??c Th? 41: Lâm Th? M? D?, th? là cái ??p

Nguy?n ??c T�ng

N?i bu?n l�m thanh s?ch t�m h?n ch�ng ta.

Nh?ng tr??c h?t, n� ph?i l�m ta tan r�.

Em c� n?i bu?n nh? tro
Hoang l?nh c? m?t th?i thi?u n?

T�i ngh? ??n m?t thi?u n? kh�c, ? kinh th�nh.

??i s?ng �i bu?n nh? c? kh�
N�y anh em c?ng t? s??ng m�

Ng??i tr??c l� L�m Th? M? D?. Ng??i sau, Nh� Ca, l?n h?n kho?ng m??i tu?i. C�ch nhau m?t v? tuy?n.

L�m th? n�o m� n?i bu?n c� th? d?n ??n s�ng t?o?

V� kh?i ??u l� h?n lo?n. Sau ?� l� tr?t t?, trong th? tr? t�nh.

H?n lo?n l� t�nh c?nh t?o ra c?m x�c ? ng??i vi?t: vui bu?n, s? h�i, ph?n n?, ch?t, hoa h?ng. T�nh tr?ng h?n lo?n l�m ch�ng ta ?au ??n, s?u mu?n, say ??m. Y�u m?t ng??i: c?n m� s?ng. Ph?n b?i m?t ng??i n�o hay b? ph?n b?i: v?t th??ng. R?i b?: ch?n l?a cay ??ng. Tr? l?i: th�ch th?c.

K� ?c l� ?au ??n: l�ng qu�n l� li?u ph�p cu?i c�ng.

Nh?ng ch?n th??ng l?ng l? l�m n�n ho?ng lo?n, t?ng entropy. Ch?n th??ng th?i th? ?u:

M? sinh em ng�y n�y
M?a d?t b?m m�i t�c
Gi� t� bu?t hai tay
M? kh�ng c� c?a nh�

Em � ??a tr? v?ng cha
Nh? m?m c�y tr�n ?�
Bi?t khi n�o n? hoa
N?i m�nh bi?t ng? ai hay
Bao ?�m n??c m?t v?i ??y, m? ?i!

Ph?n ?ng c?a con ng??i l� ?� n�n x�c c?m, c�n b?ng xung ??t, t?p trung v�o h�nh ??ng. Th? cho ph�p l�m ?i?u kh�ng ???c ph�p ?y, b?c l? m? ??c, cho ph�p b?n ca h�t tr�n n?i bu?n.

Tr�i tim em c�n tr? d?i tr?ng trong
Ai c?t gi�m em c�i nh�n gi� nua
Ai c?t gi�m em b�n tay c?n c?i

Trong x? s? c?a anh hi?m hoi ni?m vui
N?i c� ??n kh� h?n ??n nao l�ng

T?i sao trong x? s? c?a anh hi?m hoi ni?m vui?

Ch? h?i, kh�ng ai tr? l?i. N?i bu?n v?n c�n ?�, k�o d�i t? tu?i th? sang tu?i tr? c?a t�nh y�u, nh?ng c�i t�i th? hai v?n s?ng. B?n kh�ng bi?t r?ng c?m gi�c c� ??c, s? s? h�i, s? th?t v?ng ?ang t�m c�ch ch? ???ng cho b?n. Ch�ng c?ng c� �ch kh�ng kh�c g� hy v?ng, l?c quan, bao dung.

Th? L�m Th? M? D? chia l�m hai: th? chi?n tranh, th? t�nh. Ngo�i ra c�n c� th? k? th? thi?u nhi. Ch? vi?t v? chi?n tranh kh�ng nhi?u, v� trong d�n ??ng ca v?n h?c c�ch m?ng, gi?ng ch? kh�ng vang l?n, nh?ng c� nh?ng b�i th? ??y s?c m?nh c?a suy ngh?:

??t g?m l�n r?i ??t b?ng im l�m
Chi?c h?m n? tung, ch? v? th�nh �nh s�ng
M�u x??ng ch? ??t ?ai t?a r?ng

Trong Chuy?n m?t c� b?o m?u ? v�ng ??t l?a Qu?ng B�nh, ch? k? chuy?n:

T�i ch?y v? v?i c�c em l�ng nh? l?a ch�y
M?t trong veo, c�c em ng?i ??y
�i b?y chim nh? c?a t�i
Chi?n tranh c�n l� c�n tr? m? c�i

Ch?t ph�c (naivet�), nh?ng kh�c th??ng c?m. Khi ??n tr??c b?c t??ng ?� ?en t??ng ni?m chi?n binh M? t? tr?n ? Vi?t Nam, ch? c� nh?ng c�u suy ngh?, m?c d� v?n ??ng tr�n quan ?i?m ch�nh th?ng v? chi?n tranh, h??ng v? s? h�a gi?i gi?a c�c d�n t?c:

T�i mu?n l�m con nai nh?
Ch?y ho�i d??i tr?i c? xanh
??ng b?t t�i ?i v�o r?ng r?m
T�i s? ho� th�nh ch� s�i d? d?n

M?t l?n t�i ??c b�i th? ti?ng Anh, b?n d?ch c?a Martha Collins v� ?inh T? B�ch Th�y:

Garden Fragrance

Last night a bomb exploded on the veranda
But sounds of birds sweeten the earth this morning
I hear the fragrant trees, look in the garden
Find two silent clusters of ripe guavas

Ch? �silent� l�m t�i d?ng l?i. H�nh ?nh hai ch�m ?i l?p l� sau c�nh l�, sau cu?c d?i bom, bu?i s�ng chim h�t. T�i t�m nguy�n t�c:

H�m qua bom n? tr??c th?m
S?m ra tr?i v?n ng?t m?m ti?ng chim
Nghe h??ng c�y v?i ?i t�m
Hai ch�m ?i ch�n l?ng im cu?i v??n

Trong nguy�n t�c, ch? �l?ng im� d? b? t�i b? qua. Nh? b?n d?ch m� t�i nh�n ra n�, s? im l?ng. Trong m?y ?o?n tr�ch ? tr�n, v? chi?n tranh, L�m Th? M? D? gi? gi?ng nhu h�a, t�m s?, t�m t�nh. T�i ??c m?t nh� th? kh�c, thu?c th? h? c?a ch?, c?ng vi?t v? chi?n tranh, v? Qu?ng B�nh, qu� M? D?.

?� tr? v? nh?ng ??ng c�t gi� bay
N?i em ch?t gi?a n?m m??i t�m tu?i
N?i bom n?, tr? v? th�nh ??ng H?i
Em ??p ???ng, �o v�, t�c v�ng hoe

Gi?ng t?nh t�o, m� ?au nh�i, c?a � Nhi. Vi?t n?m 1979, khi ch? tr? v? chi?n tr??ng kh?c li?t c?. Th�ng 3 n?m 2023, ?i t�u l?a ngang qua n?ng chi?u ??ng H?i, t�i nh? ba ch? t�c v�ng hoe.

Trong th? c?ng nh? trong t�nh y�u, ng??i ta nh? nh?ng chi ti?t.

