Ngu Yên
(Trích: Rảo Bước Quanh Sân Khấu Kịch Tây Phương. Phát hành 2020.)
Kịch Punchdrunk: Sleep No More. Không Ngủ Nữa.
Sleep No More là chương trình kịch mà người diễn và người xem sinh hoạt với nhau. Các diễn viên không dùng lời nói, chỉ dùng ngôn ngữ thân xác qua điệu bộ và các vũ điệu tân thời. Nơi trình diễn là tòa lầu năm tầng với 93 phòng trong khách sạn McKittrick, 530 W. 27th Street, New York. Rộng khoảng 100.000 sf (mét tây). Tọa lạc trong khu vực Chelsea. Trình diễn lần đầu vào tháng 3 năm 2011. Đạo diễn bởi Felix Barrett và Maxine Doyle.
Đây là sản phẩm chương trình kịch Punchdrunk của công ty Emursive do Jonathan Hochwald, Randy Weiner và Arthur Karpati thành lập để thực hiện Sleep No More tại chiếc nôi kịch nghệ Hoa Kỳ.
Sleep No More là tác phẩm phối hợp. Phần chính dựa vào vở kịch Macbeth của Shakespeare, pha lẫn thi ca của Poe và Argento, vay mượn không khí kinh dị từ phim Hitchcock. Không có sân khấu nhất định và không có chỗ ngồi. Đặc điểm là mỗi khán giả kể lại đều có chuyện khác biệt vì mỗi người xem có thể thu thập kinh nghiệm khác nhau.
Lạc Vào Kịch Diễn
Khi khán giả đến, họ sẽ nhận được những lời hướng dẫn giới hạn. Không có bản đồ. Đầu tiên, bước vào là quán rượu. Khán giả được khuyến khích uống rượu trước khi xem trình diễn. Sau đó diễn viên phát mặt nạ cho người xem, yêu cầu họ tắt điện thoại di động và giữ im lặng suốt buổi trình diễn, dài khoảng chừng ba giờ đồng hồ.
Không có lối đi nào đúng hoặc sai. Tự thám hiểm để thu thập kinh nghiệm là trọng tâm của vở kịch. Tự do đi lang thang trong khách sạn theo ý riêng, với tốc độ tùy thích. Họ được khuyến khích khám phá cốt kịch bằng cách rượt theo một diễn viên khi anh ta chạy trốn lên các tầng lầu. Hoặc họ có thể chọn đứng lại theo dõi những người biểu diễn khác. Họ có thể chiêm nghiệm một căn phòng trống, tham dự trong phòng có người diễn, lục lọi các ngăn kéo trong tủ, di dời đồ đạc sách vở, đọc những bức thư trên bàn, hoặc tò mò thám hiểm ngõ ngách… mục đích xem thử có gì bí ẩn, hoặc bất chợt thấy điều gì thú vị.
Nhạc và âm thanh là một nguồn giải thích bên cạnh những dàn dựng và hành động của diễn viên. Tuy nhiên, đây là loại ngôn ngữ không dễ dàng nắm bắt mà chỉ có thể cảm nhận bằng giác quan và nhận thức vội vã, mập mờ.
Bất ngờ, họ có thể bị diễn viên tách rời ra khỏi đám đông và đưa vào phòng riêng để diễn kịch. Có người được nghe diễn viên thì thầm vào tai những lời kịch trong vở Macbeth.
Mỗi căn phòng đều dàn dựng một cách riêng theo cốt truyện kịch. Từ bóng tối bao quanh, diễn viên xuất hiện hoặc biến mất một cách nhanh chóng. Họ ẩn hiện quanh quẩn, thường khi dừng lại dùng cử chỉ mời mọc người xem đi theo họ. Khán giả sẽ chứng kiến nhiều quan cảnh khác nhau. Xem được nhiều hoặc ít là tùy vào mức độ xông xáo, tò mò, dấn thân tìm hiểu của mỗi người. Từ cảnh tượng sát nhân cho đến khiêu vũ, từ yên tĩnh cho đến náo động, không khí, thời trang và lối sống của thời 1940, … tất cả cho người xem cảm giác sống trong một thế giới mường tượng đầy ý nghĩa núp sau ẩn dụ. Felix Barret, nghệ sĩ của phái Punchdrunk nói rằng, giống như xem phim hơn là xem kịch. Chương trình diễn như một cuốn phim sống và khán giả là những máy quay phim đang đuổi theo.
Qua những lời tường thuật của nhiều người xem, chúng ta có thể cảm nhận chương trình kịch Sleep No More thay đổi nhiều chi tiết trong những lần diễn, tùy vào sự hiện diện của diễn viên và những nhu cầu đòi hỏi lúc cấp thời. Vở kịch này đã diễn trong suốt chín năm qua, dĩ nhiên không ít sự thay đổi phải xảy ra.
