ??o, c�i s?ng v� c�i ch?t, v� nhi?u n??c m?t. B?n m?ch truy?n (�ng Kh�ng th?c gi?c; �ng d?t con b� khoang ?en ?i trong t?i m?t m�; �ng v� con b� ti?p t?c ?i d??i �nh sao; v�, cu?i c�ng, tr?i s�ng, �ng ??n ph? ch?), m?i m?ch b? chia c?t, d?ng l?i, ? nh?ng li�n t??ng, nh?ng k� ?c b?ng b?ng s?ng d?y, ho?t ??ng, ?n n�i, v?i nh?ng h??ng v?, ti?ng c??i, ti?ng kh�c, v?i c�i nh�n t? kh?p ph�a: c�i nh�n c?a hi?n t?i, c�i nh�n c?a qu� kh?, c�i nh�n t? hi?n t?i v? qu� kh?, v? t??ng lai. M?ch truy?n th? nh?t � chi?u d�y c?a l?ch s? m?t ??i ng??i: �ng Kh�ng t? mi?n bi?n l�n khai ph� kho?ng r?ng n�y, �t??i c?n ki?t m? h�i cho m?nh ??t�. M?ch truy?n th? hai d?ng l?i r?t l�u ? c�i ch?t oan khu?t c?a D?ng, ??a con th? hai, tr�n ??t Cam-pu-chia xa t�t m� t?p, ch? c�n l?i c�i ba-l� �b?n th?u, r�ch r??i, y nh? c�i ??y c?a ??a ?n m�y�. M?ch truy?n th? ba d�nh cho h?i ?c v? l?ch s? �ng b� th? huy?n, �nh� l�nh ??o hu�nh hoang, phi�u l?u, ph� ho?i, v?i b�n tay ch�m v�o kh�ng kh�, nh? b�n tay c�c l�nh t? tr�n l? ?�i�. M?ch th? t? b? c?t b?i m?t gi?c m? kh?ng khi?p, �ng Kh�ng h�a th�nh con b� Khoang ?en, b? ?�nh v�o s? b?ng b�a t?, �m�u me ??m ?�a�; k?t th�c, �ng Kh�ng th? con Khoang ?en v�o r?ng, tr? t? do cho n�, nh?ng n� tr? v? v?i �ng, �nh?n nh?c v� s?u n�o�.

Ti?ng ng??i k? chuy?n nh�e v?i ??c tho?i c?a nh�n v?t; ??c tho?i c?a nh�n v?t nh�e v?i ??i tho?i v?i con b�, v?i ng??i ??c, v?i s? ph?n, v?i l?ch s?, v?i ng??i v� danh hay c�i tuy?t ??i, tr? th�nh m?t d�n nh?c nhi?u b�, l?m khi l?n x?n, c�ng th�m nh?c nh?i, m?p m? nh? s? ph?n c?a �ng Kh�ng, c?a ch�ng ta. Ng??i ??c nh? ng?t th?, nh? quay cu?ng v� b? d?n �p trong m?t v�ng kh�p k�n: m?t ki?p ng??i nh?c nh?n, t?i nh?c, m?t m�t t?t c?, ?? cu?i c�ng ch? c�n th?y xung quanh m?t m�u m�u ??, �c�i m�u ?? ?i c?a thi th? nh?ng con v?t k�o c�y�.