M?i ng??i y�u m?n L�m Th? M? D?: ch? ??p, d?u d�ng, s?ng ch�n th?t. T�i nh�n th?y hai con ng??i: m?t ph? n? truy?n th?ng, y�u ??i, y�u ch?ng th??ng con, th? ???c ca ng?i. M?t ng??i kh�c, ch?n th??ng t? nh?, c� ??c, c� b� b? c� l?p, m?t ph? n? ??y � th?c v? c?n c??c c?a m�nh, nh�n v?t c� c� t�nh, k? n?i lo?n ng?m ng?m nh?ng b??ng b?nh, ch?a bao gi? t? b? s? �n?i lo?n� ?y.

Em mu?n l�ng ki�u h�nh trong em
M�i t??i t?t m?c t�nh y�u th�ch ??

Ch? n�i v? ki�u h�nh, m� c?ng n�i nhi?u v? trong s?ch, tr?ng trong. S? tr?ng. Ch? d�ng m?t s? ch? l?p l?i, nh? �m ?nh. Th? ch? l� linh c?m hi?m nguy: linh c?m c?a m?t ng??i trong s?ch ??i v?i v?n ??c, c?a m?t ng??i ?ang y�u v? tan v?, m?t ng??i hi?n l�nh v? nguy hi?m. Hi?m nguy r�nh r?p ch?. Kh�ng ph?i hi?m nguy c?a bom ??n chi?n tranh. M� c?a ng??i kh�c, trong h�a b�nh. T�i ch� � ??n tu?i th? kh�ng may m?n:

Tu?i th? t�i nh? r�ng chi?u ?? l?ng
H?t m�u xu?ng d�ng s�ng ?en

Linh c?m ?y l� ph?n ?ng c� t�nh s? khai, v� th?c, t? thu? b� khi b? x� h?i, ng??i chung quanh nghi ng?, b?c ?�i, c� th�nh ki?n. C�c qu� tr�nh m� ph�n t�m h?c g?i l� qu� tr�nh nguy�n th?y (primary process thinking), nh?ng ch?n th??ng th? b�, th? hi?n trong gi?c m?. Ph�n bi?t v?i c�c qu� tr�nh th? ph�t (secondary), c� t�nh � th?c, nh?n th?c, l� t�nh. S? k?t h?p gi?a hai th? s? t?o ra qu� tr�nh ?? tam c?p, tertiary process thinking, mang t�nh s�ng t?o, ngu?n g?c c?a s�ng t�c sau n�y. Kh�ng c� m?t ng??i n�o l� to�n h?o. B?n ch? mu?n tr�nh di?n v?i th? gi?i m?t g??ng m?t to�n h?o. Kh�ng c� m?t c?p v? ch?ng n�o l� kh�ng c�i v�, v� khi c�i v� ch�ng ta ?�ng c?a l?i, con c�i kh�ng hay, th? gian kh�ng bi?t. Tr??c h?t s? h?n lo?n t?o ra n?ng l??ng, v� s? x�c ??ng c� nhu c?u bi?u hi?n. Nh?ng ngh? thu?t kh�ng ph?i l� s? bi?u hi?n t? nhi�n c?a x�c c?m. N?u kh�ng c� ngh? thu?t, c?n gi?n ch? l� ti?ng la h�t, n?u kh�ng c� ngh? thu?t, n?i bu?n ch? l� ti?ng kh�c sau t??ng v� s? ph?n n? c�ng ch�ng ch? c� th? g�y ra hoang t�n, n?n h�i c?a, nh?ng kh�ng bao gi? ch�m ng�i cho ng?n l?a c�ch m?ng. Ch�nh nh? v�o s? h�a h?p, nh?p ?i?u, m� ng�n ng? tr? th�nh ngh? thu?t. M? D? l� ng??i gi�u t??ng t??ng, h?i hoang d�:

Em ch?ng l� c�y m?n c?a ai
Em l� c�y m?n c?a em

N?m 1998, ch?ng ch?, nh� v?n Ho�ng Ph? Ng?c T??ng, b? tai bi?n m?ch m�u n�o, ch? d?ng ?i M?, t? ?� d�nh to�n th?i gian ch?m s�c ng??i b?nh. S? hy sinh: n� l?y ?i c?a ch? r?t nhi?u, v� c� b� ??p l?i, t?t nhi�n, nh?ng �t h?n.

R?i c? s? xanh tr�n t�n tu?i ch�ng ta
D�ng s�ng s??ng m� tr�i m�i
Nh?ng t? th? kh�ng bao gi? tr? l?i
T�i ?� n�m ?i r?i qua c?a s? ??i t�i

Ti?c nu?i. V?n gi?ng t�m t�nh nh?ng ?� c� ph�n t�ch, can ??m nh?ng l? v? chua x�t.

?� l� ch? c? � nh? th?.

N?u M? D? tr?n �p x�c c?m, hi?n l�nh s?ng v� ngh? theo ??o l� ng�y x?a, ch�ng ta s? kh�ng c� nh?ng v?n th? c� ??c:

B�y gi? ch? m?t m�nh ta
M?t m�nh ta v?i bao la m?t m�nh

V� b� ?n:

Ng? nh? ta ?� s?ng
? th? gi?i n�o kia
Y�u tr�i ??t gh� l?i

Ng??c l?i, n?u s?ng ph�ng t�ng, ch? tr? th�nh k? n?i lo?n v� ch�ng ta c?ng s? kh�ng th?y c�i c�m n�n b?n b?t n�y:

Em ch?t trong n?i bu?n
Ch?t nh? t?ng gi?t s??ng
R?i kh�ng th�nh ti?ng
Trong x? s? anh

Nh? ch?, t�i ??c l?i:

R?i kh�ng th�nh ti?ng

?? th?y c�ch d�ng ch? c?a L�m Th? M? D?. Tuy nhi�n ch? gi? l?i c�c ph� ph�n s?c s?o v?n c�, thu c?t t�i n?ng, d�nh nhi?u h?n cho c?m x�c, tr�n l�n m?t gi?y. Khi t�nh tr?nh h?n lo?n v� tr?t t? thi?t l?p ???c c�n b?ng c?a ch�ng, th? ch? ??t t?i ng�n ng? ??p, �m ?, lay ??ng. ?� l� m?t t�nh tr?ng s�ng s?a: n� sinh ra s�ng t?o. S? l?n l?n th� kh�ng.

T�nh y�u l�m ch? tr? n�n tr??ng th�nh, cao c?:

Nh?ng ng�y kh�ng anh
Tr?ng v? x�y t?
Ng?m c?ng kh�ng ?�nh

T�nh m? con, th� ch? n�i th? n�y:

R?i mai ph�t n�o cay c?c
M? c� c�n m� g?i t�n

Th? ?y ??p nh? ca dao, m� kh�ng ph?i ca dao.

Nh?ng v?n th? c?a ch? t�i th?y t?a nh? khu�n m?t ch?: k�n ?�o, di?m l?. Th?c ra th�ng ?i?p c?a L�m Th? M? D?, n?u c� m?t th�ng ?i?p nh? v?y, s�u xa h?n khu�n m?t ?y. ?�m ?�ng �t khi ch?u r?i b? ??nh ki?n, ??c bi?t ??nh ki?n ??p. Nh�n gian th?t v?ng khi nh�n th?y nh?ng t�i t? s�n kh?u l�c v? gi�: da nh?n, t�c r?ng, ng?c l�p.

