Inrasara
1. ? l th? h? th? c m?t ??nh ph?n k l?. Ng??i ??i v?i ??t cho n ci tn: Th? h? g?ch n?i, th? h? ??m, cng bao nhiu h?n t? phi sinh nh?t nh?t khc.
??t n??c m? c?a, ??i m?i, khi v?n ngh? ???c c?i tri, nh th? th? h? m?i lm g ?? kh?i s? cu?c vi?t?(1) C? th? h?n, h? vi?t th? no?
??i m?i, khng th? vi?t nh? c?, h? bi?t th?. Nh?ng b?t ??u t? ?u? H? ch?a c? h?i nh?n ???c thng tin ?a chi?u hay ti?p nh?n n?n th? ca th? gi?i v?i bao nhiu tro l?u nh? th? c?a hng bch ha t?ng h?p ?? tha h? ch?n l?a, nh? th? h? th? h?u ??i m?i. M? c?a, h? ??i m?t v?i kho?ng tr?ng mnh mng c?a sng t?o, c?a th?c v trch nhi?m c?a ngh? s? t? do. H? c?n lm m?i, th?c nh?n r?ng mnh ph?i khc. Ph?i gnh l?y trch nhi?m ??nh ph?n thi s? c?a th? h?, c?a th?i ??i.
Nh?ng m?i, khc th? no?
2. Giai ?o?n ny, ? cc t?nh pha B?c, cc nh th? trong nhm Nhn v?n – Giai ph?m l?n l??t xu?t hi?n tr? l?i, gy ???c khng kh c?i m? trn thi ?n, qua ? t?o ?nh h??ng khng nh? ??n cc sng tc tr?. D??ng T??ng – L ??t ra m?t trong t?p 36 bi tnh (1989), Hong H?ng in Ng??i ?i tm m?t (1993) sau Ng?a bi?n (1988) n?m n?m, B?n l? c?a ??ng ?nh H?ng ???c xu?t b?n n?m 1991, L ??t sau Bng ch? (1994) l Ng l?i (1997), Tr?n D?n ti xu?t qua C?ng t?nh (1994)…
? Si Gn, tuy?n t?p th? v ti?u lu?n Gieo & M? (1995-1996) ra hai t?p r?i ng?ng. Sau ?, Th? T? do g?m m??i tc gi? khuynh h??ng cch tn in chung (1999) ti?p b??c, r?i Tuy?n t?p V?n ch??ng ra m?t s? ??u tin vo n?m 1999. T?t c? nh? ?ang d? d?m tm h??ng b?t ph, c? trong l?i vi?t l?n cch xu?t hi?n(2).
Th? h? th? ch?ng M?, v?i nh?ng thnh t?u trong giai ?o?n ??t n??c chi?n tranh, v c? m??i n?m sau ? qua cc sng tc s? thi v m h??ng s? thi pht tri?n m?nh m?, coi nh? ? k?t ton ph?n vi?c m?t th?i ??i. t ra l v?i th? ca, d vi ng??i c?a th? h? ? v?n cn vi?t, cn v?t mnh ?ng gp. Ngo?i tr? m?t vi ng??i. Nguy?n Duy l m?t.
M? c?a, Nguy?n Duy cho ra ??i hng lo?t sng tc ??y ph?n t?nh. Tr??c anh, Ch? Lan Vin v?i nh?ng "Ai? Ti!", nh?ng "Bnh v?"… th?ng th?ng nhn l?i mnh v th? h? mnh. Ci nhn d?n v?t, chua xt, ??m n h?n c?a k? s?p v?nh vi?n r?i cu?c ch?i, cu?c ch?i ng h?t c? h?i c?u vn. Nguy?n Duy th khc, anh ?ang ? tu?i ??ng bng m?t tr?i c?a sng t?o. Nhn hi?n th?c cu?c s?ng hm nay nh? con ng??i nh?p cu?c. ?y l nh th? th?c ph?n t?nh self consciousness s?m v su nh?t, ch?c ch?c th?. T? th?c t? ?nh th?c ti?m l?c (1987):
ta ca ht qu nhi?u v? ti?m l?c
ti?m l?c cn ng? yn…
sang Nhn t? xa T? qu?c(3):
C m?t th?i ta m ht ??ng ca
chn thnh v say ??m
ta l ta m ta c? m ta
Vng – m?t th?i khng th? no ph? nh?n
t?t c? tri xui – c?m l?i ng??c ging
Cho ??n t?n n?m 1992, khi anh cho in bi th? di Kim M?c Th?y H?a Th? trn t?p ch C?a Vi?t. R?i tuyn b? ngh? lm th?! B?i khng cn c th? lm th? trong kh h?u th? ??y gi? t?o. Ai v d?u h?i [?] xu?t hi?n lin t?c su?t Nhn t? xa T? qu?c. V s? cu h?i ??t ra v?i l??ng tri thi s? tr??c cc v?n ?? x h?i. Qu kh?, hi?n t?i v t??ng lai. V l? l, khng ai tr? l?i. Khng mu?n tr? l?i, khng th? tr? l?i hay khng dm tr? l?i. Tr? l?i sao ???c, khi ta ?ang nh?t t? hnh ??ng th?t th gi? v k? c??ng gi?, linh thing v?i t? bi gi?, c?n c v?i thng minh gi?, bao dung v nhn tnh gi? T?t c? ??u l gi? t?o trong m?t x h?i gi? t?o c?a m?t th?i ??i nhi?u gi? t?o. ??t bao v?n ?? x h?i, nh th? bu?c ph?i ??t v?n ?? v? chnh cng vi?c c?a mnh: lm th?.
ta chi m?i h h?i ln trang b?n th?o
h h?p nhn t?o nh?ng con ch? kh th?
ta khao kht ti?ng ht giun d?
khng bin t?p khng ki?m duy?t
Nguy?n Duy qua th?c ph?n t?nh x h?i v suy t? v? th?, c?ng ? [v tnh] d? cu?c lm m?i th? Vi?t ???ng ??i. Ta th?y Nguy?n Duy khng ngn ng?i ngn t? thng t?c, ??i th??ng: th?n t??ng gi? xo xo phi hnh m?/ ? ln thum th?m c? tim gan hay Nguy?n Duy c?a nh?i v?n: khng c vi?c g kh/ ch? s? khng c vi?c L m?t cch ti?p h?i cho th? h? ??i m?i v c? h?u ??i m?i.