??i �ng Kh�ng l� ??i m?t con b�. Kh�ng ph?i m?t so s�nh: �ng ?�ch th?c l� b�, �ng h�a th�n th�nh con Khoang ?en; �ng l� n?a ng??i n?a b�. C?ng kh�ng ph?i m?t gi?c m?. �ng h�a th�n th�nh con b� hay b� h�a th�n th�nh �ng, kh�ng th? n�o ph�n bi?t n?i ranh gi?i. ?� l� n�t nh�e kh�c c?a b�t ph�p Nguy?n Minh Ch�u. �ng Kh�ng h�t h�t ??a con nh? c?a �ng v� �c?m th?y t? m�i t�c v� h?i th? c?a n� ph? ra m�i c?a c�c lo�i c? t??i non, c?a ??ng n?i v?a ??ng v?a ng?t, c?a m�i ??t r?ng hoang xa x?a� (tr.137). ? th? k? XX, h�a th�n l� m?t m�-t�p ???c m?t s? nh� v?n s? d?ng. V?i Cap-ca (Bi?n d?ng), v?i I-�-ne-xc� (T� gi�c) h�a th�n l� bi?u tr?ng c?a tha h�a. V?i Nguy?n Minh Ch�u, h�a th�n ch�nh l� th�n ph?n con ng??i: n� s?ng gi?a hoang vu, trong b�ng t?i. Bi?t bao c?nh �hoang vu�, �nguy�n th?y�, �hoang d�, �r?ng hoang� trong truy?n c?a Nguy?n Minh Ch�u: ��ng Kh�ng s?ng trong s? v�y b?c t??ng kh�ng bao gi? tho�t ra n?i c?a hoang vu� (tr. 136). V� nh?ng m?ng t?i tr�n ng?p: �?�m t?i v� s�u�, �??t s�u hun h�t v� t?i t?m�, �b�ng t?i c?a �m ty�, �th? gi?i bao la gi?a ?�m t?i thui, s�u th?m�, �ng Kh�ng v� con b� �?i gi?a ?�m t?i thui, gi?a b�ng t?i d�y ??c� v.v… ch�t �t �nh s�ng c?a c�c ng�i sao, �c? man n�o l� sao�, c�c ng�i sao th?m h?i thi nhau nh?p nh�y, �?ang to�t m? h�i h?t ?? r?n ra �nh s�ng nh? ?�n b� r?n ??�, m� m?t ??t v?n �t?i thui nh? h? n�t, t?i thui t?i m�� (tr.152). �ng Kh�ng c?m th?y r?n r?n nh? ng�y x?a trong c?nh �m u c?a r?ng r�, song b�y gi?, v?i phong tr�o ??i c? kh� h�a n�ng nghi?p r�m beng c?a l�o B?i, �con ng??i ta s? nhau nhi?u h?n l� s? beo tr?n, c?p h?� (tr. 137).

Cu?c h�nh tr�nh b�n trong c?a �ng Kh�ng th?t nh?c m?t. V?n b?ng ngh? thu?t pha tr?n nh?ng n�t tr?ng ?en nh�e l?n v�o nhau, ??m nh?t h�a l?n, kh� x�c ??nh ???ng vi?n, nh� v?n Nguy?n Minh Ch�u g�y cho ng??i ??c nh?ng c?m x�c th??ng y�u v� o�n h?n chen ch�c nhau d�y ??c, s�u th?m: ch?t th? v� c�i b?o t�n, m� ??m v� c�i ??c �c xen k?, ti?p n?i nhau, r??t ?u?i nhau, t?o n�n nh?ng xo�y cu?n, ng??i ??c ch?p ch?n s? h�i v� hy v?ng. M?i khi m?t khu�n m?t ng??i trong gia ?�nh �ng Kh�ng xu?t hi?n, t�nh c?m m?n n?ng lan t?a. ?� l� b� Hu?, v? �ng Kh�ng, l?ng l? �th?t con b� m?t b?a ti?c� (ch?u ch�o n?p th?m ngon) tr??c khi n� �l�n ?o?n ??u ?�i�, l?ng l? ??m ??a x�i c�ng ??a con trai ch?t tr?n: c�i b�ng l?ng l? c?a b� Hu? (tr??c kia b� ?� l�m bao ng??i ?�n �ng ph�n t�m, ng? ng?n), l� bi?u t??ng c?a cu?c ??i ng??i ph? n? ch�m s�u trong �m u d�y th?m. ?� l� con b� Nghi�n, ch�n tu?i, c? c? th? n?ng n�n h?i c? v� r?ng hoang, d?y t? n?a ?�m ?? v?nh bi?t b� Khoang, g?c ??u v�o ng?c b? m� kh�c; l� con b� L� ?a c?m, ??p ??u v�o th�n c�y v?i, k�u l�n m?y ti?ng: �B? ?i, anh D?ng ch?t r?i�, l?i b�o t? l�m c? nh� s?p ??. ?� c�n l� hai con ch�, M?c v� V�ng, qu?n qu�t d??i ch�n b� Khoang, r?i ti?n ??a b� m?t qu�ng xa. T�nh th??ng y�u th?m thi?t g?n b� nh?ng con ng??i v� nh?ng con v?t ?� c�ng nhau khai ph� ??t r?ng t? th?i x?a, t??ng nh? t? th?i h?ng hoang, �th?i k? m?i c� lo�i ng??i�, t�nh th??ng y�u ?y l� m?ch s?ng c?a truy?n. Phi�n ch? Gi�t c� t?m c? l?n, g?i nh? l?ch s? lo�i ng??i, anh h�ng, s�ng t?o v� v� c�ng c? c?c. T�nh th??ng y�u ?y n�ng cao t?m v�c con ng??i.