T�i c� bao nhi�u ?�m tr?ng
?�u ph?i ch? m?t ?�m
Cu?c ??i tr?n gian ng?n l?m
Th?c nhi?u ch?c ???c d�i th�m.

T�i c� bao ?�m tr?ng
Kh? ?au, m? m?ng, gi?n h?n
Cu?c ??i tr?n gian ng?n l?m
Sao ng??i kh�ng th??ng ng??i h?n

N?u trong chi?n tranh l?a ??n, th? L�m Th? M? D? c�ng tr?m t?nh, th� trong t�nh y�u, th? ch? lo �u. M?t t�m h?n b? t?n th??ng, s?u mu?n, mu?n k? v? t?n th??ng ?y, s?u mu?n ?y. T�i tin ch? c?ng ?� c� th?i h?nh ph�c khi c�n nh? d?i. Th� ch�ng ta ??u th?: tu?i th? kh�ng c� qu� kh?.

Tu?i th? xa l?c phi�n ch? l�ng
Ng�y b� qua s�ng, c?m �o m?
N?m, rau, t�m c� t??i xanh qu�
G?o n?p d�ng ??y k? l?i qua

T�i ?i ng? ng�c bu?i ch? mai
?i, th?, sim, d�u th?m b??c ai
T� m� th?y m?t �ng gi� l?
??y tay ch�m qu?t, ?i ?i ho�i

D?ng b??c �ng gi� b�n qu?t ?i,
Cho mua v�i chi?c ?? b�y ch?i
�ng gi� th?t gi?ng, nh�n t�i n�i:
� Ch�u ch? n�n d�ng m?t chi?c th�i!

Th? h?c tr�, ph?ng ph?t th? ti?n chi?n, nh?ng c?m ??ng.

M?t kh�c, m?t tr�i tim ???c d?y d? hay t?ng tr?i v?n l� m?t tr�i tim h?nh ph�c nh?ng kh�ng ng�y th?:

N??c m?t l?n v�o trong cho anh th?y n? c??i
B?nh t?t lo toan gi?u v�o ?�m tr?ng
Gi?a th�ng ng�y tr?u n?ng
Em ??ng th?ng ng??i
Cho anh t?a v�o em

Trong c�c nh� th? n? c�ng th?i, kh?i vi?t t? nh?ng n?m 60 ? mi?n B?c L�m Th? M? D? l� ng??i kh�c bi?t. Th? ch? c� t�nh ti?u s? v� t�nh ri�ng t? b?c nh?t. Ti?u s? v� ri�ng t? l� hai vi?c kh�c nhau. T�nh ch?t ti?u s? c?a th? l� y?u t? kh�ch quan, th?m ch� c� th? ?o l??ng ???c, mang t�nh x� h?i. T�nh ri�ng t? l� quy?t ??nh ri�ng c?a nh� th?, m? c�nh c?a r?ng hay h?p, m?i hay kh�ng m?i ng??i ??c v�o. T�nh ri�ng t? l� kho?ng c�ch c?a s? th�n m?t. Kho?ng c�ch ?y ???c t�nh b?ng gi?ng ?i?u v� c�ch ch?n ch?.

Tr?i ?i,
L�m sao m� c� m?t cu?c ??i
?? cho t�i n�m ??i m�nh v�o ?�
M� kh�ng h? c�n nh?c ??n ?o

C�c nh� th? n? th??ng c� s? ph?n nghi?t ng�: Marina Tsvetaeva, Anna Swir, Sylvia Plath, Ng�n Giang, Minh ??c Ho�i Trinh, Thu H?ng, Xu�n Qu?nh, nhi?u ng??i kh�c. Nh? Tu? Mai:

V� t�i t�i v?i ?�m s�u
ch?t ?au vai y?u, ch?t ?au s? bu?n
qu�ng d�i tanh t??i m�u x??ng
qu� h??ng th� ?i?m, qu� h??ng n�t nh?u

L�m Th? M? D? ??i di?n v?i n?i bu?n ri�ng c?a m�nh:

T�i t? ?�ng khung trong c?n nh� b� nh?
Chuy?n ??i th??ng
Chuy?n b?nh t?t, thu?c thang
Nh?ng v�ng ??t ch? c�n trong tr� nh?
Tr�ng ?i?p cao nguy�n
Xanh th?m bi?n m? m�ng

Ng�y ?�m b�n ch?ng b?nh t?t: m?t ??c h?nh. Nh?ng ngh?a c? ?y kh�ng ??n gi?n, n� ch?a ??ng b�n trong nh?ng xung ??t gi?a c?m x�c v� l� tr�, v? tha v� v? k?, t�nh y�u bay b?ng v� b?n ph?n ??i th??ng, v� ch�nh t�nh tr?ng m? h? ?y l�m n�n nh?ng b�i th? hay b?c nh?t c?a M? D?, nh?ng c�u th? t�nh b� ?n.

B�n c?nh c�c nh� th? n? c�ng th?i, B?c hay Nam, L�m Th? M? D? ??ng ? m?c gi?a, kh�ng qu� n?i ti?ng, c?ng kh�ng ch�m khu?t. Khi m?t ng??i l?ng nghe b�i th? tr? t�nh, ng??i ?y kh�ng nh?ng ch? b? h?p d?n b?i nh?c ?i?u, h�nh ?nh, gi?ng ?i?u c?a t�c gi?, m� c�n h?n th? n?a, ng??i ?y ph?i c� kh? n?ng h�a th�n th�nh t�c gi?, v� trong gi�y ph�t ?y, qu�n m�nh. Khi ??c b�i Kho?ng tr?i, h? bom, b?n c� th? kh�ng ph?i l� c� g�i m? ???ng, th?m ch� kh�ng chia s? c�c quan ?i?m v? chi?n tranh, nh?ng b?n v?n b? h?p d?n b?i c�ch d�ng ch?, h�nh ?nh bu?n nh?ng kh�ng bi l?y, s? hy sinh c?a nh?ng ng??i chi?n ??u v� l� t??ng c?a h?, kh�ng nh?ng th? b?n c�n h�a th�n th�nh m?t ng??i ph? n? ?i qua h? bom, n?m m?, th?m ch� h�a th�n th�nh nh�n v?t trong ?y. Ch? nh?ng ng??i c� kh? n?ng t? b? c?n c??c trong m?t l�c m?i b??c qua ???c c�nh c?a c?a b�i th?.

Kho?ng tr?i, h? bom

Chuy?n k? r?ng: em, c� g�i m? ???ng
�? c?u con ???ng ?�m ?y kh?i b? th??ng
Cho ?o�n xe k?p gi? ra tr?n
Em ?� l?y t�nh y�u T? qu?c c?a m�nh th?p l�n ng?n l?a
��nh l?c h??ng th�, h?ng l?y lu?ng bom.�

�?n v? t�i h�nh qu�n qua con ???ng m�n
G?p h? bom nh?c chuy?n ng??i con g�i
M?t n?m m?, n?ng ng?i bao s?c ?�,
T�nh y�u th??ng b?i ??p cao l�n.�

T�i nh�n xu?ng h? bom ?� gi?t em
M?a ??ng l?i m?t kho?ng tr?i nho nh?
�?t n??c m�nh nh�n h?u
C� n??c tr?i xoa d?u v?t th??ng ?au

Em n?m d??i ??t s�u
Nh? kho?ng tr?i ?� n?m y�n trong ??t
��m ?�m, t�m h?n em t?a s�ng
Nh?ng v� sao ng?i ch�i, lung linh
C� ph?i th?t da em m?m m?i, tr?ng trong
�� h�a th�nh nh?ng l�n m�y tr?ng?