3. V?n cn l ch?a ??. Th? h? th? ??i m?i c? l m?t th? h? th? h?ng! H? b?i v c?n trong n? l?c tm ???ng, ??i m?t v?i n?i c ??n cng t?n tr??c trang gi?y tr?ng. Ch?p nh?n v ch?u ??ng. M?t s?c p ? n?ng ln h?. M?t n? l?c v ch?u ??ng g?n nh? b?t kh? v??t. Trn b??c ???ng, ngo?nh l?i, c khng t nh th? ti n?ng b? cu?c. C k? v? h?u non, s? cn l?i ch?y nu thn ch?n bo ch ho?c v?n vi?t t?i, nh? th? th? xui tay nh? n??c ch?y xui dng.
Gi?a kh h?u v?n ch??ng ?, s? t ? ??ng v?ng. Ti?p t?c chi?n ??u v sng t?o. Trong c ??c, b?t tr?c. C ??c, h? b? c?t ??t v?i kh quy?n v?n ch??ng c?a m?t t?p th? t nhi?u nh?t qun trong h??ng sng t?o. C ??c, h? t quen bi?t nhau ?? c th? l?p nhm, m? tr??ng phi. C ??c, h? khng ???c ?n anh ch? b?o hay ??a tay d?n d?t, nh? khng t nh th? th? h? tr??c ?. C ??c, h? cng khng nh?n ???c nh?ng ti tr? t? nhn nh? vi khun m?t th? h? sau ny. Cng l?m c ?i ba ?u i m? h? no ?. B?t tr?c, b?i thi?u ??nh h??ng, h? b??c ?i ??y r?i ro, sa s?y. ??i bi?u c?a n?i r?i ro v sa s?y ? l Mai V?n Ph?n, c l?.
Cc t?p th? truy?n th?ng nh? Gi?t n?ng (1992), G?i xanh (1995) v?i bao gi?i th??ng, lin t?c t? n?m 1991 ??n 1995, d? ??y anh t ng?i ln chi?u v?n ??y trang tr?ng. Nh?ng khng! Nhn li l?i, Mai V?n Ph?n v? ra r?ng c thi?u khuy?t no ? trong th? anh. Chng v?n ch?a ni ???c ti?ng ni c?a hm nay. Anh quy?t r?i b? chng, ln ???ng tm gi?ng ?i?u khc c?a anh, c?a chnh th? h? anh.
? l thi ?? d?ng c?m c?a k? sng t?o, m?t th? h? sng t?o. D?ng c?m, bao nhiu tc ph?m th? ???c cho ra ??i, sau thng ngy hoi thai v nung n?u. V?i bao nhiu tn tu?i: D? Th? Hon, Nguy?n L??ng Ng?c, D??ng Ki?u Minh, Th?o Ph??ng, Nguy?n Qu?c Chnh, Nguy?n Quang Thi?u, Mai V?n Ph?n, Tr?n Anh Thi, L M?nh Tu?n, Inrasara, Tr?n Ti?n D?ng, ??ng Huy Giang, Tr?n Quang Qu, Nguy?n Bnh Ph??ng, Tr?n H?u D?ng…
4. Kh?i ??u th?i ??i m?i, h? ??u kh tr?. Ng??i nhi?u tu?i nh?t l D? Th? Hon (1947), t tu?i nh?t: Nguy?n Bnh Ph??ng (1965), cn l?i ?a ph?n sinh vo kho?ng 1955-1960. H? xu?t hi?n trn thi ?n ngay th?i ??u ??i m?i. Tc ph?m ??u tay gy ?n t??ng c?a h? ra m?t ??c gi? trong th?i ?o?n ny.
Kh?i ??u b?ng L?i nh? c?a D? Th? Hon in n?m 1988, m?t n?m sau C?i l?a c?a D??ng Ki?u Minh ra ??i, ti?p theo l ?m m?t tr?i m?c c?a Nguy?n Qu?c Chnh (1990). Cng n?m, Nguy?n L??ng Ng?c in t?p T? n??c, n?m sau anh cho ra m?t ti?p Ngy sinh l?i. S? m?t ng? c?a l?a c?a Nguy?n Quang Thi?u v T? khc c?a L M?nh Tu?n ra m?t trong n?m 1992, r?i Tr?n Anh Thi cho in ??c tho?i tr?ng hai n?m sau ? (1994). Xu?t hi?n mu?n nh?t l Tr?n Ti?n D?ng v?i Kh?i ??ng (1997). T?t c? ??u c gi?ng th? ring bi?t, nh? vi hn s?i m?i, khc l? ???c nm vang vo h? n??c l?n t?n sng.
Nh? th? vi d? d?m d d?t b??c ra kh?i cnh ??ng th? ca phong nhiu v?n ph?ng l?ng. R?i ??t ng?t, khi th? k? XX s?p k?t thc v thin nin nin k? m?i b?t ??u, th? h? ??i m?i cho ra m?t hng lo?t tc ph?m quan tr?ng nh?t c?a mnh. C?p t?p, t? tin v d?ng mnh.
? l th? h? th? thi cn m ?nh b?i qu kh? cu?c chi?n th?ng nh?t ??t n??c v?a qua. Qu kh? ?y tr? l?i, n?u c, l ?? ???c soi r?i qua m?t l?ng knh khc, ???c nhn theo cc chi?u h??ng khc. Tr?n Anh Thi, ng??i trong cu?c, c ci nhn v?a c?n c?nh v?a ton di?n. T? ?? bng xu?ng m?t tr?i (1999) sang Trn ???ng (2004) v m?i nh?t: Ngy ?ang m? sng (2007).