Xen l?n �l?ch s? t�nh th??ng y�u� ?y l� hai c� s?c, hai tai bi?n l�m tan n�t gia ?�nh ng??i n�ng d�n l�m l?ng v� s�ng t?o. M?ch th? hai d�nh h?u h?t c�c trang vi?t cho h?i ?c v? c�i ch?t c?a D?ng ? �c�i n??c Cam-pu-chia l? l?m� v� xa t�t m� t?p, �trong m?t khu r?ng g?n Th�i Lan�. Nh� v?n m? ??u h?i ?c c?a �ng Kh�ng b?ng linh c?m c?a con b� v�, trong su?t c�u chuy?n, s? d?ng m?t b�t ph�p c?a s? t?nh l?ng, tuy?t ??i t?nh l?ng c?a �?�m s�u�, ?�i khi b? c?t ??t b?i nh?ng nh?p m?nh b?t ng? v� ?�i khi c�u v?n nh? xi�u v?o v?i nh?ng nh?p ng?n, ch�nh v�nh �c�i ch?t ?? ?p xu?ng�, �gu?ng m�y lao ??ng ch?t g?y v?n�, �m?t c�i g� b?ng s?p ??� v.v…, n� d?n d? v� kh?c nghi?t, n� bi?u ??t n?i ?au kh�ng th? g??ng d?y. C�i b�ng l?ng l? c?a b� Hu?, ng?t ?i t?nh l?i, �ng Kh�ng nh? h�n m�: ��ng k�u l�n m?t ti?ng r?i im b?t�. Kh�ng ? ?�u nh? m?ch truy?n n�y, Nguy?n Minh Ch�u s? d?ng nhi?u gi?ng n�i nh? th?: ng??i k? chuy?n, �ng Kh�ng n�i v?i m�nh, n�i v?i b� Khoang, v?i D?ng ng�y h�m nay, v?i D?ng ng�y c�n s?ng: �Con ?i, gi� nh?ng ng�y con c�n s?ng… U?ng ?i con…�; v� nh?ng ti?ng kh�c. Truy?n v?n ?� ??y b�ng t?i, c�ng th�m t?i. M?t trong nhi?u c�ch nh�n v? chi?n tranh tr�n ??t n??c ng??i.