V� ban ng�y kho?ng tr?i ng?p n?ng
�i qua kho?ng tr?i em � V?ng d??ng thao th?c
H?i m?t tr?i, hay ch�nh tr�i tim em trong ng?c
Soi cho t�i
Ng�y h�m nay b??c ti?p qu�ng ???ng d�i?

T�n con ???ng l� t�n em g?i l?i
C�i ch?t em xanh kho?ng tr?i con g�i
T�i soi l�ng m�nh trong cu?c s?ng c?a em

G??ng m?t em, b?n b� t�i kh�ng bi?t
N�n m?i ng??i c� g??ng m?t em ri�ng.

(1972)

B�i th? c� c?u tr�c c�n ??i, k?t h?p tr? t�nh v� t? s?, m?t k?t h?p kh� kh?n, khi vi?t v? ng??i kh�c, kh�ng ph?i v? ch�nh t�c gi?. Th?c ra, �n?m m?� n?m b�n c?nh �h? bom� l� hai th?c th? kh�c nhau, m?t b?i cao l�n, m?t l�m xu?ng, m?a ??ng l?i, v� v?y:

Em n?m d??i ??t s�u

C� th? tr? n�n kh�ng x�c ??nh (ambiguity). T�i d?ng l?i l�u ? c�c h�nh ?nh n�y. Nh?ng ch�nh c�u ti?p theo, ??p, h?p l�, ?� n�ng c? ?o?n th? l�n.

Nh? kho?ng tr?i ?� n?m y�n trong ??t

B�i n�y ???c d?ch ra ti?ng Anh b?i Martha Collins v� ?inh T? B�ch Th�y trong t?p th? Green Rice (C?m Non), m?t trong nh?ng t?p th? d?ch theo t�i r?t ??p (2). Kh? n?ng giao c?m c?a ng??i ??c, t? m�nh ??ng v�o v? tr� c?a ng??i kh�c, l� m?t trong nh?ng t�nh ch?t quan tr?ng c?a con ng??i c� t�nh x� h?i. Nh?ng th? kh�ng ph?i l� ph??ng ti?n tuy�n truy?n, m?c d� n� c� th? ???c d�ng nh? th?; tr??c h?t n� l� ni?m vui th�. C?ng v?y, nh?ng b�i th? kh�c c?a L�m Th? M? D? c� kh? n?ng t?o ra li�n k?t, l�m t?ng c??ng c?m x�c c?a ng??i ??c. Kh? n?ng ??ng h�a c?a ng??i ??c v?i t�c gi? s? d?n ch�ng ta t?i g?n h?n h? th?ng gi� tr? c?a ng??i ?y. M? D? gi�u t??ng t??ng, ch? nh?c nhi?u ??n n�.

T??ng t??ng m?t ng??i
L?ng im nh? t??ng
Kh? ?au vui s??ng
Gi?u t?n ?�y l�ng
Th�ng minh tinh t?
L?n v�o b�n trong

Kh? n?ng d�ng ch? khi?n ch? tr? th�nh m?t trong nh?ng nh� th? ???c y�u th�ch: tinh t?, gi?n d?, s?c b�n. Ch? trong th? kh�ng ch? l� ngh?a, l� c�c tin t?c. Ch? t?o ra �m ?i?u. Ch? d�ng nh?ng ch? quen thu?c h�ng ng�y, nh?ng b?ng c�ch s?p x?p l?i, l�m m?i ch�ng. Ch? g?i t�n s? v?t m?t c�ch ch�nh x�c, l�m ch�ng h�t l�n trong n?i bu?n c?a m�nh, trong s? ng�y th? v� l�ng nghi ng?i. B?ng c�c c�u th?, ch? n�i l�n � t??ng, m?t h�nh th?c c?a tuy�n b?. Nh?ng b�i th? xu?t s?c c?a ch? c� � t? s�u, b?t ng?. Gi?a c�c nh� th? c�ng th?i, L�m Th? M? D? l� ti?ng n�i th?m c?a t�nh y�u. Ch? �t khi cao gi?ng. Trong th? v? chi?n tranh, l�ng d?ng c?m c?a ch? c?ng l� s? hy sinh th?m l?ng. Th?c ra c?m h?ng ban ??u c?a M? D? kh�ng kh�c m?y v?i c�c nh� th? th?i chi?n tranh mi?n B?c: l�ng m?n c�ch m?ng. Trong d�ng ch?y vui t??i m?nh m?, c� ph?n gi?n ??n, gi?ng ?i?u c?a ch? t�ch ra m?t c�i, tr?m m?c.

Khi em s?ng ngang t�ng cao th??ng
Em th?y m�nh nh? tr?i xanh
C�nh chim anh kh�ng bao gi? bay h?t
Nh?ng n?u khi em y?u m?m h�n nh�t
Em ch? l� ng?n c? d??i ch�n anh

C?n b?nh l�ng qu�n t�m l� l� s? tr? th� c?a s? ph?n. Sau n�y t�i bi?t r?ng ?� kh�ng ph?i l� s? tr? th�: ?� l� gi?i ph�p. c?a m?t t�m h?n b� b?ng, quy?t li?t.

N?u ???c v? chi?c h�n d??i m?t tr?i
T�i s? v? chi?c h�n nh? l�

Th? ch? th?t. Nh?ng nhi?u khi th? kh�ng ph?i ch? l� th?t. Th? l� c�c ?o t??ng v? s? th?t. S? th?t c?a nh� th? ph?i l� s? th?t c?a c�c con ch?, c?a nh?p ?i?u, h�nh ?nh, ? kh? n?ng thuy?t ph?c c?a ch�ng. Kh�ng ph?i khi n�o ch? c?ng ??t ???c ?i?u ?y, v� c� nh?ng b�i gi?ng ng??i kh�c:

Bi?n ch�m trong ?�m th�u
�? ch�n tr?i l?i r?ng
Kh�t khao ?i?u m?i l?
Ta ??y thuy?n ra kh?i

?� l� ti�u bi?u c?a th? hi?n th?c nh?ng n?m s�u m??i. Ch? l?i vi?t nh?ng c�u n�y n?m 1974, khi cu?c chi?n tranh d??ng nh? kh�ng bao gi? ch?m d?t:

Tu?i tr? ch?a qua
?� th�nh thi?u ph?

T�nh ti�n b�o. L�m Th? M? D? th�ch th?c c�c quan h? nam v� n?, trong t�nh y�u, trong h�n nh�n. Trong th? Vi?t, ch? l� m?t trong nh?ng ng??i ??u ti�n vi?t v? h�n nh�n m?t c�ch chi ti?t.

