N. D. Tamarchenko
L Nguyn d?ch
(Architectonics, g?c Hy L?p, ngh?a ?en l ngh? thu?t ki?n trc, thi?t k? c? c?u ta nh)
Theo M.M. Bakhtin, l c?u trc gi tr? c?a khch th? th?m m?, t?c l c?a th? gi?i c?a nhn v?t ???c ng??i ??c ti?p nh?n t? v? th? ??ng ngoi tch c?c (t? v? th? tc gi? ng??i sng t?o) v t? quan ?i?m ny, n l hnh th?c ngh? thu?t. Trong tr??ng h?p ny, hnh th?c c?u trc hay tr?t t? m trong ? ng??i ta c th? c?m nh?n cc y?u t? c?u thnh n?i dung l cc gi tr? nh?n th?c v ??o ??c c?a th? gi?i nhn v?t, l m?i t??ng quan th?ng nh?t m v?i ng??i ti?p nh?n (??c gi?), ch? trong ng? c?nh c?a n, m?i y?u t? n?i dung m?i c ???c ngh?a c?a chng. Theo cch gi?i thch ny, KI?N TRC NGH? THU?T (architectonics) ??i l?p v?i K?T C?U (composition), t?c l t? ch?c ch?t li?u (trong tc ph?m v?n h?c l ch?t li?u ngn t?), hay l h? th?ng cc ph??ng ti?n m t? (th? php).
Cch ti?p c?n nh? phn v?i v?n ?? hnh th?c ngh? thu?t c?a M. M. Bakhtin th? hi?n ? s? phn bi?t nh?t qun cc d?ng th?c c?a c?u trc gi tr? (nhn v?t, ?i?n hnh, tnh cch, d?ng hon t?t, hi h??c, ci bi, ci h?i, tr? tnh) v t? ch?c k?t c?u (??i tho?i, phn ?o?n theo hnh ??ng trong k?ch, ch??ng, kh?, dng, bi th?). Hai bnh di?n ni trn c?a tc ph?m c th? phn tch ring r?, khng ph? thu?c vo nhau. M?t m?t, tc ph?m bn ngoi c th? nghin c?u b?ng cc ph??ng php ngn ng? h?c thu?n ty, m?t khc, c?u trc gi tr? c?a th? gi?i hnh t??ng s? ???c pht hi?n b?ng phn tch th?m m?. Cu?i cng, h??ng ti?p c?n th?c s? c hi?u qu? l ph??ng php m?c ?ch lu?n c?a thi php h?c, t?c l nh?n th?c k?t c?u ngn t? c?a tc ph?m nh? l s? th?c hi?n nhi?m v? ki?n t?o c?u trc gi tr? c?a tc gi?. Trong m? h?c nh?ng n?m 1920-1930 c hai ph??ng n ti?p c?n v?n ?? ny. P. A. Florensky phn bi?t hai d?ng hnh th?c, ho?c t? n t? ch?c th? gi?i hnh t??ng, ho?c l s? m t? c?a n, ng khng dng thu?t ng? Ki?n trc ngh? thu?t, m dng thu?t ng? ??ng ngh?a v cng ch?c n?ng v?i n ki?n t?o (construction). A. F. Losev c?ng khng s? d?ng khi ni?m Ki?n trc ngh? thu?t, nh?ng ng phn bi?t s? v?t ng? ngh?a v ci khc khng mang ngh?a ti t?o n m?t cch chnh xc. P. Ingarden c?ng khng dng thu?t ng? Ki?n trc ngh? thu?t, nh?ng ng m t? s? khc bi?t gi?a ki?n trc nh? m?t v?t v khch th? th?m m? ???c quan st trong cc cng th?c g?n gi?ng v?i Bakhtin. T?t c? cc tc gi? ni trn ??u nhn th?y b?n ch?t c?t li c?a m?t tc ph?m ngh? thu?t trong s? ??i l?p c?a hai bnh di?n t?n t?i khc bi?t v khng t??ng thch, tuy nhin chng l?i n?m trong m?t kh?i th?ng nh?t hi?n nhin v ??y ngh?ch l. V? v?n ?? ny, Bakhtin v Florensky s? d?ng cng th?c th?n h?c n?i ti?ng khng th? tch r?i v khng h?p nh?t.