Nguy?n Minh Ch�u d�nh h?u h?t m??i b?n trang c?a m?ch truy?n th? ba cho h?i ?c v? c�ng cu?c h?p t�c h�a n�ng th�n c?a l�o B?i, ch? t?ch, r?i b� th? huy?n, xu?t th�n t? g� bu�n b�, �ng??i l�nh t?� lu�n lu�n l�m nh?ng c�ng chuy?n v? ??i, �ng??i th?c thi m?i � ?? x�y d?ng ch? ngh?a x� h?i ? n�ng th�n c�c c?p ? tr�n cao� (tr.154). B�o v� ?�i ??a l�o l�n m�y xanh. L�o B?i th�ch l�m nh?ng chuy?n v? ??i, l�o khu?y ??o t?t c?, b?t ch?p t?t c?, l�o lu�n m?m n�i �hai con ???ng�, �con ng??i m?i x� h?i ch? ngh?a� (tr.161); l�o �bi?n th�nh s? th?t nh�n ti?n� l?i c?a M�c v? ??i c�ng tr??ng th? c�ng; l�o huy ??ng c? huy?n, k�n tr?ng ?m ?, c? qu?t r?p tr?i, l�n c�ng tr??ng, c�ng b? nh?ng n?ng su?t k? l?c. R?i l�o B?i b�y m?t cu?c h?i qu�n v? ??i v? s?c k�o; tr�u b� �t? m?i x� x?nh trong c? huy?n� n??m n??p k�o v? d? h?i. R?i l�o B?i �ba c�ng� v?i gia ?�nh �ng Kh�ng; ti?ng t?m l�o l?ng l?y. L�o B?i s?ng trong hoang t??ng. ? m?ch truy?n th? ba n�y nh� v?n s? d?ng ng�i b�t ch�m bi?m s?c b�n; c�i c??i ???c x�y d?ng b?ng nh?ng m�u thu?n gi?a phong c�ch cao v� phong c�ch th?p xen l?n nhau, b?ng nh?ng k?t th�c ng?n, ??t ng?t. Nh� v?n ?? nhi?u trang �ca ng?i�, nh?ng vi?c �v? ??i� c?a �nh� c�ch m?ng� v?i tr?ng rong c? m?, v�: ��i kh?ng khi?p qu�, l�o B?i ?� x�a s?ch t�n c�c l�ng x�m; ??n ch�a mi?u m?o b? d?p ?i v� kh�ng bi?t l�o l�i ? ?�u v? m� nhi?u m�y m�c ??n th?, m�y m�c b� tr�n ???ng, d??i ru?ng nh? cua, tr�u b� t??ng ?� tr? th�nh k? th?t nghi?p� (tr.153). ?�nh gi� t?t c? nh?ng c�i v? ??i ?y, �ng Kh�ng b?o l�o B?i: �To�n m?t l? ?n c?p�. C�ng cu?c m? d�n, �n�i theo ch? ch�nh tr? l� ba c�ng�, l�m n�o ??ng c? t?nh; ai bi?t ?�u con b� Khoang ?en ?� b?c b?i �ch?i cho v? ch? t?ch huy?n m?t ph�t ?� h?u v�o gi?a b?ng, khi?n cho �ng ta ng� b? nh�o, �p c? khu�n m?t ph??ng phi v�o gi?a ?�m ru?ng� v� �th?ng D?ng nh?n r?ng ra m� c??i h?nh h?ch�. K?t th�c c�u chuy?n leo thang quy?n l?c n�y, l� m?t b�i h?c lu�n l�: �??ng c� bao gi? c??i c?t ch? nh?o c?p tr�n�.