Mn ?m l?ng ph?c bi chi?n tr??ng
Xc qun th xc b?n g?c vo nhau
(Tr?n Anh Thi, Ngy ?ang m? sng, NXB H?i Nh v?n, 2007)
Khc, khng ph?i l s? ?nh ??ng ??ch/ ta, k? th/ ??ng ??i m l s? th? cao v?i h?n, th?m th?m h?n: S? ?u t? v? ??nh m?nh dn t?c, khc ?i – suy t? v? ngu?n c?i. V? Qu h??ng, v? ci Nh – nh? l n?i c? tr c?a Tnh th? con ng??i trn m?t ??t. C?m nh?n cu?c chi?n theo chi?u h??ng ?, Tr?n Anh Thi t? ch?i k? chuy?n theo tr?t t? th?i gian, r r th? l?p v?i ch? m l cc bi?n c? l?ch s? tr?ng ??i m l nh?ng g t??ng nh? v?t vnh khng ?ng ghi vo s? sch ???c sng l?c qua k ?c phong nhiu, ??i th??ng v r?t con ng??i v? cu?c chi?n. Chng c m?t ??y t??ng tr?ng, ?nh ??ng tm th?c ng??i ??c, cho d ??y l k? ? hay ch?a t?ng d? ph?n vo n, ch?u ??ng n. ?y l tr??ng ca ??y ch?t suy t??ng mang tnh ph?n t?nh c?a tc gi?, khc nhi?u so v?i khng kh s? thi Vi?t Nam, th?i ?o?n v?a ?i qua.
Ho?c ngo?nh l?i ?? c?m nh?n ??y tnh nhn v?n nh? L M?nh Tu?n, sau non hai m??i n?m cu?c chi?n qua ?i:
Con ? hi sinh ??n ci cu?i cng c th? hi sinh
nh? bao nhiu ??a b?n
khng bi?t l?y g ?? hi sinh n?a
ngoi m?t dng tn m?t dng ??a ch?
?nh tr? v? v danh!
(L M?nh Tu?n, T? khc, NXB V?n h?c, 1992)
Ng??i trong cu?c hi sinh ?? tr? v? v danh ? ?nh, ngay thnh qu? t? s? oanh li?t c?a n c?ng khng h?a h?n m?t "ngy mai t??i sng":
??c m? vi trong mu m? ??t ?ai
hi v?ng vi trong nh?ng gi?t m? hi chai s?n
no n? nng m?t ti?ng xin ?n
h?t bng xu?ng thng n?m
(L M?nh Tu?n, T? khc, NXB V?n h?c, 1992)
??c m?, hi sinh, hi v?ng ?? cu?i cng l th?t v?ng no n?. Bao nhiu sinh ph?n "d??i ?y x h?i" ?ang ph?i ch?u thi?t nh? th?, hm nay? Cu h?i l?n ch?a c cu tr? l?i
? mi?n Nam, d? ph?n cu?c chi?n khc, Nguy?n Qu?c Chnh nhn nh?n s? th? quy?t li?t v d?t khot h?n:
Th? h? chng ti
Cng trn l?ng qu kh?
M?t hnh hi tn t?t c?a chi?n tranh
(Nguy?n Qu?c Chnh, ?m m?t tr?i m?c, NXB Tr?, 1990)
? l m?t cch ??t l?i cu h?i v? qu kh? ?? khp l?i qu kh?. Qu kh? nh? ng??i ch? v? np bng nu s?ng/ Rung ln nh?ng qu? chung hong hn (Mai V?n Ph?n). Qu? chung hong hn khp l?i mi mi m?t giai ?o?n l?ch s?, m?i g?i th? h? h?u chi?n – th? h? ??i m?i, ?ng h?n – h??ng ??n chn tr?i m?i, chinh ph?c cc m?c tiu khc. Chi?n tranh k?t thc, tm th?c t?p th? c?a th?i chi?n tranh k?t thc ? ?nh; ngay th?c t?p th? c?a th?i bao c?p, c?a h?p tc ha nng nghi?p v?i bao sai l?m c?ng ph?i ???c c?i b? sau l?ng.
Chn tay ta v?a rt ra kh?i huy?n ho?c gi?c m?, ngn cn t c?ng m?t ??i cu?c cy li?m hi, m?t ??i bn tay ph?i l? thu?c vo tay tri. C? hai bn tay l? thu?c vo n?i ? tot m? hi c?a ci ch?t lm sng, ch? bi?t c?ng ?? m?c cho c?n bng ? trm l?p. Gi? nh?ng bn tay ? t? do th?c d?y, bi?t c?ng l?c cho nhau khi bnh minh ?ang ??n ti sinh
(Mai V?n Ph?n, Ng??i cng th?i, NXB H?i Phng, 1999)
5. Khp l?i cnh c?a qu kh?, cng vi?c ??u tin c?a h? l ti khm ph hi?n th?c, hi?n th?c b? ?nh m?t trong chi?n tranh hay tr?m tch n?i nh?ng vng ??t lu nay im ng?. Chi?n tranh, gi tr? v ngh?a c?a ??t ???c ?o b?ng s? ???c/ m?t, s? hi sinh v l??ng ?? ?i c?a mu; s?n xu?t, ??t l t?c ??t t?c vng, l ?? m? mi si n??c m?t. Khi bao tr?n vo sinh ra t? cho ??t ? qua, m?y cy su cu?c b?m t?t b?t ? l?ng l?i, ??a con c?a ??t nhn v hi?u ??t b?ng v qua tm th?c khc. Nh th? nh? l k? tr?m t? ?nh th?c n d?y. Sng ?y trong kh m?ch ??t H Ty v?n v?t vang v?ng su?t sng tc c?a Nguy?n Quang Thi?u l m?t. Anh khai qu?t v tm th?y nh?ng bu v?t b? b? qun hay cn ?n gi?u, ? cc t?ng su th?m, su th?m h?n n?a. Anh nhn th?y nh?ng g ng??i khc khng nhn th?y ho?c, nhn th?y khc ng??i khc. Nh?ng ng??i ?n b gnh n??c sng, nh?ng con ch canh gi? n?i bu?n
Kh?i x??ng t? x? s? bng t?i ?ang lan t?a, nh?ng ti?ng khng ph?i ti?ng
R?i nh?ng ti?ng ng?p ng?ng, r?i thanh thot, v dng kh?p, vang vang
Hi?n ln nh?ng g??ng m?t b? chia s? v l?p ghp
Tc tm tc, tai tm tai, m?t tm m?t, v mu tm l?i mu
Nh?ng ?ng h?ng b? c?t ??t l?n tm v t? h?i s?c
V ch?y trong th?c t?nh l?n m, v ch?y trong m man l?ng l?y
(Nguy?n Quang Thi?u, Nh?p ?i?u chu th? m?i, H?i VHNT H Ty, 1997)
Hi?n th?c xa c th? l nh?ng m?nh v?n c?a m?t n?n v?n minh ?ang ng? vi gi?c ngn thu nh? v?n minh Champa, ???c Inrasara ph?c d?ng v lm s?ng d?y. S?ng d?y v ha nh?p dng ch?y chung c?a dn t?c, c?a nhn lo?i.