Sleep No More không phải là nhà ma hoặc nơi quỷ ám. Sẽ không có ai nhảy ra túm lấy, ôm chầm hoặc bóp cổ khán giả. Người xem có thể chọn dừng lại trong một quang cảnh hoặc lướt qua những căn phòng không vừa ý. Ví dụ như căn phòng nhiều ma quỷ hoặc căn phòng đầy kẹo. Họ có thể chạy nhảy thu thập kinh nghiệm hoặc lười lĩnh thư giản bên quày rượu. Ở những nơi không bị đòi hỏi đeo mặt nạ, khán giả có thể tự do trò chuyện. Những nơi này chỉ có âm nhạc và bóng âm u của thời xa xưa…
Có người đi xem ba bốn lần để trải nghiệm nhiều hơn và nới rộng sự hiểu biết về chương trình kịch vì tham dự một lần không thể thấy hết. Họ khuyên rằng, nếu có ai đến nhìn thẳng vào mặt mình, nên mạnh dạn giao tiếp ánh mắt đó, như một khiêu khích hoặc thỏa thuận, không chừng sẽ có điều gì lạ lùng xảy đến.
Mục đích của mặt nạ dùng để phân biệt giữa khán giả và diễn viên, nhưng sâu kín hơn là cho phép người xem ẩn sau mặt nạ để được tự do hành động. Những người đi chung có khả năng bị tách rời nếu họ bị quyến rũ bởi diễn viên hoặc bởi những chuyện lạ lùng và dĩ nhiên bởi sự chen lấn. Có nhiều khán giả cho rằng, chính sự tự do được chọn lựa chuyện gì để xem, hành động nào để tìm hiểu, nơi nào để phiêu lưu, đã gây cho họ niềm hứng khởi, thích thú, và sống chìm vào cõi kịch.
Về mặt thực tế, nhiều người sống hàng ngày với mặt nạ dù đó là mặt thật. Có những khán giả tự nhận họ đã hiểu ra điều này. Hầu như ai cũng có lúc đeo mặt nạ “vô hình” khi sự trung thực và lương tri vắng mặt. “Đạo lý giả” là núp sau mặt nạ. Làm sao biết mình đang đeo mặt nạ? Câu trả lời là khi tự mình nhận ra ranh giới giữa đúng và sai bị xóa mờ. Kịch đương đại có chức năng giúp người xem tự khám phá bản thân thay vì chỉ nỗ lực khám phá nhân vật và xã hội bên ngoài. Đây là quan điểm chung cho nghệ thuật đương đại. Tự khám phá mình qua nghệ thuật là tự để vô thức soi gương.
Một khán giả đã thổ lộ nhưng không mô tả rõ những chuyện gì đã xảy ra sau khi anh ta bị một diễn viên kéo vào căn phòng rồi khóa cửa. Anh thú nhận đã có một kinh nghiệm lạ lùng chưa hề trải qua trrước đó. Anh mập mờ cho biết đã nhảy múa, với cảm giác hấp dẫn và rợn người. Núp sau mặt nạ, anh đã hăm hở lao mình vào những trò vui thân mật, bình thường như uống một ly rượu nhưng thật ra là sữa, hoặc được đối xử bằng những hành động khó quên. Nhịp tim kích động trong những trò dữ dội, vừa lo lắng vừa thích thú mơ hồ. Cơn mê miên man kéo dài cho đến khi diễn viên đưa anh đến quầy rượu, tháo mặt nạ của anh xuống, khen thưởng sự hợp tác trình diễn rồi từ giã.
Tuy nhiên, đôi khi cũng xảy ra những hành động vượt tầm kiểm soát giữa khán giả và diễn viên hoặc những phản ứng bất ngờ về phía người xem vì không hợp sở thích. Việc chạy lên xuống thang cấp nhiều lần, rượt đuổi diễn viên, không phải ai cũng có khả năng đáp ứng. Dĩ nhiên, luôn luôn có một số ít người xem vượt ra khỏi luật lệ đã định. Những điều đó trở thành kinh nghiệm cho người diễn lẫn người xem, cũng là một phần ngẫu nhiên trong kịch.
Sleep No More dàn dựng theo cốt truyện trong vở kịch Macbeth. Vì vậy để có thể theo dõi, khán giả cũng cần biết qua vở kịch của Shakespeare. Thiếu gì vở kịch ý nghĩa, nổi tiếng. Sự chọn lựa tái tạo kịch Macbeth chắc hẳn có lý do “cách sơn đả ngưu”, qua Macbeth đánh thức người xem.
Tóm Lược Vở Kịch Gốc Macbeth của Shakespeare
Sleep No More dàn dựng theo cốt truyện trong vở kịch Macbeth. Vì vậy để có thể theo dõi, khán giả cũng cần biết qua vở kịch của Shakespeare.