M?t m�nh l?ng, m?t m�nh nghe
? k�a c�i c�i � ?i � v? gang tay!
M?t m�nh cho h?t ?�m nay
Ta ng?i v?i b�ng �m ??y nh�n gian.

V�o l�c n�y, gi?ng kh�ng c�n t�m s? d?u d�ng, m� tri?t l�, v� t? trong b�ng m? c?a ??i s?ng ph?ng l?ng ng�n ng? ch? chi?u r?i th? �nh s�ng �t g?p. Th? ch? l� c�u chuy?n k? ???c n�ng l�n th�nh b�i h�t, l� b�i h�t ?� tr? th�nh c�u chuy?n k?. M?t b�i th? t?n t?i trong th?i gian: ?? t?n t?i trong th?i gian, n� c?n nh?ng ch? l?p l?i. Nh?ng ch? l?p l?i trong th? M? D? l�m qu� kh? k�o d�i ra, l�m k� ?c tr? l?i. Th? ch? l� c? g?ng ch?ng l?i qu�n l�ng, ?i?u m� v? cu?i ??i ch? ph?i ??i di?n.

Ngay c? khi t�nh y�u ?� ch?t, b?n ph?n v?n c�n, v� nh?ng b�i th? v? h?nh ph�c v?n, ?�i khi, tr? l?i. M?t cu?c ??i l?ng l? bu?n r?u l� ch? tr� ?n c?a m?t t�m h?n gi�ng b�o. Hay ng??c l?i?

N�y t�i ?i c� ph?i
L�m m?t ng??i ?�n b�
Ng??i ta ph?i nh? b�?

T?i sao ng??i ta ??c th?? V� b�i th? mu?n tr? th�nh b�i th? c?a b?n, nh?ng n� kh�ng l�m ???c.T?i sao th? ch? bu?n?

V� n?i bu?n l� c�nh c?a m? v�o b�n trong. Ni?m vui l� c�nh c?a m? ra b�n ngo�i. V?i m?t v? ngo�i d?u hi?n trong ??i th?c, m?t ng�n ng? c?ng v?y, ph�a sau l?i l� t? duy quy?t li?t:

?i cu?i ??t c�ng tr?i m?i t�m ra ng�n ng?
Ng�n ng? th?, ?au ?�u nh?ng ?�m tr??ng

Th? c� v?n, nh?ng ?� l� v?n t? do, tho�ng, ?? s?c dung ch?a t�nh ??i tho?i, t�nh k?ch, � th?c, s? m� t?, t? m?. Ng�n ng? c?ng c� t�nh ch?t t??ng tr?ng. Ch? n�i v? c�c s? ki?n, c�y l�, hoa c?, bom ??n, t?t c? s? v?t trong th? ch? ??u gi?n d?, ng?i s�ng. Nh� th? th??ng ti?c nh?ng m?t m�t trong chi?n tranh, s? ?au kh? c?a ng??i m? m?t con, v? m?t ch?ng, c�i ch?t bi th??ng, c?a s? hi sinh can ??m c?a ng??i l�nh, c�c n? chi?n binh. Ch? ca ng?i cu?c chi?n tranh m� ch? tham d?, nh?ng s? l??ng vi?t v? ?? t�i n�y kh�ng nhi?u, m?c d� c� nh?ng b�i xu?t s?c; chi?n tranh kh�ng ph?i l� ?? t�i duy nh?t trong th? ch?. ??i t? v� t�nh y�u s? �m ?nh ch? l�u d�i h?n. Nh?ng v?t th??ng n�o trong ??i L�m Th? M? D??

M?t l?n ? Hu?, ch? k? l?i cho t�i v? tu?i th? kh?n kh� c?a m�nh. Ch? l?n l�n v?i m?, kh�ng c� cha. Cha ch? ?� v�o S�i G�n t? 1949. V� sau ?� ?� tr? l?i qu� nh� ?? mang m? ch? v�o Nam, nh?ng b� t? ch?i v� mu?n ? l?i s?n s�c m? gi�. Th?i k? ?y ? mi?n B?c, con ch�u ??a ch?, l?i c� m?t ng??i cha v�o Nam l� m?t b?n �n n?ng n?, kh�ng bao gi? ???c ph�n x?. Ch? b? ??i gh? l?nh. Khi tham gia v�o chi?n tranh, tuy v?y, ch? l?i t? nguy?n. ?i?u ?y c� v? kh� hi?u, nh?ng nh� th? Ng� Minh b?o t�i r?ng t? nguy?n tham gia chi?n tranh l� gi?i ph�p. Ng� Minh vi?t: �L�m Th? M? D? ph?i ch?u m?t l�c hai n?i ?au c?c l?n: tu?i th? thi?u v?ng t�nh th??ng c?a cha v� l� ch�u n?i c?a ??i ??a ch? (�ng n?i M? D? ?ang ? S�i G�n n�n b? t?ch thu to�n b? ru?ng ??t, nh� c?a ? Qu?ng B�nh), r?i con c?a m?t �k? ?i Nam theo ??ch�. (2)

Nh?ng ch?n th??ng t�m l� s? c�n ?nh h??ng l�u d�i v� ch�ng t�m c�ch th? hi?n b?t c? khi n�o b?n b? ch?n th??ng l?n n?a, tr? n�n y?u ?u?i, quy?t l�m b?n g?c ng�. ?�y l� nh?ng c? g?ng v� c�ng l?n c?a L�m Th? M? D?. V�o nh?ng l�c ch? ho�n to�n mu?n bu�ng xu�i, ??u h�ng.

L�m sao anh ?? r?ng
Che m�t cho ??i em

L�m sao anh ?? cao
?? th?y em cho h?t

Cu?c ??i bao nh?c m?t
Cu?c ??i bao d?u �m
Ng??i ?�n b� b??c l�n
Ng??i ?�n b� l�i l?i

C�i ??p trong th? L�m Th? M? D? kh�ng ch? l� c�i ??p. Ch�ng l� c�c bi?u t??ng c?a t�m h?n. Trong nh?ng kh? ?au c?a cu?c ??i, t�m h?n t?a nh? �nh s�ng ?n trong c? d?i, tr? th�nh ni?m hi v?ng. Kh�ng ph?i khi n�o ch? c?ng h?n nhi�n. Ch? c� nh?ng gi�y ph�t ??y n? l?c, lo �u, y?u ?u?i g?n tuy?t v?ng. Ch? th??ng xuy�n ??i di?n v?i c� ??c, kh�ng t�m th?y xung quanh s? che ch?.

Kh�ng c� m?t t�nh y�u hay h�n nh�n n�o m� kh�ng c� m?t kh?i ??u t?t ??p. V?y ?au kh? c?a ng??i ta ??n t? ?�u? N?i ni?m n�o m� h? gi?u k?? Nh?ng r�ng bu?c gia ?�nh v� x� h?i n�o b?t mi?ng ng??i ph? n?? Trong m?t x� h?i m� ng??i ?�n �ng ?�ng vai tr� th?ng tr? ? c? mi?n B?c v� mi?n Nam tr??c n?m 1975 v� trong c? n??c sau n�y, ti?ng n�i n�o c?t l�n ? L�m Th? M? D??

G�c khu?t n�o ng??i ??i kh�ng th?u ???c?

Ch? h?i.