Hi?n th?c c?ng c th? l hi?n th?c g?n c?a cu?c s?ng thnh ph? si ??ng b? b?n hay b? t?c tr??c v sau m? c?a ph?i by trong cc sng tc c?a Tr?n Ti?n D?ng. M?t hi?n th?c n?y sinh t? va ch?m c?a cc th? h?, cc quan ni?m s?ng khc nhau, c?a cc n?n v?n ha khc nhau. S? va ch?m sinh ra h? l?y c khi r?t vi t? v c bi?t nh?ng mang s?c bung ph d? d?i, s?n sng lm s?p ?? m?t th?c h?. L?m lc n mang tnh khi qut l?n, c tc ??ng r?ng l?n trong c?ng ??ng. N?i ?, s? tha ha c?a con ng??i l m?t. N?u Ng??i ?i tm m?t c?a Hong H?ng ??m ch?t hi?n sinh, th ??n Tr?n Quang Qu, m?t ng??i ? khc, r?t khc. Chng bi?n ch?t v bi?n thin ?a d?ng, tr?n tr?t kh n?m b?t. Chng lm nh?t nhe c tnh v nh?t nh?o, v v? ha cu?c ??i.
Nh?ng ci m?t di c? trong nhau
??n n?i qun l?i v?
m?t th?t!
Ph?i s?m nhi?u vai k?ch trong m?i ??i m?t
gc di?n t?u v?a h hay trang tr?ng sn kh?u th?i cu?c
m?t nh ch?p
m?t liu tiu c? bi?c
m?i m?t ng??i m?t ng?n ?n soi
Nh?ng ?au ?u bu?n, khun m?t n?n nho, khun m?t nh?n quen
nh?ng ci m?t ?n d? xu n?nh
v th??ng thay nh?ng m?t m??n men
c? nh?ng m?t ? l?c mu chnh khch
Ti g?p ? ?y nhan nh?n v c?m
c khun m?t m?t ??i bi?u di?n
c khun m?t ?au n?i ?au khng m?t
bng th?i gian lm xi?c ph?n ng??i
(Tr?n Quang Qu, Siu th? m?t, NXB H?i Nh v?n, 2006)
M?t cu?c s?ng trong ? con ng??i bi?u di?n hay lm xi?c ph?n ng??i v?i v c?m ti?ng c??i v c?m nh nhn nhau (Tr?n Anh Thi). ? c th? l h? qu? c?a h?u chi?n, con ng??i lu nay quen ??ng b?, ??ng b? ? cch ngh?, cch vi?t v ph?n no ? cch s?ng, nay khi ??t ng?t b? ??y vo tnh th? bu?c nhn l?i m?t mnh: ta th?y mnh khng gi?ng ai. ?ng h?n – gi?ng t?t c? m?i ng??i m khng nt no l c?a mnh. Mu?n tm l?i m?t mnh, c?ng khng bi?t tm ? ?u. Chng ta ch?a chu?n b? g c?! Cu?c s?ng c?a ti l s?ng gi?a t?ng t?ng th? gi?i m?t (Tr?n Quang Qu).
Nh?ng, lm thi s? th khng cho php b?t k ai ??nh h??ng cho mnh, ?? c? th? l?m l?i m ?i theo. S?ng theo, lm theo v vi?t theo. ?? tr? thnh th? theo-ist t? h?i. H?n cng khng t? v?ch ??nh cng th?c s?ng v sng tc n?a. Ci ?ch h?n nh?m t?i l t? do. T? do v sng t?o. T? do cho sng t?o. Tr?n H?u D?ng l th?. Thot kh?i m?i bu?c rng m?i chu?n t?c, c? chu?n t?c do chnh h?n v?ch ra. D qua ?, h?n ph?i tr? gi n b?ng bao c l?p, h?t h?i.
Rt. B?ng. Cu?ng n?
Lc vo c?n m em v anh tu?n tu?t
R?i theo chi?u th?ng ??ng
Khng bao gi? ch?m ?y cu?c s?ng
Bu?i chi?u nay th? b?y email ?i hoang
(G??ng m?t, th?t & ?o, NXB H?i Nh v?n, 2007)
6. Ti?ng th? ??i m?i ti khm ph c nhn v l ti?ng th? ku ?i t? do cho c th? b? ?nh c?p. M?t cu?c ??i khng l g c?, m?t cu?c ??i l t?t c? (Albert Camus). M?t ng??i b? ?nh c?p. Ph th??ng dn hay cng dn h?ng hai l cc h?n t? ch? nh?ng sinh ph?n b? g?t ra ngoi l?: cu?c s?ng b? ?nh c?p. B? ?nh c?p c? quy?n con ng??i trong m?t hi?n th?c x h?i, n?i ? h? l m?t n?a th? gi?i. ? ? ph?n ng??i n? c?ng tr? thnh gi?i tnh h?ng hai le deuxime sexe, nh? l?i ni c?a Simone de Beauvoir. Nh th? ??i m?i nhn th?y n v h? quy?t ??nh ??t l?i v?n ?? lu nay x h?i m?c nhin xem nh? khng l v?n ??. T? L?i nh? b??c sang nh?ng Bi m?u gio sng th? (1993), D? Th? Hon l nh th? ??u tin ku ln ti?ng ku c?a ng??i n? trong n?i b?c b?i, t tng c?a ??nh ph?n. M?t ti?ng ku ?i gi?i phng tnh d?c, l?n h?n – gi?i phng thn ph?n. Ti?ng ku nh?, s?c, ??y m vang.