Mở Màn: Trên đường chiến thắng trở về, sau khi đánh bại hai toán quân xâm lược từ Na Uy và Ái Nhĩ Lan, hai vị tướng Macbeth và Banquo phát hiện ba bà phù thủy kỳ dị. Họ tiên tri rằng Macbeth sẽ được thăng chức lên cấp quí tộc cao và tương lai sẽ làm vua. Phù thủy còn cho biết con cháu của Banquo cũng sẽ làm vua sau Macbeth.
Vua Scotland là Duncan ra lệnh tưởng thưởng Macbeth lên chức vị mà phù thủy đã tiên đoán, khiến cho ông càng tin tưởng sẽ kế vị vua Duncan.
Khi vua Duncan đến viếng lâu đài của Macbeth, vợ của ông không thể chờ đợi lâu hơn, đã xúi giục chồng ám sát vua trong đêm hôm đó. Macbeth đâm chết Duncan ngay trên giường ngủ. Sáng hôm sau, Macduff, một quí tộc trung thành với vua, đã phát giác ra cái chết của Duncan. Macduff không tin lời tuyên bố của Macbeth về chuyện nhà vua bị ám sát bởi kẻ hầu cận. Ông tỏ vẻ phản đối. Nghe tin cha bị giết, hai hoàng tử Malcolm và Dinalbain bỏ trốn sang Anh và Ái Nhĩ lan, bị vu oan là hai kẻ giết cha để soán ngôi.
Sau khi lên làm vua, Macbeth nhớ lời tiên tri của phù thủy, ra lệnh ngầm ám sát tướng Banquo và con trai Fleance. Banquo bị giết chết nhưng người con trốn thoát, chạy sang Anh quốc cầu viện phục thù.
Vua Macbeth bị ám ảnh tội lỗi, hoang mang, giận dữ, và đã gặp hồn ma tướng Banquo. Các nhóm quí tộc dần dần bất mãn, chống đối lại vương quyền. Sức phản kháng càng ngày càng gia tăng. Sợ bị mất ngai vàng, vua Macbeth tìm đến hang động của ba bà phù thủy để hỏi chuyện tương lai. Họ cho biết vương triều của Macbeth sẽ sụp đổ. Ngoài ra, nhà vua phải cảnh giác nhà quí tộc Macduff, người có khả năng gây nên sóng gió.
Khi Macbeth nghe tin Macduff đã trốn sang Anh phối hợp với Fleance để chống lại ông, Macbeth giận dữ ra lệnh hạ sát toàn thể gia đình của Macduff. Cảnh thảm sát này là cảnh then chốt của vở kịch: đẫm máu và kinh hoàng. Điểm cao độ của bi kịch.
Hoàng tử Malcolm thành công trong việc gầy dựng đoàn quân ở Anh. Fleance và Macduff ủng hộ hoàng tử, đưa quân về lật đổ vương triều độc tài, với sự tiếp tay của một số quí tộc scotland đang sợ hãi sự độc tài của Macbeth. Trong trận giao tranh cuối cùng với quân đội Anh, vua Macbeth thua trận và bị sát hại bởi Macduff. Hoàng tử Malcolm lên ngôi vua Scotland.
Kết:
“Không ngủ nữa” khác với “Đừng ngủ nữa”, tích cực hơn “Không ngủ được nữa.” Nghĩa là đã tỉnh thức, đã chọn lựa một quyết định rõ ràng. Trong tòa lầu năm tầng, 93 phòng, Không Ngủ Nữa xây dựng một thế giới ẩn dụ. Người tìm đến xem để giải trí như chúng ta tìm kiếm những vui chơi trong đời. Kiếm tiền vui chơi. Kiếm tình vui chơi. Kiếm danh vui chơi. Kiếm kích thích, căng thẳng vui chơi. Chúng ta vui chơi miệt mài không tỉnh thức.
Những diễn viên ẩn hiện như những người thân, người quen, người bất ngờ, đi chung với chúng ta những đoạn đường dài ngắn. Rồi đến những khúc quanh, họ cua trái, rẽ phải, biến mất vào không gian, không bao giờ thấy lại. Có “diễn viên” đến mời mọc chúng ta phiêu lưu làm chính trị, làm kinh doanh, khám phá tình yêu và thử thách tài năng. Chúng ta, có người chạy theo lời rủ rê với giấc mộng chưa biết về đâu. Có người nhút nhát, cẩn thận đứng lại, lẫn giữa đám đông. Lạc vào Không Ngủ Nữa trong khi vui thú với kịch diễn, người xem có thể cảm nhận được cá tính và kết quả (thường gọi là định mệnh) của bản thân.