L�m Th? M? D? l� ng??i ?? l?i nhi?u c�u h?i trong th?. Th?t ra s? kh? ?au c?a m?i c� nh�n t?o ra khu�n m?t c?a c� nh�n ?y, gi?ng n�i, d?u ?n, nh�n v?t. Ngh? thu?t d�ng ch? c?a ch? ch�nh x�c, nhi?u c�u t? nhi�n, d??ng nh? kh�ng th? vi?t kh�c ???c. C�ch d�ng ch? c?a ch? c� th? s�nh v?i Xu�n Qu?nh v� � Nhi. Theo t�i, ?� l� ba n? t�c gi? quan tr?ng nh?t, thu?c th? h? 1960 ??n 1980, ? mi?n B?c. B�n c?nh c�i ??p, ch? �m ?nh s? th?t. ??i v?i ch?, s? th?t kh�ng ph?i l� m?t ph�t minh m� l� l?i an ?i.

?�m qua
T�i m? th�nh t�i
T�i m? th�nh chim
T�i m? th�nh gi?c m?

C� th? trong th?c t? kh�ng c� m?t gi?c m? n�o th? c?. Gi?c m? l� m?t ?n d?. Nh?ng t?i sao ch? mu?n m? th�nh ch�nh m�nh? V� cu?c ??i l?y ?i c?a ch? qu� nhi?u. T? khi b� d?i ??n khi s?p l�a ??i. Th? l� m?t ??i s?ng ???c xem x�t l?i, ???c l�m cho cao qu� h?n l� ch�nh n�.

T�i ti?c r?ng, th? L�m Th? M? D? thay v� l� m?t c? g?ng th? hi?n nh?ng bi k?ch c?a ??i m�nh, c?a s? ph?n, c?a t�nh y�u, c?a h�n nh�n v� v� th? c� th? tr? th�nh m?t ti?ng n�i d?ng c?m c?a ng??i ph? n?, thay v� th?, tr? m?t v�i tr??ng h?p, h?u h?t ch? ch? nh?c ??n s? ph?n m?t c�ch � t?, cay ??ng. S? quy?t li?t c?a ch? ch?a ??n m?c ph?n kh�ng s? ph?n, m?i l� s? kh?ng ??nh quy?n ???c s?ng, ???c y�u.

Th?t k? l? c�i c�ch ch�ng ta mu?n trong ??i s?ng n�y. Ch�ng ta c� th? g?p m?t t�nh y�u m?i, nh?ng ch�ng ta kh�ng n? r?i b? ng??i c?, ch�ng ta mu?n c� t? do nh?ng ch�ng ta c�ng ch�c nhau b�nh an. T? duy th? ? M? D? ??c bi?t: l?n l�n trong m�i tr??ng kh�ng thu?n l?i, m?t ??a b� g�i s? c� m?t ao ??c m�nh li?t ???c n�i, ???c vi?t, ???c b�y t? nh?ng ng??c l?i ch�nh con ng??i ?y s? t? ki?m so�t ch�nh m�nh. Nh?ng ch? ??c ??a s? b? c?t b? b?i b?n th?o, nh?ng c�u th? s?c nh? dao s? b? l�m m�n ?i. N?i ng?t ng�o c?a ti?ng Vi?t, c?a n? t�nh, ?�i khi c?ng l�m h?i ch�ng ta. Tuy v?y, ng�n ng? ch? kh�ng ph?i l� ti?ng kh�c, kh�ng ph?i l� l?i r�n r?, o�n than, ?� l� ng�n ng? ??p,c�c ch? t�ch b?ch. ??c ti?u s?, ch�ng ta th??ng x�t. Nh?ng c� l? ch? kh�ng c?n s? th??ng x�t ?y: n� kh�ng th? l�m n�n m?t thay ??i n�o. S? hi?u bi?t m?i c� th?.

Th? l� c�n b?ng gi?a �m nh?c v� chuy?n k?. Vi?t l� c�ch tr? l?i cho bi k?ch, t? l�m n�n s? ki?n. ??i v?i th? M? D?, m?i c�u l� m?t ??n v?. Th? ch? c� th? ??c trong im l?ng, c� th? ??c l?n l�n, nhi?u b�i ng�m ???c. ?� l� th? t??ng tr?ng m?i. Th? th�n m?t: kho?ng c�ch gi?a ng??i vi?t v� ng??i ??c r?t g?n. Khi kho?ng c�ch ?y ng?n, nh� th? kh�ng quan t�m ??n c� bao nhi�u ng??i nghe m�nh, ?�i ng??i l� ??.

T??ng t??ng m?t ng??i
Bao dung � b?n l?nh
Cho t�i �p m?t
Kh�c to m?t l?n
Kh�c nh? tr? nh?
Ch?ng c?n gi?u quanh!

B�i Nguy�n ch?t l� m?t b�i th? ??c tr?ng cho khuynh h??ng th? s?- tr? t�nh.

Nguy�n ch?t

Ng??i ta c?t nh?ng con c� b?ng gi?y
bu?c v�o nhau ??a s�o v�t l�n cao
Mu?n b?t c� th?t ph?i l�m c� gi?
Tr� kh�n con ng??i � bu?n l�m sao?

?�n c� gi? c�nh bay ch?p ch?i
tung t?y nghi�ng chao, lui t?i, l??n l?
X�m x�t b?y ?�n h?n h?
?�u bi?t m�nh nh? gi� ??y, d�y ch?ng

Ch� c� th?t m?t m�nh c?m c?i
m?t m�nh th�i nh? d�ng m? t?o t?n
B�n b? ru?ng ki?m m?i l?ng l?
?�u bi?t mang danh m�nh s? gi? d?i l??n bay

Ch� c� th?t
nguy�n ch?t l?i m? h�t
nguy�n ch?t b�n
nguy�n ch?t l�a
nguy�n ch?t ca dao
Tr?ng mu?t th�n c� l?n l?i
ngh�n n?m v?n gi? nguy�n m�u

T�i ?i qua c�i th?t c�i gi?
Nghe x�t l�ng m?t n?i ??ng cay
Th??ng c� tr?ng tr?ng m�nh ??n l?
Nguy�n ch?t ?i,
khan hi?m th? ??i n�y!?

Ch? ?ang n�i v? s? th?t ng�y c�ng b? h?y ho?i. ? M? D? c� m?t c?m h?ng l?n h??ng v? c�i tuy?t ??i, c�i cao c?. M?t ng??i nh? th? ?t kh�ng th? kh�ng g?p nh?ng bi k?ch trong ??i ri�ng. M?t ng??i nh? th? ?t kh�ng th? kh�ng g?p m?t t�nh y�u l?n, v??t ngo�i c�c quy ??c l? gi�o, ch?ng l?i c�c t?p t?c ??i ??i ? m?t l�ng qu� hay ? m?t kinh ?� c? k�nh. T�i h�nh dung th?i th? ?u ch? ?� im l?ng nh?n nh?c. T�i h�nh dung th?y s? im l?ng ?y. T�i h�nh dung th?y ch?n th??ng. Khi s?ng v?i ng??i ch?ng b?nh t?t c?a m�nh, sau n�y, ch? c?ng hy sinh t?t c?.