C gio s? truy?n ??o ?ang nh?y ma
?m tn ?? hi nhi theo nh?p bi b
L?i ??c kinh loang nh? l c?
Bay xa h?n ti?ng chung nh th?
Em c…
Em c ?i bn tay…
Em c ?i bn tay tr?ng tinh…
C?u nguy?n cho bn tay ??ng m mu?i
C?u nguy?n cho bn tay ??ng l?m l?i
(D? Th? Hon, Bi m?u gio sng th?, NXB H?i Nh v?n, 1993)
m vang d?i vo mi?n Nam, Th?o Ph??ng ? c l?i ?p v?ng l?i:
R?ng
V ni
V b?u tr?i
??y u lo
Tri tim ta ch?t r?i thnh ph?
Ta l?n v? dng su?i hoang s?
??m mnh gi?a b?y h m ha ?
Nh?ng thi?u n? m?n m?n ng sen
Tung ln tr?i nh?ng chu?i c??i nh? ng?c
?y l n??c hay th?i gian rc rch?
V? v? con h m l?c b?y
N?i ?y sau ti?ng ngp di khoi c?m
Khng c c?n h? hnh h?p v?i c?a r?ng
? v?n n?m
Ta con h m th?c gi?a b?y
(Ng??i ?n b do ?n ng sinh ra, NXB V?n ngh?, 1994)
Con h m th?c gi?a b?y bi?u hi?n s? c ??n v kiu hnh, n?i kht khao t? do v??t thot kh?i khng gian ch?t h?p, t tng. D? Th? Hon v Th?o Ph??ng l hai khun m?t tiu bi?u kh?i ??ng dng th? n? quy?n n? r? sau ny.
7. Nh?ng gi?ng ch? l?u c?a th? ??i m?i l gi?ng ?i v??t thot kh?i thn ph?n c?a m?c c?m tng thu?c – nh? ??a con lu nay ph? thu?c vo b?u v, hay xa h?n, vo cu?ng r?n b m? – b??c ra kh?i s? bao che, bao c?p yn ?m ?? t? kh?ng ??nh tr??c th? gi?i bao la. B?t ch?p r?i ro rnh r?p, nh?ng cnh di?u v?n vt ln th?m th?m b?u tr?i. D??ng Ki?u Minh ni th?.
Ta – c? dn n?i ?au
Ta – c? dn mi?n kht v?ng
Hi?n thn ta – cu?c th? nghi?m ny
K thc ??i ta – b?n giao h??ng ny
B?n ha m k? kh?n cng
K? qu? m
K? ?m ?m ng??c b?u tr?i yn t?nh
H g?i yu th??ng v? v?i con ng??i
(D??ng Ki?u Minh, Nh?ng th?i ??i thanh xun, 1991)
H, ht, ro go ku g?i con ng??i quay l?i v?i b?n th? con ng??i. Kh?ng ??nh v d? c?m. N d? c?m v? m?t t??ng lai r?ng m? nh?ng ??y b?t tr?c. S? d? c?m c m?t trn kh?p trang th? th? h? ??i m?i. Nguy?n Quang Thi?u tr?n lo u v? l?i cnh ??ng(4), d? bo v? nh?ng tai h?a thin nhin tr??c s? v tm c?a con ng??i v Nguy?n Quang Thi?u d? c?m nh sng m?i. D? c?m v ht ln bi ca ??u tin c?a nh sng tm th?y.
?m r?n vang ti?ng th? h?i c?a nh?ng cy kn
Ti l nh?c cng st l?i cu?i cng b??c d?n ra pha sng
Trong nghi l? c?a ??t ?ai, c?a b?u tr?i, ti nng kn, ng??c m?t
T?t c? nh?ng cnh ??ng loa kn bng n? Bnh Minh
(Bi ca nh?ng con chim ?m, NXB H?i Nh v?n, 1999)
Mai V?n Ph?n c d? c?m khc, th? hi?n qua cch ni khc:
Vo?ng trong c?n m? tha?nh ti?ng se?t
trn gi???ng cu?
m??t ??t r?ng la?i v?
mu?i ru?ng a?i dng m?a mu? mi?t
quy?n va?o m? hi chi?u ch?n
ti?ng se?t ?i khng co?n vo?ng
thng v??i v??c su l?i he?p
ti?ng ke?t c??a re?o vang
m?? con ????ng
(Mai V?n Ph?n, Vch n??c, NXB H?i Phng, 2003)
Con ???ng t? t??ng v con ???ng th? ca.
8. M?t th? h? th? mi?t mi ?i tm khai ph cch bi?u hi?n m?i, thi php m?i cho th?. T?t c? d?n mnh quy?t li?t trong sng tc h??ng cch tn th?, tm l?i th? hi?n m?i, khc.
Mai V?n Ph?n, sau tr??ng ca Ng??i cng th?i (1999) nhi?u th? nghi?m m?i m?, ? d?n su h?n trn con ???ng tm ti ? t?p th? Vch n??c (2003). C th? ni, hi?m k? trn hnh trnh th? ca, ? tr?i nghi?m l?m g?p gh?nh, nh?c nh?n nh? Mai V?n Ph?n. Thay ??i, lun lun thay ??i. T? c? ?i?n sang h?u lng m?n ??n siu th?c h?u k v c? h?u hi?n ??i n?a. Khai ph, ng? nh?n hay sa l?y, nh?ng anh bi?t ??ng d?y v lm l?i. T? m m?t cu?c th? v hun ht c?a con ???ng th?. u ? c?ng l ??nh m?nh c?a th? Vi?t. Anh bu?c ph?i b??c ln con ???ng ?.