Quan ni?m KI?N TRC NGH? THU?T dng ?? ch? c?u trc c?a m?t lo?i hi?n th?c khc so v?i th?c t?i c?a ??c gi? (th?c t?i thu?c v? k?t c?u), ??i l?p v?i hai khuynh h??ng tri ng??c nhau trong l lu?n ngh? thu?t xu?t hi?n h?i ??u th? k? XX. Khuynh h??ng th? nh?t ??a ra lu?n ?i?m v? s? th?ng nh?t gi?a hnh th?c v n?i dung. Trong ph bnh hi?n th?c Nga v tr??ng phi v?n ha l?ch s? g?n v?i n, s? th?ng nh?t ni trn ???c hi?u l dng nh?ng hnh th?c c ngh?a th?m m? ph h?p ?? th? hi?n nh?ng t? t??ng c ngh?a x h?i ngoi th?m m?. Khuynh h??ng th? hai ??a ra ni?m v? hnh th?c bn trong. Theo h?c thuy?t c?a A. A. Potebnya, hnh th?c v?i cch hi?u ny v?n n?m trong cc thu?c tnh c?a b?n thn ngn ng? v trong tc ph?m v?n h?c th n g?n li?n v?i b? m?t ngn t?. ?i?u ny d?n tr??ng phi hnh th?c Nga t?i xu h??ng l t??ng ha b?n ch?t th?m m? c?a k? thu?t trong ngh? thu?t, tr??c h?t l x? l ngn ng? v s?p x?p b? ngn t? cho php lo?i b? hon ton n?i dung t? t??ng kht ti?ng.
Do v?y, khi ni?m l y?u t? c?a s? t?ng h?p khoa h?c hon ch?nh: n?i dung ???c hi?u l h? th?ng gi tr? c?a th? gi?i hnh t??ng ???c tc gi? t? ch?c v ??nh gi th?m m? (trnh by), cn hnh th?c ngn t? ???c gi?i thch hon ton v? m?t k? thu?t v m?c ?ch lu?n nh? l b? my k? thu?t lm cng vi?c th?m m?, t?c l c ch?c n?ng th?m m?. Cng lao tr?c ti?p chu?n b? cho b??c t?ng h?p ny thu?c v? ngh? thu?t h?c hnh th?c chu u giai ?o?n cu?i th? k? XIX, ??u th? k? XX. Chnh ngh? thu?t h?c hnh th?c chu u ? ??a thu?t ng? architectonics vo s? d?ng chnh th?c trong khoa h?c (v nh? Oskar Walzel s? d?ng trong thi php h?c c?a ng), n ??i l?p cc hnh th?c bi?u hi?n v ph??ng th?c m t? hnh t??ng nh? n v?n d?. ??ng th?i, ng??i ta th?y c s? quay ng??c tr? v? (thng qua ch? ngh?a Platon m?i) v?i nh?ng t? t??ng m? h?c th?i c? ??i v? m?i t??ng quan gi?a eidos, s? v?t v hnh th?c.
? Nga, trong s? pht tri?n sau ny c?a thi php h?c, n?i ln h?c thuy?t v? nh?ng ph??ng th?c khc nhau c?a ngh? thu?t v khoa h?c trong vi?c ph?n nh cng m?t n?i dung nh? nhau (??c tr?ng c?a ngh? thu?t ???c nghin c?u trong mn ti ngh? h?c), v ph?i ??n gi?a nh?ng n?m 1950, 1960 m?i xu?t hi?n cao tro m? h?c v thi php h?c. Nh?ng thu?t ng? KI?N TRC NGH? THU?T (architectonics) th v?n cn l?i trong qu kh? c?a khoa h?c.
TI LI?U THAM KH?O
?????????, ?. ????????????? ???? ???????? // ???????? ???????????? ?????. ?., 1928;
????????, ?. ???????? ??????? ??????? ????????. ???., 1994; ???????? ?. ???????????? ?? ????????. ?., 1962;
?????, ?.?. ????? ????? ?????????. ?., 1995;
????????, ?.?. ?????????? ????? ? ?????????????????. ?., 1993; ?????????? II.?. ?????????? ? ????????????? ??? ?????????? ? ???????????? (?.?.?????? ? ?.?. ??????????) // ????????????????? ? ??????????????. ???????, 1996;
??????????, H.A. ?????? ?????????????????? ? ??????? ? ?????????????-??????????????? ?????????????. ?., 1993;
Zylko, ?. Michail Bachtin. Gdansk, 1994;
Emerson, C. The First Hundred Years of Mikhail Bakhtin. Princeton, 1997.
?.?. ??????????
Ngu?n: Thi php h?c T? ?i?n thu?t ng? v khi ni?m thi?t y?u (N.D. Tamarchenki Ch? bin), Nxb Kulagina Intrada, 2008, tr. 24-25