Chi?c ??ng h? t�ch t?c
Ta t? s�t b?ng th?i gian
Kh�ng m�u, kh�ng v?, kh�ng ?au ??n.

S? hy sinh ?y ???c ?�nh gi� ?�ng, nh?ng ch?a ??. Ch�ng ta ch?a l?ng nghe: ch? ?� n�i nhi?u v? c�i gi� ph?i tr?. ?� l� t�nh y�u c�n l?i, l�ng th??ng x�t h?n h?u. ?� l� s? hy sinh kh�ng cam l�ng.

Nghi�ng vai ??t g�nh qua c?u
H?nh ph�c th� m?ng kh? ?au th� d�y

L?ch ng??i bi?t g�nh sao ?�y
???ng ?i ch?a h?t ki?p n�y ch?a qua.

Ch? cam ph?n hay ch? c? g?ng ch?ng l?i s? ph?n? Gi?ng n�i l� m?t v?n ?? ??c bi?t trong thi h?c, ?�i khi l� phong c�ch, ?�i khi l� nh�n c�ch. Gi?ng n�i (voice) g?n v?i gi?ng ?i?u (tone), nh?ng ?� l� hai ?i?u kh�c nhau. Gi?ng ?i?u li�n quan ??n ?i?u m� b?n n�i, c�n gi?ng n�i li�n quan t?i c�ch m� b?n n�i. C�c nh� n? quy?n ng�y nay s? ??c l?i trong c�c nh� th? n? t? nh?ng quan ?i?m kh�c, gi?a nh?ng nh�m thi?u s?: ph? n?, thi?u ni�n, ng??i khuy?t t?t, ng??i d�n t?c thi?u s?, ng??i thua tr?n, ng??i t? n?n. Ti?ng n�i c?a h? s? ???c l?ng nghe tr? l?i. C�c l� thuy?t h?u th?c d�n c?ng s? nh�n nh?n th? ca trong th?i k� chi?n tranh d??i nh?ng g�c ?? kh�c. Nh? v?y, c�c t? s? v? chi?n tranh v� ho� b�nh, c�c s? ph?n c� nh�n c?ng s? li�n t?c ???c nh�n l?i. Trong th?i k? c?a L�m Th? M? D?, ti?ng n�i c� nh�n ri�ng t? c� th? b? ch�m khu?t gi?a c�c ti?ng n�i c?ng ??ng. V� ?� l� ?i?u d? hi?u, trong th?i chi?n, c�ng v? sau ch�ng c�ng ???c l?ng nghe. Ch�ng ta l?ng nghe ti?ng n�i c?a h?, gi?ng ?i?u c?a h?, chia s? c�c gi� tr? m� ng??i l�m th? ?? l?i. Ch�ng l� nh?ng t�i s?n qu� b�u c?a ti?ng Vi?t. Th? tr? t�nh c?ng c� c�c nh�n v?t, v� t�c gi? c?ng c� th? n�i thay h?, nh?ng ? M? D? h?u h?t ng??i n�i l� t�c gi?. L?ng nghe ch? l� l?ng nghe m?t con ng??i c? th?, m?t s? ph?n, m?t t�nh y�u, h?nh ph�c v� kh?n kh?. Ch�ng ta ??nh ngh?a trung th�nh v� ph?n kh�ng nh? th? n�o? H?nh ph�c v� kh?n kh? nh? th? n�o? ??nh ngh?a m?t gi?ng n�i c?ng kh� kh?n. Gi?ng n�i ???c t?o n�n b?i c�c ch?, c�c c�u, c� ph�p, gi?ng ?i?u, ???c t?o ra b?i t�i n?ng, s? l?ng nghe c?n m?n. L?ng nghe m?t gi?ng n�i kh�ng ph?i ch? l� l?ng nghe m?t con ng??i, m� m?t n?n v?n ho�. Ch�ng ta l?ng nghe th? nh? th? ?? ch?ng l?i c�c ti?ng ??ng v� ti?ng ?n kh�c c?a phim ?nh, c?a v� tuy?n truy?n h�nh, c?a xe c? v� ???ng ph?, ti?ng c�i xe c?u th??ng v� ti?ng c�i xe c?u ho?, l?ng nghe c�i ??p ?? ch?ng l?i s? tr?ng r?ng c?a ?�m ?�ng ng�y c�ng l?n l�n, h?n lo?n, tr?ng r?ng.

Ch? vi?t: �V?i t�i � th? l� c�i ??p � m�i m�i nh? v?y� (4). Kho?ng c�ch gi?a L�m Th? M? D? v� ng??i ??c r?t g?n, nh?ng ch�nh ? kho?ng c�ch g?n ?y m� c�c � t??ng trong th? ch? t�c ??ng m?t c�ch b� ?n. Ch? kh�ng ch?i ch?, kh�ng c� � ??nh l�m m?i ng�n ng?, nh?ng t�m h?n ch?, ho�n c?nh ri�ng t?, bi k?ch, ?� t�m ???c ti?ng n�i. M? D? kh�ng ? trong nh�m c�c nh� th? c�ch t�n th?i h?u chi?n: Thi Ho�ng, � Nhi, Ho�ng Tr?n C??ng, D? Th? Ho�n, ch? m?i mi?t ?i tr�n con ???ng c?a m�nh, v? ch?n th?m th?m, bu?n nhi?u h?n vui, m?t c�i, nh?ng c�i b�ng c?a ch? h?t l�n tr?i kh�ng l?n.

N?u bi?n ?au, mong chi ng??i chia s?
V?t th??ng kia xin tr? l?i ta n�o
S�ng tr?ng x�a v? v�o b? nh� nh?:
Ta m?n l?m r?i ng??i kh�ng hi?u ta sao?

Nh?ng h?nh ph�c v� ?au bu?n ?y gi? ch? l?i b�n n�y c?a ??i s?ng. S? gi? l?i ?y v?a l� m?t ch?n l?a t?t ??p, v?a l� m?t bi k?ch t�m h?n. Ch? gieo xu?ng trang th? nh?ng t�n hi?u c?a m�nh, nh? ng??i ?i ???ng. Ng??i ?i sau s? ??c c�c t�n hi?u ?y m?t c�ch kh�c nhau. Ng??i th� cho ?� l� s? ??u h�ng s? ph?n, k? cho ?� l� ?�i h?i trong t�nh y�u. Ng??i cho ?� l� ??c h?nh c?a ph? n?, k? cho ?� l� s? n?i lo?n ch?ng l?i c�c quy ??c x� h?i. K? th??ng x�t, ng??i ng? v?c, k? v� t? b? qua, ng??i ng?m ngh?.

B?n b� t�i ch?a ???c g?p em
G??ng m?t em b?n b� t�i kh�ng bi?t
N�n m?i ng??i c� g??ng m?t em ri�ng

?� l� chi?n tranh, nh?ng kh�ng ph?i ch? l� chi?n ttranh. B� m?t c?a th? l� b?n kh�ng nh?t thi?t ph?i n�i m?i ?i?u ph?i ch?ng, ?�ng ??n, th�ch h?p, ai c?ng ??ng �.