Sau ti?ng ___ k?t ___ c?a, Mai V?n Ph?n b?t ch?t b?t g?p h?i th?-h?i th? c?a mnh. Bi?n t?u con qu? v cc bi th? m?i nh?t c?a anh ? ??i gi?ng ton tri?t. Khng m?y may d?u v?t c? ch? v dng ?i?u. Nh?p th? ?i nhanh, g?p, d?t khot. H?i th? kho? kho?n. Bi?n t?u gip nh th? quy?t ton ph?n hnh kh?t: anh v?a tm ???c b?n lai di?n m?c-th? c?a/ cho mnh.
Trong lc ?, Nguy?n Quang Thi?u v?i Bi ca nh?ng con chim ?m (1999), ti?p t?c m? r?ng v lm tr??ng n? t?i ?a gi?ng ?i?u ??c th. Hi?n th?c v hi?n th?c huy?n ?o, tr? tnh m?i ??y ch?t tr tu?. m h??ng v s?c lan t?a c?a n ??n b? ph?n nh th? th? h? sau ? l khng ch?i ci.
L?ng l? h?n, v khc v?i m?t Nguy?n Quang Thi?u hay Mai V?n Ph?n mang mu s?c Ty ph??ng, D??ng Ki?u Minh tm h??ng ?i khc. Phong thi ?ng ph??ng bao trm v tr?i di t? Th?i ??i thanh xun (1991), qua Ngy xu?ng ni (1995) sang T?a c?a (2000). M?t ?ng ph??ng hi?n ??i nh?ng khng thi?u quy?t li?t.
??ng Huy Giang, ring n?m 2000, cho ra m?t lin t?c ba t?p th?: Hai bn tay sao, Qua c?a v Trn m?t ??t, ti?p ? l ??i s?ng (2002) v?a tr? tnh v?a ni l r?t khc ng??i. Tr?n Quang Qu, sau thnh cng c?a Gi?c m? hnh chi?c th?t (2003) l Siu th? m?t (2006) c nh?ng m ?nh khc v gi?c m? khc n?a. m ?nh v? L?i: "Ti khng ni b?ng chi?c l??i c?a ng??i khc/ chi?c l??i ?i qua ngn c?n bo t? v?ng/ chi?c l??i tr?i s?t trn ni ??i m thanh, trn thc gh?nh c php/ chi?c l??i b? hnh hnh trong m?t tuyn ngn.
Cng n?m ny, Inrasara th? nghi?m tn hnh th?c qua t?p th? Chuy?n 40 n?m m?i k? & 18 bi th? tn hnh th?c. ?y l d?u m?c ghi nh?n s? c m?t ??y chnh th?ng c?a tn hnh th?c v?i t? cch m?t tro l?u v?n ch??ng. Tr??c ?, cc tc gi? v tc ph?m thu?c tro l?u th? ny nh? th? ??a con hoang l?u tr bn l? dng v?n ch??ng ch? l?u qua hnh th?c in photocopy hay ??ng trn cc website v?n h?c ti?ng Vi?t m? ra hng lo?t t? trong n??c ??n h?i ngo?i(5).
L?ng l? nh?t trong s? ny l L M?nh Tu?n. T? khc in n?m 1992, – qu giang hai t?p N?m thng ch?a xa (1995) v Ma (1997) cn v??ng v?n khng kh th? th? h? tr??c – mi 15 n?m sau anh m?i cho ra m?t Nghe trong gi?t s??ng (2007). Th?i gian nung n?u v chim nghi?m qu? l di v?i m?t ??i ng??i, nh?ng khng l g c? cho m?t chuy?n ??i t? duy th?. ? ?, t? b? ?? ti tnh yu v?i nhi?u th?t th? v h?t h?ng, c?t ??t m?y gi?ng co sng t?i trong cch th? hi?n, b?ng th? ngn t? th?ng th?ng, gc c?nh, anh ??a th? tr?c di?n cc v?n ?? th?i s? v?i mnh mng n?i nht hn v gi? d?i c?a cu?c ??i v "s? ng??i":
Hn nht bi?n nhau thnh gi? d?i
hay gi? d?i ?nh b?y ??n hn
t v rc v h?i b?n ph?n
nh? nh?n s?ng nh?ng m?t h? quan tr?ng
ph? xm khi xe vo s? th?t
(L M?nh Tu?n, Nghe trong gi?t s??ng, NXB H?i Nh v?n, 2007)
? m?t chn tr?i khc, Nguy?n Bnh Ph??ng T? ch?t sang tr?i bi?c (2001) qua Th? Nguy?n Bnh Ph??ng (2004) v?n mi?t mi v?i cu?c tm ti ??c ??o, ??c ?o. Anh ??a th? ?i vo ci tinh t? ? chi?u su, b? sau cu?c s?ng x b? c?a th?i hi?n ??i. V?n ngn t? ch?t l?c ?y, c?u t? ch?c n?ch ?y, s?c g?i ??y m ?nh ?y, Nguy?n Bnh Ph??ng ngy cng g?n ??i th?c h?n, m h??ng cu th? rung ??ng ta ? b? th?m su h?n. Th? nhn nhn v?t Bu?n ???c anh nhn g?n trong th? gi?i b?p bnh:
Bu?n phng xe o phng tr?ng ngang tr?i
?eo knh khc nhn sang cu?c ??i khc
Bu?n ngh? min man nh?ng ch?ng bao gi? l?c
M?t ci tn lanh l?nh gi?a tr?a h
Bu?n c ?i tai th?t tinh
B??c chn th?t nh?
Ngn thon g?y mt m??t nh? t?
N?p trong bng sch ?? trn ng?c h?ng h?
Bu?n t?t cng t?c ?i?n
Ra ?i...