Hai h?i ?c tr�n (Cam-pu-chia v� h?p t�c h�a) chi?m g?n m?t n?a s? trang c?a truy?n ng?n, hai �hi?n th?c�, (nh? ta quen n�i) c?a cu?c s?ng, hai tai bi?n l�m suy s?p cu?c ??i �ng Kh�ng. B�y gi?, �ng ng?n ng?, �ng kh�c, nhi?u l?n �ng ngh? ??n c�i ch?t. Kh?ng khi?p l�m sao, �ng nh?n th?c ???c cu?c ??i �ng l� cu?c ??i con b� Khoang, t? m?t �? g�i t?� �ng m??t v?i b? c�nh ?en th?t quy?n r?, t? m?t �T�y Thi� ki?u di?m, ??n nay b� Khoang ch? c�n l� m?t �m? gi� hom hem�, �gi� l�o�, b? mang ra ch? b�n l�m th?t. M�u ?? l�m tr�n con ???ng s? M?t xu?ng ch? Gi�t. Bi?n di?n c?a truy?n t? m�u t?i, m�u ?en, ??n m�u ??, m�u m�u ? cu?n truy?n trong cu?c h�nh tr�nh t? nh� ??n ch?, bi?u tr?ng cu?c h�nh tr�nh kh? ?i c?a m?t ki?p ng??i, c?a nh?n th?c v? cu?c s?ng, con ng??i v� s? t? nh?n th?c. Cu?c h�nh tr�nh g? gh?, v?i nh?ng d?c v� nhi?u �m u, nhi?u n??c m?t. Mi�u t? cu?c h�nh tr�nh b�n trong t�m linh con ng??i, b?ng nhi?u b�t ph�p, c�i t?nh l?ng v� c�i n? b�ng, ch?t th? v� c�i d? d?n, ?o gi�c v� c�i th?c, v� bao gi? c?ng d?n n�n, ch?a ??ng nhi?u t?ng l?p � ngh?a: nh?ng b�t ph�p n�y h�a l?n nhau, ch?ng ch�o l�n nhau, t?o n�n m?t b?c tranh nhi?u s??ng m�; m?i l?n ??c l?i, c� th? t�m th?y nh?ng � ngh?a m?i, ch�m d??i �t?ng b?ng tr�i� (H�-minh-u�).

Phi�n ch? Gi�t l� m?t truy?n m?; t? c�i l�-g�ch c?a ng�n ng? tr�n b? m?t, truy?n ?i ??n ng�n ng? th? hai, ng�n ng? bi?u t??ng, xi�n v?o, v?i nh?ng ?o gi�c, nh?ng c?n s?t, nh?ng ngh?ch l�, � t?c l� m?t th? gi?i quy?n nh�e c?a h? v� th?c, ?� l� nh?ng k� hi?u ri�ng c?a Nguy?n Minh Ch�u trong truy?n ng?n n�y. Truy?n kh�ng kh�p k�n ? m?t ngh?a n�o; n� m? c?a cho m?i nh�m ng??i ??c m?t ch�n tr?i; ng??i ??c tham d? v�o v?n h?c, ng??i ??c l� ng??i s�ng t?o c� ngh?a l� nh? v?y. Truy?n c� nhi?u �m vang trong m?i nh�m ng??i ??c; n� g?i m? nhi?u c?m x�c, nhi?u suy t??ng. S? h�a th�n ng??i/b� c?a �ng Kh�ng/Khoang ?en, s? ph�n ?�i nh�n c�ch ?y, s? k?t h?p hai � th?c ng??i/v?t ?y, l� bi k?ch c?a nh�n v?t, c?a th?i ??i. S? quan s�t x� h?i di chuy?n v�o s? quan s�t n?i t�m, t?o n�n m?t t�m l� v?n ??ng, ?� l� m?t ph??ng di?n, ngh? thu?t c?a truy?n ng?n phi�n ch? Gi�t. V?n b?n di ??ng tr�n nhi?u b�nh di?n, ng�n ng?, h�nh t??ng, x� h?i, t�m l�, th?i gian, qu� v�ng v� hi?n t?i, l?ch s? v� t??ng t??ng.

V?nh bi?t ch�ng ta, nh� v?n Nguy?n Minh Ch�u ?? l?i m?t di ch�c ngh? thu?t, h�a quy?n m�u v� n??c m?t c? cu?c ??i anh, nh?n nh? ng??i ??c h�y nh?n th?c th? gi?i v� nh?n th?c b?n th�n m�nh ?? tho�t kh?i ki?p b� Khoang nh?n nh?c, v� ti?p c?n con ng??i t? do.

?? ??C HI?U

??c Phi�n ch? Gi�t c?a Nguy?n Minh Ch�u

Tu?n b�o �V?n ngh?�, H� N?i, 1990, S.7 (ng�y 17-2).