C�m x�c v� suy t?, v?i gi?ng n�i nh? s?i ch? ?an k?t ch�ng l?i v?i nhau, m� t? m?t th?i ??i v� m?t s? ph?n, c?a m�a, c?a c�i ch?t, c?a c�i ch?t c?a thi s?, c?a n? h�n ??u, c?a bu?i t?i. M? D? t�n ch? c� ngh?a l� bu?i t?i ??p. T�i hi?u ch? ch? l�m th? tr? t�nh, lo?i th? tr??c h?t vi?t cho m�nh. Nh?ng trong khi b?c l? ??i ri�ng, d� trong t�nh y�u say ??m, hay trong chi?n tranh, hay trong h�n nh�n, hay trong tu?i th? bu?n t?i, ch? ?� n?i k?t nh?ng gi?c m? c?a nh?ng ng??i ph? n? kh�c, ch?u hy sinh, th??ng kh�, th??ng t?n, ch?m d?t s? c�m l?ng, b??c ra kh?i b�ng t?i, l�n ti?ng v? nh?ng hy sinh v� nh?ng t?n th??ng ?y, do chi?n tranh g�y ra, v� do ??i s?ng h�a b�nh, th? l�u d�i h?n, v?n ti?p t?c g�y ra.

Ch� th�ch:

1. C�c tr�ch d?n th? trong b�i l� t? nhi?u ngu?n tr�n m?ng, v� t? t?p th? H?n ??y hoa c�c d?i m� nh� th? L�m Th? M? D? t?ng t�c gi? b�i n�y.

2. C�m ?n nh� v?n, d?ch gi? ?inh T? B�ch Th�y (Hoa K?, trong Ban bi�n t?p t?p ch� Da M�u v� Asymptote Journal, respectively), ?� cung c?p c�c th�ng tin v? t?p Green Rice (C?m Non), b?n d?ch ti?ng Anh c?a Martha Collins v� ?inh T? B�ch Th�y. T�i cho s? h?p t�c gi?a L�m Th? M? D? v� ?inh T? B�ch Th�y, do nh?ng cu?c g?p m?t ngo�i ??i c?a hai v? ? Boston, Massachusetts trong n?m 2000 v� nh?ng li�n l?c th? t? sau ?�, ??i v?i t�i c�n c� t�nh bi?u t??ng.

Bomb Crater Sky

Lam Thi My Da

They say that you, a road builder
Had such love for our country
You rushed out and waved your torch
To call the bombs down on yourself
And save the road for the troops

As my unit passed on that worn road
The bomb crater reminded us of your story
Your grave is radiant with bright-colored stones
Piled high with love for you, a young girl

As I looked in the bomb crater where you died
The rain water became a patch of sky
Our country is kind
Water from the sky washes pain away

Now you lie down deep in the earth
As the sky lay down in that earthen crater
At night your soul sheds light
Like the dazzling stars
Did your soft white skin
Become a bank of white clouds?

By day I pass under a sun-flooded sky
And it is your sky
And that anxious, wakeful disc
Is it the sun, or is it your heart
Lighting my way
As I walk down the long road?

The name of the road is your name
Your death is a young girl�s patch of blue sky
My soul is lit by your life

And my friends, who never saw you
Each has a different image of your face

From Green Rice by Lam Thi My Da. Translated by Martha Collins and Thuy Dinh.

(https://poets.org/poem/bomb-crater-sky)

3. Ng� Minh:

�M?i duy�n c? b?t ??u t? chuy?n n?ng n? c?a m?t th?i ?� qua. Ba c?a M? D? l� �ng L�m Thanh, m?t ng??i g?c Hoa t?ng tham gia Vi?t Minh ? huy?n ??i L? Th?y (Qu?ng B�nh) th?i ch?ng Ph�p. Cu?i n?m 1949, �ng ??a b? m? m�nh v�o S�i G�n l�m ?n. Khi s?p x?p n?i ? cho b? m? y�n ?n, n?m 1954, �ng ra ?�n m? con M? D?. �ng ?� mua v� cho c? ba ng??i, nh?ng ??n ph�t cu?i c�ng b� L� Th? ??u, m? D?, kh�ng ?i v� kh�ng th? b? l?i ng??i m? gi� v� ??a em g�i b? v?.

Th? nh?ng �ng kh�ng bi?t r?ng trong bao nhi�u n?m, L�m Th? M? D? ph?i ch?u m?t l�c hai n?i ?au c?c l?n: tu?i th? thi?u v?ng t�nh th??ng c?a cha v� l� ch�u n?i c?a ??i ??a ch? (�ng n?i M? D? ?ang ? S�i G�n n�n b? t?ch thu to�n b? ru?ng ??t, nh� c?a ? Qu?ng B�nh), r?i con c?a m?t �k? ?i Nam theo ??ch�. L� l?ch ?y th?i ?� b? x� h?i x?p v�o lo?i nguy hi?m c?n ph?i lu�n c?nh gi�c, ?? ph�ng v� ?� l� �v?t nh?� b? m?i ng??i coi khinh, d� b?u� Th?i nh? tu?i, d� ?i h?c hay ?i ch?i, M? D? lu�n b? tr? con trong x�m, trong x� xa l�nh, ch�ng coi D? nh? con h?i, kh�ng d�m g?n.

Su?t ng�y D? ch? lui cui b�n m? b�n qu�n ? ch? Tuy L?c. Nh?ng n?m ?y t�m tr?ng c?a D? lu�n hoang mang v� bu?n t?i. M? c?a D? l� ng??i v�ng An C?u, Hu?. Thu? h?c ti?u h?c, b� c� h?c �t ti?ng Ph�p. Th?i tr?, b� th??ng ??n c�c ??n Ph�p b�n h�ng cho b?n l�nh. Khi ??i c?i c�ch ru?ng ??t v?, nghe b� th??ng quen n�i ch�m �t ti?ng Ph�p, h? qui l� �??ch c�i l?i�, l� gi�n ?i?p, ng??i c?a CIA, b� b? x?p v�o di?n ph?i �??u t?�. N?i ?au ?y �m ?nh t?i m?c m?i 10 tu?i M? D? ?� l�m c? t?p th? bu?n 32 b�i, ch�p trong cu?n v? h?c tr�. Cu?n v? ?y nay ?� b? th?t l?c v� D? ch? nh? ???c m?y c�u trong b�i th? c� t?a ?? D�ng s�ng ?en: Tu?i th? t�i nh? r�ng chi?u ?? l?ng/ H?t m�u xu?ng d�ng s�ng ?en�

Kh�ng hi?u sao c�i l?p c?p III c?a t�i th?i ?� l?i c� nhi?u ??a l� l?ch x?u th?! Ngo�i M? D? c�n c� ?? H?u L?i (nh� th? ?? Ho�ng), b? l� s? quan qu�n ??i Ph�p; Tr?n V?n H?i (nh� th? H?i K?), �b? ?i Nam�; t�i th� b? l� ??a ch? b? b?n oan trong c?i c�ch ru?ng ??t, r?i th?ng Ng�, b? l�m l� tr??ng�

??a n�o c?ng t�m ??n th? nh? m?t c?u c�nh.�

(https://ngominhblog.wordpress.com/2016/05/29/lam-thi-my-da-nuoc-mat-lan-vao-trong-2)

4. Tuy?n t?p L�m Th? M? D?, L?i m? ??u, NXB H?i Nh� v?n, 2011.