(Th? Nguy?n Bnh Ph??ng, NXB Thanh nin, 2004)
N?i ph??ng Nam, th?t b?t ng?, sau hai l?n d?ng l?i ng??ng siu th?c h?u th?i ? Kh?i ??ng v Hi?n (2000), n?m 2003, Tr?n Ti?n D?ng ??t ng?t cho in t?p th? B?u tr?i lng g lng v?t t?n trn m?ng. L ?i?u m?i m?. M?i m? ? l?i xu?t b?n v quan ni?m v? xu?t b?n l?n cch vi?t. Th? anh b? b?n b?i b?m cu?c s?ng th?c Si Gn, v?i s?c mang ch?a hi?n th?c v ??m tinh th?n ph?n khng. Nh?p th? g?y g?p, g?p gp h?n. V nh?t l, anh ? bi?t ch?i b? m?i ?n d? b b?c hay n?i nhm c? c?a hnh ?nh v ngn ng? th? nh? ta t?ng bi?t.
R?t cu?c
Ng??i ?n ng lun b? chnh ci ??u mnh l?a d?i
Khng g ng?n c?n khng g thi thc
Ng??i ?n ng b??c theo sau dng ch?y c?n m?n thu l??m bng ci ??u c?a chnh mnh v tr? l?i thay cho ci ??u v? nh?ng ?i?u ch?a bao gi? ci ??u t? h?i
Trong kho?nh kh?c ?y
(Tr?n Ti?n D?ng, Hi?n, NXB Thanh nin, 2000)
9. V cn bao nhiu khun m?t, bao nhiu thi ph?m khc v?i bao th? nghi?m khc n?a?! ?? Minh Tu?n, Nguy?n Vi?t Chi?n, Bi Ch Vinh, Tr??ng Nam H??ng, Tuy?t Nga, V? Tr?ng Quang, Thu Nguy?t
M?t th? h? th? l?ng l? v b?n b?, khim cung nh?ng ??y t? tin trong tm ti, th? nghi?m v sng t?o. Cho d c th? ph?n no ? n ch?a c?t ??t h?n v?i h?i th? s? thi t? th? h? tr??c, nh?ng n c ci nhn m?i, ??y tnh ph?n bi?n v ch?t nhn v?n v? chi?n tranh v ph?n ng??i trong chi?n tranh (Tr?n Anh Thi); cn l?i, t?t c? ? bi?t d?n mnh ha nh?p vo cu?c s?ng th??ng nh?t c?a nh?ng c th? b nh? trong c?ng ??ng mnh mng v?i bao ?u t? v?a v?n v?t v?a ph?c t?p, v? ra bao vong thn m?i c?a con ng??i trong cu?c s?ng hi?n ??i (D? Th? Hon, Nguy?n Qu?c Chnh, L M?nh Tu?n, Nguy?n Bnh Ph??ng, Tr?n H?u D?ng) nn n c nh?ng ?u t? khc, c?u mang ni?m tin v hi v?ng khc (D??ng Ki?u Minh, Nguy?n Quang Thi?u). M?t th? h? d?u cn gi? m?i lin h? m? v?i truy?n th?ng g?n, nh?ng ? bi?t d?ng mnh ?i tm thi php sng t?o m?i (Nguy?n Quang Thi?u), v?n d?ng nhi?u th? php ngh? thu?t m?i (Mai V?n Ph?n); trong ? c khng t ng??i d?n vo n?n m? h?c hy cn kh xa l? v?i v?n ch??ng ti?ng Vi?t: tn hnh th?c v h?u hi?n ??i (Tr?n Ti?n D?ng, Inrasara).
M?t th? h? th? th? ??c t? duy ngh? thu?t ? t?m vc khc.
*
Th? nh?ng, n v?n c? l m?t th? h? th? h?ng! Khng ph?i h?ng ? ti n?ng m, ? n?i k?t truy?n th?ng v hi?n ??i, nh? l?i ni quen thu?c d? di. H?ng h?n c? l trong t??ng quan v?i ng??i ??c. N?u tr??c ?, m?i t?p th? ???c in g?n nh? tr? thnh m?t s? ki?n v?n h?c, hay t ra c?ng ???c bo ch [bao c?p] ??t hng gi?i thi?u th, cc t?p th? c?a th? h? th? ??i m?i ch?u ph?n h?m hiu, nh? th? b? b? qun. C?ng c gi?i th??ng, tu?i tn c?ng xu?t hi?n trn m?t bo, nh?ng h? khng cn ???c c? ch? thng tin bao c?p ?u i. H? cng ch?a th? gi?i xoay s?, snh ti?p th? nh? cc nh th? th? h? sau ?.
M?t th? h? th? khng tuyn ngn. Khng [???c] tuyn ngn mang tnh v? m nh? cc nh th? th? h? ch?ng M?. Tuyn b? ?n o, t?n m?n ??n nh?m nh nh? th? h? th? sau ?, cng khng. H? "???c quy?n ngh? nh?ng ?i?u ? ??c" (Mai V?n Ph?n). V? t? do th? hi?n v sng t?o, v? dn ch? ?ch th?c, dn ch? cho m?i sinh ph?n – cho d l? trnh c b?t tr?c v g?p g?nh bao nhiu ch?ng n?a: "dn ch?/ gai v hoa dn ch?/ gai l hoa dn ch?/ gai n? hoa" (L M?nh Tu?n). Khng ?i?u ki?n pht ngn, h? tuyn ngn b?ng v qua th?. Khng ph?i khng quy?t li?t v trn ??y ni?m tin. Nguy?n Quang Thi?u:
Ti ph?i ch?i thay nh?ng nh?c cng ? ch?t
V nh?ng cy kn b? lng qun trong bng t?i cnh ??ng
D??ng Ki?u Minh:
Ma vng, ma vng
nh?ng k ?c khng bao gi? nh?c l?i
nh?ng k ?c khng bao gi? l?p l?i
ta cn nguyn h?i th? t? do
Inrasara:
Bu?i sng r?t s?ng khoi, ti ra sng Lu
gnh theo ??u kia 41 in? akhar Cham K C T, ??u ny nhm ch? ci Latinh A B C
nh?n ??u chng xu?ng n??c b?t t?m g?i t?ng ??a m?t
v ti vui v? t?m v?i chng
? l cch ‘chuy?n m?t h??ng say’ – nh? l?i ni c?a Trc Thin. H??ng say khc. Sau h??ng say ?, vi n?m sau thi – t? ??u thin nin k? – cc "tuyn ngn" m?i, khc n?a l?i xu?t hi?n. Nguy?n Qu?c Chnh ? l?i t?a c?a t?p th? in photocopy C?a c?n c??c ?n d? (2001) ch?ng h?n. Hay cc quan ?i?m c?a Inrasara khi nh?p cu?c ph bnh (2002). Nh?ng ?y l?i l m?t cu chuy?n khc r?i(6).
*
M? c?a, th? h? th? ??i m?i c m?t.
M?t th? h? th? lm vi?c v sng t?o sng ph?ng. Khi – sau ti?ng k?t c?a – m?t cnh c?a v?a khp l?i v cnh c?a m?i h m? ra. Tr??c s??ng m c?a khng gian t? do sng t?o, h? hoang mang nh?ng khng s? hi, c ?i cht l??ng l? m v?n quy?t d?n t?i. H? ? lm nn cc tc ph?m t? th?i ??i h? s?ng. V ??t ???c nh?ng vin ? ??u tin trn con ???ng cch tn th?. Hm nay, cng v?i vi khun m?t sng gi c?a th? h? tr?, h? v?n sung s?c cho nh?ng d? n k? ti?p. H? c ?, ?ang l tu?i ??ng bng m?t tr?i c?a sng t?o.
Ai bi?t chuy?n g s? x?y ra, ngy mai?
_______________
Ch thch
(1) T?m l?y m?c 1986 ?nh d?u s? ra ??i c?a th?i k th? ??i m?i, d c nhi?u tr??ng ca v t?p th? quan tr?ng c?a th? h? nh th? h?u chi?n (1976-1985) ???c xu?t b?n sau th?i ?i?m ny, nh?ng chng v?n thu?c h? m? h?c c?. Th?i k th? ??i m?i ch?m d?t vo ??u thin k? th? ba sau Cng nguyn, khi v?n ch??ng m?ng ra ??i v nh?t l, khi tro l?u h?u hi?n ??i bng n? v lm chuy?n h??ng h? m? h?c sng tc. N?m 2001 ???c xem l kh?i ??u cho th? h?u ??i m?i Vi?t (xem thm: Inrasara, Th? Vi?t, t? hi?n ??i ??n h?u hi?n ??i, Tienve,org, 2-2009).
(2) Xem thm: Inrasara, Th? Vi?t, t? hi?n ??i ??n h?u hi?n ??i, Tienve.org, 2-2009.
(3) Nguy?n Duy, Nhn t? xa T? qu?c, NXB Tr? TP H? Ch Minh, 1989.
(4) Tr?n lo u v? l?i cnh ??ng l t? dng c?a ?? Minh Tu?n. Xem: ?? Minh Tu?n, Ngy v?n h?c ln ngi, NXB V?n h?c, H., 1996, tr. 324-331.
(5) Th? Tn hnh th?c Vi?t, do nh th? Kh? Im khai mo trn t?p ch Th? (Hoa K), s? ma Xun, n?m 2000, sau ? l t?p ti?u lu?n Tn hnh th?c, T? khc v nh?ng Ti?u lu?n khc, do nh xu?t b?n V?n M?i in t?i California, Hoa K, n?m 2003. Cc t?p th? tn hnh th?c ??u in d??i d?ng photocopy hay ?n hnh ? h?i ngo?i: ?on Minh H?i: ??i nguy?n c?a ?, 2002; Nhi?u tc gi?, Th? tn hnh th?c, 2003; Th? Khng V?n, Tuy?n T?p Tn Hnh Th?c, Blank Verse, An Anthology Of Vietnamese New Formalism Poetry, do ?? Vinh d?ch, Hoa K, 2006; B??m su cnh, t?p th? n?m tc gi?: Bi?n B?c, B?m, Thi?n ??ng, Nguy?n T?t ??, Gy?ng Anh In, NXB Tn hnh th?c, Si Gn, 2008. T?p th? c?a Inrasara Chuy?n 40 n?m m?i k? & 18 bi th? tn hnh th?c, do NXB H?i Nh v?n in n?m 2006, ???c xem l d?u m?c sng tc tn hnh th?c xu?t hi?n chnh th?ng.
Cc tc gi? c sng tc th? tn hnh th?c g?m: Kh? Im, ?on Minh H?i, Nguy?n Th? Ng?c Nhung, Tr?n Ti?n D?ng, Nguy?n ??t, ?? Minh Tu?n, L?u Hy L?c, ?? Kh., Mai Ninh, ?i S?, Nguy?n Phan Th?nh, Inrasara, L Thnh Th?, ?? Quyn, Nguy?n Th? Thanh Bnh, Nguy?n ??ng Th??ng, Tr?m Ph?c Kh?c, L Giang Tr?n, Phan Th? Vng Tr?ng, ?? Vinh, Hong Xun S?n, Nguy?n Th? Khnh Minh, L ??i, Bi Cht, Khc Duy, Nguy?n Qun, Phan T?n H?i, Nguy?n Hoi Ph??ng, ?inh C??ng, Ph?m Vi?t C??ng, H Nguyn Du, B?m, Bi?n B?c, Gi?ng Anh Yn, Nguy?n ?nh Chnh, Huy Hng, Thi?n ??ng, Nguy?n T?t ??, C An H?ng, Chu V??ng Mi?n, D Th?o, Cao Anh, H?i Vn, H? Qu?nh Nh?, TPK?,
Mu?n hi?u thm v? sng tc tn hnh th?c, xin xem website: Thotanhinhthuc.org.
(6) Xem Inrasara, "Th? Vi?t, t? hi?n ??i ??n h?u hi?n ??i", Vietvan.org, 2009.
